Игра Тропа Кудерек и Долааны. Кдерек биле Долаананы кокпалары (67 харлыг уругларга)

• Название: Кдерек биле Долаананы кокпалары (67 харлыг уругларга)
• Дата: 04.04.2022
• Размер: 64.32 Kb.
• Имя файла: Игра Тропа Кудерек и Долааны.docx
• Тип: Документы; #441093

Ө вүр кожууннуӊ

Хандагайты сумузунуӊ

муниципалдыг бюджет хандырылгалыг

школа назыны четпээн холушкак хевирниӊ

«Чечек» уруглар сады

Оюн-катаптаашкын

«Күдерек биле Долаананыӊ кокпалары»

(6-7 харлыг уругларга)
Тургускан: Седен-оол В.М.,

кижизидикчи башкы.

Хандагайты – 2022
Уругларныӊ хар-назыны: 5-7 хар.

Оюннуӊ сорулгазы:

Өөредиглиг ажыл-чорудулгазы: Тыва Ө, Ү, Ӊ деп үннерниӊ база өк-биле адаар сөстерниӊ шын адалгазын чедип алырынга, улустуӊ аас-чогаалыныӊ аӊгы-аӊгы хевирлерин, улустуӊ тоолдарын болгаш авторлуг тоолдарны ылгап билирнге, төрээн чер-чурт дугайында айтырыгларга шын болгаш долу харыыны бээринге өөредири.

Сайзырадылгалыг ажыл-чорудулгазы: уругларныӊ логиктиг боданыышкынын, сөс курлавырын сайзырадыры.

Кижизидилгелиг ажыл-чорудулгазы: төрээн дылынга ынакшылды кижизидери.

Чедип алыр түӊнелдер:

- сөстер, чуруктар дузазы-биле айтырыгларга харыылап тургаш, уруглар чугаазын байыдар;

- сөс курлавыры байыыр, бедик культурлуг, мөзү-шынары бедик кижи болур;

- уругларныӊ чугаа-домаа, угаан-медерели, сагынгыр, тывынгыр, кичээнгейлиг чоруу сайзыраар;

- төрээн дылынга ынак, аӊаа чоргаарланып, камнаар болур;

- төрээн черинге ынакшылы улам күштелир;

Оюнга дериг херексел: кылаштаар шөлчүгеш «Күдерек биле Долаананыӊ кокпалары», 1-ден 6-га чедир саннар бижээн кубчугаш, кажыктар.

Оюннуӊ дүрүмү:

Ойнакчылар саны 4-тен 8-ке чедир. Оюннуӊ эгези 1 деп сан болур. Оочур езугаар ойнакчылар кубчугашты октап тургаш ойнаар. Оочуру кээрге ойнакчы кубчугашты октааш, каш деп сан дүжер-дир, ол хире сан мурнунче чылар. Дараазында база шак-ла ынчаар уламчылаар. Кайы санга (өӊге, азы геометриялыг фигурага) келген-дир, ол сандан (өӊден, азы геометриялыг фигурадан) дараазында санче (өӊче, азы геометриялыг фигураже) шилчиирде башкыныӊ белеткээни айтырыгларынга харыылаар. Бир эвес харыылап шыдаваан болза 1 сан эвээш аткаар чылар. Чаӊгыс-даа айтырыгны часпайын, шын, тода харыылааш төнчүзүнде төгерикке бир дугаар четкен ойнакчы уткан болур. Арткан ойнакчылар база оюнну төндүр төгерикке чедир ойнаар.


Капсырылга
«Школа назыны четпээн уругларның тыва чугаазын сайзырадыр “Тыва дыл” деп программага даянып алгаш оюнну тургускан.

1. 
   Тарааны кылырда херек эдилелдерни адаар. (Былгааш – тараа хоорар эт; паш – тарааны хоорарда кудуп алыр сава; согааш – тарааны соктаарда кудуп алыр эт; бала – тарааны соктаар эт; деспи – соктаан тарааны челбиир эт; дээрбе – даштан кылган тараа тыртар эт.
   
2. 
   Салаалар-биле оюн «Өг-бүлем». (Бо салаа – кырган-ачам, бо салаа – кырган-авам, бо салаа – ачам, бо салаа – авам, бо салаа – бодум мен мен, бо мээӊ найыралдыг өг-бүлем).
   
3. 
   Чурукту көргеш, кандыг мергежилдиг кижилер-дир тывар. (саанчы, эмчи, кадарчы, тудугжу, башкы, садыгжы, өртчү, чолаачы…).
   
4. 
   Оюн «Шын тыпкаш, ада?». (башкы сөстер адаарга, ойнакчы өгге херек чүүлдү дыӊнааш, часкаар: обой, хараача, пластик соӊга, эжик, тууйбу, ынаа, шкаф, үлгүүр, орун, принтер…).
   
5. 
   Эт-сеп, аяк-савага хамаарышкан 3 домактардан чогаадыр. (мээӊ авам чараш тавак садып эккелген, садыгда чараш аяктар садып турар; мээӊ бажыӊымда чараш стол бар).
   
6. 
   Артикуляциялыг мергежилгелерни кылыр. (хек – дылды калбартыр уштур, дедир сугар; ине – дылды чиӊгеледир уштур; хоолай – дылды хоолай ышкаш уштааш, үрер; амданныг варенье – дылы-биле эрнин чылгаар; аът – дылды таалайга таккыладыр).
   
7. 
   Оюн-викторина:
   

1. 
   Бистиӊ бичии чурттувусту адаар. (Тыва).
   
2. 
   Ооӊ төвү чүү деп хоорай? (Кызыл).
   
3. 
   Кызыл хоорай чүү деп хемниӊ чанында турар-дыр? (Улуг-Хем).
   
4. 
   Кызыл хоорайда кандыг онзагай черлер бар-дыр? (В.Ш.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театры, Азияныӊ төвү тураскаалы, Тыва Республиканыӊ национал музейи, «Субедей» аттыг спортчу комплекс, «Хүреш» стадиону, «5 чыл» стадиону, «Алдын-Булак» аттыг турисчи комплекс, «Найырал» аттыг кинотеатр…).
   

8. 
   Тываныӊ казымал байлактарын адаар. (Хөмүр-даш, чугай, дус, даг-дүгү, демир кобальт, дой, алдын). Бистиӊ кожуунувуста кандыг казымал байлак барыл? (Дус).
   
9. 
   Николай Кулаарныӊ кожууннарны санаалыӊар деп шүлүүн номчуп бээр, чеже кожуун барын санап, тывар:
   

Тывавыстыӊ кожууннарын

«Тывыӊар!» деп ада дизе,

Чаӊгызын-даа уттуп кагбайн,

Саат чокка санап берээл:

Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик,

Бай-ла-Байга, Мөӊгүн-Тайга,

Чаа-Хөл, Сүт-Хөл, Улуг-Хем,

Тес-Хем, Эрзин, Өвүр, Тере-Хөл,

Таӊды, Чеди-Хөл, Кызыл кожуун,

Тожу, Бии-Хем, Каа-Хем ол-дур. (17 кожуун).

10. 
    Кышкы үениӊ оюннарын адаар, (Шанактап чуӊгуулаар, конькилээр, хоккейлээр, хар кадай тудуп ойнаар, хар-биле соккулажып ойнаар, хаактаар).
    
11. 
    Тыва Республиканыӊ сүлде демдектерин адаар. (сүлдези, тугу, ыдык ырызы). Оюн «Шын тургус». Кескилеп каан чуруктарны кичээнгейлиг көргеш, чурукту бүдүн кылдыр тургузуп, чугаалаар. (Тыва Республиканыӊ тугу, Россияныӊ тугу).
    
12. 
    Оюн «Тываныӊ бойдузун танып ада». Уруглар сюжеттиг чуруктарныӊ дузазы-биле Тываныӊ бойдузунуӊ онзагай черлерин танып адаар. (Саян даглары, Улуг-Хем, Сүт-Хөл, Дус-Даг, Тожу, Иймеде элезинниг хову, Мөӊгүн-Тайганыӊ даглары, Бай-Тайга).
    
13. 
    Чүү деп тыва тоолдар билирин чугаалаар. («Үш чүүл эртемниг оол», «Алдын-кушкаш», «Өскүс-оол», «Дөӊ-хөөжүк», «Борбак-далган», «Ак-Сагыш биле Кара-Сагыш»).
    
14. 
    Тывызыкты тып: Көөрге көвей, көдүрерге чиик. (хөвеӊ). Үлегер домакты уламчыла: Эки кижээ … хөй, эки аътка … хөй. (эш, ээ).
    
15. 
    Узун-тыныш биле дүрген чугаа чугаалаар. (бир курут, 2 курут…; Эник ээрзин, элик огурзун, элик шуут огурзун, эник шуут ээрзин).
    
16. 
    Кандыг өпей ырылар биле көгүдүглер билир сен? (өпей-өпей, оой, өшкү саарым, оой, увай-увай, оой, улуг сарыым оой…; теп-теп тевенек, теве саар идиктиг, хап-хап хаванак, кара саар идиктиг…).
    
17. 
    Шагаа деп чүү чүвел чугаалаар. (Шагаа - тыва улустун чаа чыл байырлалы. Шагаа дээрге эрги чылды удээринин болгаш чаа чылды уткуурунун улуг байырлалы болур. Шагаада чолукшуур, янзы-бүрү аас-чогаалынга мөөрейлежир, саӊ-салыр…).
    
18. 
    Чүнүӊ дугайында шүлүк-түр, тывар.
    

Торгу тонун кеткеш,

Дордум курун куржанган.

Аӊаа немей дораан

Авазы бөрт кедирген.

Тыва идии база

Дыка тааржыр болган.

Тон, бөрт, кур, идик –

Доржунуӊ хептери. (Идик, хеп дугайындпа шүлүк)

19. 
    Сүттен кылган чемнерни адаар. (быштак, саржаг, ааржы, өреме, курут, сүттүг шай, кадык, чөкпек).
    
20. 
    Кажыктыӊ 6 талазында 6 чүзүн малды көргүзүп тургаш адаар. (хой, өшкү, инек, аът, сарлык, теве).
    

2 1.Оюн «Сөстүӊ эгезинде турар үннү шын тып». (ном, агаар, солун, өг, авам, дуӊмам, мал, хар, орук, уруг, үгү, оол, башкы, диис, ыт, бажыӊ).

2 2.Тыва спортчуларны адаар. (Аяс Монгуш – делегей чергелиг сумо хүрештиӊ спорт мастери, Тыва Республиканыӊ «Күчүтен мөгези»; Ооржак Лориса – хостуг хүрешке делегей чергелиг спорт мастери; Хертек Батый – кикбоксингиниӊ делегей чергелиг спорт мастери; Кара-Сал Эрес - Тыва Республиканыӊ «Күчүтен мөгези»; Елена Достай – делегей чергелиг спорт мастери, Россияныӊ ча адар спортунуӊ алдарлыг спорт мастери).

21. 
    Дидактиктиг оюн «Домакты төндүр». Башкы домакты эгелеп карга, уруг (оол) ону төндүрер.
    

- даараныкчыга инее-хендир херек, а чурукчуга (карандаш, бийир, будук, саазын херек);

- кадарчы малын кадарган, а чурукчу (чурук чураан);

- саанчыныӊ сүдүн амданнанып ижер, а чурукчунуӊ (чуруун чарашсынып көөр).

2 4. Тыва хөгжүм херекселдерин адаар. (бызаанчы, чадаган, хомус, игил, дошпулуур).

25. Оюн «Төлүн тып».

Инек – (бызаа);

Хой – (хураган);

Өшкү – (анай);

Бе (аът) – (кулун);

Теве – (бодаган);

Хаван – (хаван оолдары);

Ы т – (эник).

2 6. Азырал болгаш черлик дириг амытаннарны ада. (азырал – инек, аът, хой, өшкү, хаван, ыт, диис…; черлик – бөрү, койгун, дилги, адыг, тарбаган, дииӊ…).

27. Оюн «Чурттаар девискээриниӊ аайы-биле куштарны тып»:

1. Матпадак, каарган, сааскан, хартыга. (шынаа болгаш хову черниӊ куштары).

2. Өдүрек, аӊгырЮ, дуруяа, куу, шилен, хараачыгай. (хемнерлиг черниӊ куштары).

3. Эзир, кара дас, үгү, кускун, кээрген. (тайга болгаш хаялыг черниӊ куштары).

4. Торга, шиижек, бора-хөкпеш, итпик, айлаӊ-кушкаш. (алаак черниӊ куштары).

5 . Улар. (даг черниӊ кужу).

2 8. «Кызыл дептер» деп чүл ол? (Кызыл өң - хоруп турарының медээзи-дир. Аӊаа ховартаан болгаш шуут чидип, төнер деп барган дириг амытаннар болгаш үнүштерни киир бижиир).

2 9. Мнемотаблица дузазы-биле Маадырларны утпаалыӊар деп кыска чугаа тургузар. (Май 9 – улуг Тиилелгениӊ хүнү. Тиилелгениӊ 75 чыл ою. Тыва эки турачылар дайынга киржип турган. Фронтовик Байлак Вера Чулдумовна бистиӊ чаӊгыс чер чурттуувус. Олар биске тайбыӊны сөӊнээн.

30. Оюн «Ийе, чок».

Ховаган сугда бе – (чок) Чечек сугда бе – (чок)

Шортан черде бе – (чок) Балык сугда бе – (ийе)

Ыт черде бе – (ийе) Өшкү черде бе – (ийе)

М езил сугда бе – (ийе) Кадыргы черде бе – (чок).

3 1. Тываныӊ аржаан-сугларын, хемнернин, хөлдерин адаар. (аржаан – Улаатай, Арголик, Ажыг-Суг, Тарыс, Шивилиг…; хемнери – Улуг-Хем, Хемчик, Бии-Хем, Каа-Хем…; хөлдери – Дус-Хөл, Сүт-Хөл, Азас, Чагытай, Тере-Хөл…).

32. Оюн «Дөрткү артык».

Барыын-Хемчик, Дус-Хөл, Чөөн-Хемчик, Бай-Тайга.

Мөӊгүн-Тайга, Чаа-Хөл, Сүт-Хөл, Асбест, Улуг-Хем.

Улаатай, Тес-Хем, Эрзин, Өвүр, Тере-Хөл.

Таӊды, Хөмүр-Даш, Чеди-Хөл, Кызыл кожуун.

Тожу, Бии-Хем, Каа-Хем, Чугай.

Диис, дилги, бөрү, адыг.