лекция зоология (Автосохраненный). Кіріспе. Жануарларды классификациялау принциптері жне негізгі жйелік категориялар жнінде тсініктер
 Скачать 40.89 Kb.
|
ғында қос төмпешіктенуі арқылы дамиды. Ас қорыту жолы хор-даның астында жатады;Дәріс 1 Кіріспе. Жануарларды классификациялау принциптері және негізгі жүйелік категориялар жөнінде түсініктер. Жоспар: Хордалылар типіне сипаттама Қағанақтылар және қағанақсыздарға сипаттама Хордалылардың классификациясы Омыртқалылар зоологиясы – хордалылар типіне жататын жануарлар туралы ғылым. Омыртқалылар зоологиясының мақсаты – омыртқалылардың ұйымдастыру заңдылықтары мен тіршілік әрскеттерін зерттеп қана қоймай жануарлар дүниесін халық шаруашығында пайдаланудың жоспарлы ғылыми негізін жасау болып табылады. Міндеттері – хордалы жануарлардың негізгі типтерінің және кластарының өкілдерімен таныстыру, олардың морфологиясын, физиологиясын, экологиясын, этологиясын, көбеюін, дамуын, маңызын, филогениясын оқып білу. Жер бетінде таралуын, басқа организмдермен қарым-қатынасын, тіршілік ортасымен байланысын оқып білу. Омыртқалылар зоологиясын анығырақ айтқанда — хордалылар зоологиясы деп атайды. Зоологиялық ғылыми-зерттеу арқылы жануарлардың халық шаруашылығындағы рөлі анықталады. Олардың ішіндегі пайдалылары, ауылшаруашылығы және орман шаруашылығының зиянкестері, түрлі аурулар таратушылары ажыратылады. Басқа жануарлармен салыстырғанда хордалылардың үлкен маңызы бар. Бұлар ең жоғары ұйымдасқан күрделі құрылысты алуан түрлі тіршілік ететін жануарлар. Олардың 40 мыңға жуық түрі бар. Хордалылар құрлықты, суды, ауаны, және топырақ қабатын мекендейді. Сондықтан оларды бүкіл жер шарына түгелдей тараған деуге болады. Хордалылардың күрделенуі бір ғана олардың құрылысындағы және физиологиялық әрекетіндегі ерекшеліктерінің түрліше екендігінде емес, сол сияқты алардың тіршілік ету ортасымен өзара қарым-қатынасының да күрделене түсуінің нәтижесінде болады. Омыртқалылардың халық шаруашылығының түрлі салаларын дамытуда үлкен практикалық маңызы бар. Өйткені үй малдарының барлығы хордалыларға жатады. Олардың ішінде азық үшін өсіретіндері де, тері-жүн беретіндері де, көлік және спорттық мақсатқа да пайдаланатын түрлері де бар. Табиғатта тіршілік ететін көптеген тағы түрлері үй малдарының жаңа пайдал тұқымдарын шығарудағы табиғи резерв болып табылады. Сондай-ақ жабайы омыртқалыларды жоспарлы түрде аулай отырып ет, май, бағалы терілер сияқты шаруашылыққа қажетті өнімдер аламыз. Жабайы жануарларды жоспарлы түрде пайдалану және оларды қолда өсірілетін жаңа тұқымдарын шығару жұмысына біздің елімізде үлкен маңыз береді. Мұның өзі мемелекеттік табыстың басты көзі болып есептеледі. Хордалылардың пайдалы түрлерімен қатар зиянды түрлері де бар. Олардың көптеген түрлері ауылшаруашылық зиянкестері. Оларға сарышұнақтар, тышқандар, дала тышқандары, қасқыр т.б. жатады. Хордалылардың өзі ауру қоздырушы болмағанымен, кейбір түрлері алуан түрлі қауіпті ауруларды (оба, бурцелез, энцифалит т.б.) тасымалдаушы болып саналады. Омыртқалылар қаншама күрделі көп түрлі болғанымен, толық, әрі жан-жақты зерттелген жануарлар. Хордалылардың түрлері сипаты мен мақсаты түрліше ғылыми зерттеулердің әрқашанда қажетті материалы болып келген. Осы зерттеулердің нәтижесінде систематиканың салыстырмалы анатомияның гистологияның, экологияның, зоогеофафиның, және т.б. көптеген күрделі жалпы мәселелері шешілді. Омыртқалылар зоологиясының осы заманда биік шыңына көтіруіне кептеген оқымыстылардың (Н.М. Книпович, В.К. Солдатов, А.Н.. Державин, Б.М. Житков және т.б.) қаржылы еңбектері негіз болды. Қазіргі уақытта жануарлар систематикасында негізгі 6 категория пайдаланылады: тип, класс, отряд, тұқымдас, туыс, түр. Сонымен бірге аралық топтар да болады: тип үсті, тип тармағы, класүсті, класс тармағы, отряд үсті, отряд тармағы т.б. Зоология зерттеу мақсатына байланысты бірнеше салаларға бөлінеді: жануарлар жүйеленімі, жануарлар морфологиясы, жануарлар анатомиясы, жануарлар эмбриологиясы, жануарлар гистологиясы, жануарлар физиологиясы, жануарлар генетикасы, жануарлар палеозоологиясы және зоогеография. Омыртқалылар зоологиясы зерттеу объектілеріне байланысты ихтиология, герпатология, орнитология, териологияга бөлшектенеді. Жануарларды суреттеп жазу ерте дүниеде жүргізілген. Бұл істер Ежелгі Грекиядан басталады да, негізінде Аристотельдің еңбектерімен байланысты. Ол 500 жануарлар түрін сипаттап, оларды жіктеген. 16-17 ғасырда жануарлар әлемі жөнінде мол мағлұматтар жиналған. Салыстырмалы-анатомиялық сипаттамалармен қатар Аристотель еңбектерінде жануарлардың жыныстық ерекшеліктері, көбеюі, балықтар, құстар, сүткоректілердің эмбриональдық дамуы туралы мғліметтер бар. Ол алғаш рет "Дененің біркелкі бөліктері", яғни ұлпалар мен "біркелкі емес құрамдық бөліктер", яғни мүшелер туралы, гомологиялық (құрылысының ұқсастығы) жғне аналогиялық (ұқсас қызмет атқаратын) мүшелер туралы түсінік берді.Ол өз еңбектерінде тұңғыш рет жануарлар дүниесін жүйеге келтіріп, оларды қаны бар жануарлар және қаны жоқ жануарлар деп екі топқа бөлді. Жануарларды және бүкіл тірі табиғатты зерттей келе, Аристотель оларды қарапайымнан күрделіге қарай жіктеп орналастырды. Аристотель бойынша "Табиғат баспалдағы" органикалық емес заттардан басталады да, одан кейін өсімдіктер, бекініп тіршілік ететін губкалар (Аристотель оларды зоофиттер "жануар-өсімдіктер" деп атады), төменгі сатыдағы жануарлар, жоғарғы сатыдағы жануарлар (ауамен тыныс алушы төртаяқтылар) және адам. Қазіргі уақыттағы жануарлар әлемінің жіктелу негізі 17 ғ. мен 18 ғасырдың бірінші жартысында К. Линней еңбектерімен қаланды. швед ғалымы К.Линней «Systema naturae» (1735) деген еңбегінде жануарлар мен өсімдіктерді жүйелеуде түр, туыс, класс деген зоологиялық атаулар ұсынды. Ол өзінің «Жануарларға жүйеленімдік шолу» (1693) атты кітабында жануарларды сыртқы белгілеріне қарай жіктеді. Мысалы, сүтқоректілерді ол екі топқа: саусақты сүтқоректілер және тұяқты жануарлар деп бөлген. Бірақ Линней жүйесінің өзінде кемшіліктер мол еді. Ол денесінің құрт тәрізді пішініне қарай отырып, бір-бірінен өте алыс тұратын жануарларды бір класқа жатқызып қойды (гидра, басаяқты, былқылдақ денелілер, медузалар, голотурийлер т.б.). К.Линней 4200 жануарды сипаттап, анықтап жіктеді, оның 400-ге жуығы омыртқасыздар еді. Барлық жануарларды Линней 6 класқа бөлді: 1. сүтқоректілер; 2. құстар; 3. сұмпайылар; 4.балықтар; 5.бунақденелілер; 6. құрттар. Линней барлық түрді о баста қанша түр жаратылса, сонша болып өзгеріссіз қалады деп сенді. Линней классификациясы жалпы систематикаға ғылым ретінде қарауға қызығушылық оятты. Оның қосарлы атау әдісі қазіргі заманға дейін ғылымда қолданылып келе жатыр. Чарлз Дарвин, органикалық әлемнің эволюциялық теориясымен З.ооогияның дамуына өзіндік үлкен үлесін қосқан. Ол «Бигл» кемесімен дүниежүзілік саяхатының нәтижесінде 1839 ж. «Ізденіс күнделігі» атты еңбегін жариялады. Бұл еңбектерінде ол бірінші рет оңтүстік американдық және аралдардағы кемірушілер, жыртқыш құстар, кесірткелер, бақалар т.б. жануарларды сипаттап жазған. Ағылшын табиғат зерттеушісі Ч.Дарвиннің «Табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің шығуы немесе тіршілік үшін күресте қолайлы өскен тұқымдардың сақталып қалуы» (1859) атты белгілі еңбегінен кейін зоология ғылымы дамуының жаңа кезеңі басталды.Чарльз Дарвиннің "Түрлердің пайда болуы" еңбегі жарыққа шыққаннан кейін органикалық дүниенің табиғи сұрыпталуы және барлық түрдің шығу тегінің бірлігі жануарларды жүйелеудің негізі болып саналады. Қазіргі уақытқа дейін Дарвиннің эволюциялық теориясы басшылыққа алынып, жануарлар әлемі жіктеледі. Эволюциялық ілім биологияның барлық басқа салаларына әсерін тигізді. Орыс ғалымдары А.О. Ковалевский (1840-1901) және И.И. Мечников (1845-1916) өз еңбектерінде барлық жануарлардың эмбриональдық дамуының ұқсастығын көрсетті. 19 ғасырда француз ғалымы Ж.Б.Ламарк тірі табиғаттың тарихи дамуын зерттеді. Оның «Зоология философиясы» (1809) деген еңбегінде органик. дүние эволюциясының ғылыми теориясы баяндалды. Олардың арасында аса көрнекті ғалымдар: Ж.Л. Бюффон, Ж. Кювье, Жан Батист Ламарк, К.Ф. Рулье, И.И. Шмальгаузен, В.Н. Беклемишев т.б. бар. Линнейден кейінгі жануарлар систематикасына үлкен үлес қосқан ғылым Ж.Б.Ламорк (1744-1829) болды. Ол Аристотельдің бөлген жануарлар топтарын жаңғыртып, омыртқалылар және омыртқасыздар деген жаңа ат берді. Барлық омыртқасыздарды Ламарк 20 класқа жіктеді: 1. инфузориялар; 2. полиптер; 3. сәулелілер; 4. құрттар; 5. бунақденелілер; 6. өрмекшітәрізділер; 7. шаянтәрізділер; 8. буылтық құрттар; 9. мұртаяқтылар; 10. былқылдақденелілер. Ал омыртқалылар сол Линней бойынша қалдырылды: 1. балықтар; 2. бауырымен жорғалаушылар (қос мекенділермен бірге); 3. құстар; 4. сүтқоректілер. Француздың ұлы ғылымы Жорж Кювье (1769-1832) жануарлар систематикасына жоғарғы категория ретінде типті енгізді. Ал құрылысы ұқсас жануарлар кластарын бір типке біріктірді. Барлық жануарлар Кювье бойынша 4 типке бөлінді: I. Омыртқалылар (сүтқоректілер, құстар, бауырымен жорғалаушылар, балықтар кластары); II. Жұмсақденелілер (басаяқтылар, қанаттыаяқтылар, бассыздар, иықаяқтылар, бауыраяқтылар, мұртаяқтылар кластары); III. Бунақтылар (буылтық құрттар, шаянтәрізділер, өрмекшітғрізділер, бунақденелілер); ІV. Сәулелілер (тікентерілілер, құрттар, атқыштылар, полиптер, инфузориялар). Кювье де түрдің тұрақтылығын жақтап, органикалық дүниенің эволюциялық даму теориясын қолданады. 19 ғасырдың 2-жартысында неміс ғалымдары Эрнст Геккель мен Ф.Мюллер эволюция іліміне сүйене отырып, филогенетткалық зоологияның негізі – биогенетикалық заңды ашты. Эволюциялық салыстырмалы эмбриологияның дамуы Ресей зоологтары И.И.Мечников, А.О.Ковалевскийдің еңбектерімен тығыз байланысты. Қазіргі уақытта салыстырмалы зерттеулермен қатар, 3. жануарлардың физиологиясы, экологиясы, эмбриологиясының ерекшеліктерін экспериментальдық зерттеулер арқылы анықтауда. Зоология, жануарларды қорғау және пайдалану, ауыл шаруашылық өсімдіктерімен орман шаруашылығына, тағамдық және өндірістік қорға зиян келтіретін, сондай-ақ адамдар мен жануарларға қауіпті ауру коздырушыларын тасымалдаушылардың санын реттеудің ғылыми негізі болып табылады. Қазіргі заман зоологиясы медицина, ауыл шаруашылық және ветеринариямен тығыз байланысты, ал оның кейбір бөлімдері паразитология, гидробиология, эпизоотология, эпидемиология құрамына енеді. Қазақстан зоологиясы Қазақстан жануарлары туралы алғашқы ғылыми жазба деректер Византия, Рим, Араб халифаты елшілерінің жолжазбалары мен Махмұт Қашқаридің «Түрік тілінің сөздігінде», «Кодекс Куманикусте» («Қыпшақ тілінің сөздігі») кездеседі. Қазақстанға 17 ғасырдың аяғы мен 18 ғасырдың басында келген географ-саяхатшылардың экспедициялық зерттеулерінің қорытындысы мен жеке мамандардың еңбектерінде де біздің өлкедегі жануарлар туралы деректер мол. Мысалы, П.С.Паллас құс пен аңның 41 түріне, Э.А.Эверсман құстың 8 түріне сипаттама берген. Сондай-ақ Н.А.Северцовтің «Түркістан жануарларының таралуы», П.П.Сушкиннің «Қырғыз даласының құстары», Н.А.Зарудныйдың «Арал теңізі құстары», т.б. ғылыми еңбектері аңдар мен құстардың жаңа түрлерін ашып, хайуанаттардың географиялық таралуы мен биологиясын зерттеп білуде маңызы зор болды. 20 ғасырдың басында Л.С.Берг Арал теңізі мен Балқаш көлі балықтарын зерттеді. Алынған ғылыми мәліметтері оның үш томдық «КСРО және көрші елдер тұщы су балықтары» (1948–49) деген кітабына енді. Сондай-ақ республикамыздың жануарлар дүниесін зерттеуде КСРО ғылым академиясының Зоология институты, Мәскеу мемлекеттік университеті, т.б. жоғары оқу орындарының ғалымдары (К.И.Скрябин, Д.Н.Кашкаров, А.Л.Бродский, Б.С.Виноградов, В.А.Селевин, т.б.) үлкен үлес қосты. 20 ғасырдың 20-жылдары Жетісуда көрнекті ғалым В.Н.Шнитников көптеген коллекциялық материалдар жинады. Соның нәтижесінде ол «Жетісу сүтқоректілері» (1936) және «Жетісу құстары» (1949) атты ғылыми еңбектерін жариялады. 20 ғасырдың 30-жылдары Е.Н.Павловский, В.А.Догель, Б.Е.Быховский, т.б. белгілі ғалымдардың басшылығымен жануарлар паразиттері және олар тарататын ауру түрлерін кеңінен зерттеу қолға алынды. Соның нәтижесінде «Арал теңізі балықтарының паразиттері» (1934) және «Каспий теңізі балықтарының паразиттері» (1938) сияқты ғылыми еңбектер жарық көрді. 1924 жылы Алматыда Қазақ өсімдік қорғау стансасы (қазіргі Қазақ өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институты) ашылып, онда ауылшаруашылығы дақылдарына зиянын тигізетін кеміргіштерді зерттеп, оларға қарсы күрес жолдары анықталды. 1929 жылы ашылған обадан арылу стансасында (қазіргі Қазақ карантиндік және зооноздық инфекциялар ғылыми орталық) қауіпті оба ауруын тарататын кеміргіштер мен олардың паразиттері зерттелді. Республикада жануарлар жөніндегі жүйелі зерттеулер КСРО ғылым академиясының қазақстандық базасының құрамында Зоология секторы ашылғаннан кейін (1932) басталды. Зоология саласындағы іргелі ғылыми-зерттеулер 1943 жылы құрылған Зоология институтында жүргізілді. Қазақстанның зоолог-ғалымдарының көп жылдық ғылыми-зерттеу жұмыстары: «Қазақстанның бауырымен жорғалаушылары», (1956), «Қазақстан құстары» (1–5 т., 1960–74), «Қазақстан тұяқты жануарларының ішкі паразит құрттары» (1–2 т., 1962–63), «Қазақстан сүтқоректілері» (1–4 т., 1969–85), «Қазақстан балықтары» (1–5 т., 1986–92), «Қазақстанның қызыл кітабы» (1996) сияқты іргелі еңбектерде қорытылған. Қазақстанда сүтқоректілер мен құстардың, бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділердің түрлері мен жалпы саны анықталды; жабайы жануарларды халық ш-нда пайдаланудың ғылыми негіздері кеңінен зерттелді. Соңғы жылдары республикамызда жануарлар дүниесінің әртүрлілігін сақтау, оларды ұдайы өсіру және ұтымды пайдаланудың ғыл. жолдарын жасау, жануарлар мен адамның табиғи ошақты және паразиттік ауруларын болдырмау тәсілдерін іздестіру, жануарлар әлемінің кадастрін жасау жұмыстары Қазақстан ғалымдары Е.В.Гвоздев, Т.Досжанов, А.Бекенов, Э.И.Гаврилов, А.Ф.Ковшарь, И.Д.Митяев, Г.Уәлиева, Б.Шайкенов, Л.А.Бурделов, Д.Жатқанбаева, т.б-лардың басшылығымен жүргізілді. Сондай-ақ зоология проблемалары ҚазҰУ мен облыс орталығындағы университеттердің биология факультеттерінде, мемлекттік қорықтар мен зоологиялық қорықшаларда, ұлттық табиғи саябақтарда зерттеледі. Хордалылар типіне қазіргі кезде жер шарына кең тараған 43 мыңға жуық түр жатады. Жануарлар әлемінің жүйесінде хордалылардың орны мынан-дай белгілермен анықталады. Көптеген көпклеткалы жануарлар сияқты хордалыларға билатеральды (қосжақты) симметрия тән: денесінен тек бір ғана жазықтықта түзу сызық (тік, негізгі ось арқылы) жүргізуге болады, ол денені бір-біріне үқсас екі (оң және сол) жартыға бөледі. Хордалылардың денесі бас, түлға және қүйрық деп бөлінеді. Бас болімінде сезім мүшелері өте жақсы дамыған, олар жануарлар қоршаған орта-ны бағдарлайды. Денесінің бас бөлімінде сезу мүшелерінің жи-нақталуы орталық жүйке (нерв) жүйесінің миға және оны қор-ғайтын бас сүйегіне жіктелуіне алып келеді. Бүл процесс цефа-лизация деп аталады. Нәтижесінде дененің алдыңғы бөлімінде ауыз тесігі мен тыныс алу мүшелері қалыптасты. Қүйрық бөлімі қозғалыс қызметін атқарушы бөлік ретінде оқшауланды; Хордалылар жартылай хордалылар, погонофоралар және тікентерілілермен бірге алғашқы ауыздылар Protostomia- то-бына қарама-қарсы екінші ауыздылар -Deuterostomia бөліміне бірігеді. Хордалылардың екінші аузы бірінші ауыздың (гастро-пораның) қарама-қарсы жағындағы гаструла қабатының жары-луы арқылы пайда болады, ал алғашқы ауыздың орнына кейіннен артқы тесік қалыптасады; Эмбриональды даму барысында дененің екінші қуысы-целом қалыптасады. Целом қуысында қоректену, тыныс алу, қан-тасымалдау және ыдырау өнімдерін шығару мүшелері орналасады. Целом қуысының болуы барлық хордалыларды екінші дене қуысы бар жоғары сатыдағы омыртқасыздармен қоса целомды жануарлар (Coelomatia) тобына біріктіреді; Денесінің метамерлілігі - дененің үзына бойына бірін-бірі қайталайтын бөліктерге, сигменттерге бөлінуі. Көбіне омыртқалы жануарлардың денесінің метамерлі қүрылысы олардың қаңқасында (омыртқалары) және шеткі жүлын жүйесінде (жүлын нервтері), ал су жануарларының төменгі кластарында |