Товар. Китоб савдосининг моияти, унинг китоб бозоридаги рни ва роли
 Скачать 23.17 Kb.
|
|
Китоб савдосининг моҳияти, унинг китоб бозоридаги ўрни ва роли Мамлакатимизда ёшлар маънавиятини юксалтириш ва уларнинг бўш вақтини мазмунли ташкил этиш бўйича бешта муҳим ташаббуслардан бири бўлган, ёшларимизнинг маънавиятини юксалтириш, улар ўртасида китобхонликни кенг тарғиб қилиш бўйича тизимли ишларни ташкил этишга йўналтирилган тўртинчи ташаббус бўлиб, унга асосан китоб савдосини ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. Китоб савдосининг аҳамиятини иқтисодий тизим сифатида тушунишимиз учун, унинг китоб маҳсулотларини кўпайтириш жараёнидаги ўрнини кўриб чиқиш керак. Китоб савдоси билим иқтисодининг муҳим таркибий қисмидир. Мамлакат ичидаги китоб сотиш корхоналарининг йиғиндиси китоб савдоси бўлиб, маҳсулот — китоб — маданият объекти, у дуалистик характерга ега, китобнинг фойдалилигини фақат шартли равишда аниқлаш мумкин. Китоб маҳсулотлари бозори ўзига хос бўлиб, "Товар" категорияси сифатида истеъмол хусусиятлари билан ажралиб туради, унинг бозорда мавжудлиги маълум ҳаётий цикл билан чегараланади. Аммо китоб миллатнинг маданий мероси сифатида абадийдир, у бутун жамият тараққиётининг тасдиғидир, кўп нусхалар узоқ йиллар давомида ўз маданий қимматини сақлаб қолади. Бунинг сабаби шундаки, китоб ўзига хос ноёб нарса бўлиб, нашриёт томонидан чоп етилган ҳар бир инсон учун маънавий озуқа ва интеллектуал мулкдир. Бундан ташқари, китобнинг чиқарилиши ижодий, вақт талаб қиладиган жараёндир ва кўпинча китобнинг муваффақияти хақида тахмин қилиш қийин. Китоб истеъмолчига фойдаси тегадиган енг кўп хусусиятларга ега бўлиши муҳимдир: ахборотнинг юқори сифати, янгилиги ва тўлиқлиги, долзарблиги. Бундан ташқари, китоб муайян вазифаларни бажаради: коммуникатив, билим ва таълим. Унинг ижтимоий ҳаракатида эса китоб ишлаб чиқарилиши, такрор ишлаб чиқариш жараёнининг барча фазалари: ишлаб чиқариш, тақсимот, айирбошлаш ва истеъмолдан ўтади. Ишлаб чиқариш ва истеъмол ўртасидаги узвий ички алоқа уларнинг муайян мустақиллигини, ўзаро қарама-қаршилик ва номувофиқлигини истисно етмайди. Ҳар бир босқич бир-бирига қарама-қарши қўйилади ва умумий репродуктив жараёнда турли вазифаларни бажаради. Ноширлар китоб маҳсулотларини ишлаб чиқарадилар, истеъмолчилар еса ноширлар иши натижаларидан фойдаланадилар. Китоб савдоси бу-китоб ишлаб чиқариш ва харидор орқали истеъмолчига етказиш, макон ва замон билан ажратилган. Ишлаб чиқариш билан истеъмол ўртасида айирбошлаш ва тақсимот туради. Айирбошлаш-узоқ еволюцион ривожланиш йўлидан ўтган ва меҳнатнинг ижтимоий бўлинишининг натижаси бўлган репродуктив жараённинг босқичи ҳисобланади. Айирбошлаш инсоннинг еҳтиёжлари ва манфаатларига асосланади, ишлаб чиқариш шароитида айирбошлаш объектига маҳсулот, хизмат, ишлар натижасида вужудга келган товар бўлса, айирбошлаш муносабатларининг субъектига жисмоний ва юридик шахслар, китоб савдоси корхоналари киради. Товар муомаласи билан боғлиқ масалалар орасида биржанинг икки субъекти ўртасидаги ўзлари ега бўлган айирбошлаш объектларига оид муносабатларнинг характери муҳим аҳамият касб етади. Бу муносабатлар мазмуни иқтисодий нуқтаи назардан гетероген объектларни тенглаштириш ва уларнинг тегишли еҳтиёжларни қондира олиш қобилиятидир. Иқтисодий тараққиётнинг маълум босқичида пул умумжаҳон еквиваленти вазифасини бажарувчи товар қийматининг ташқи ифодасига айланади. Ҳар бир мулкдор аввал молини пулга алмаштириши, сўнгра пулни ўзига керакли молга алмаштириши керак. Бу ҳолда маҳсулотни бевосита айирбошлаш ҳаракати (Т-Т) у пул муомаласи (Т-П-Т) орқали амалга оширилади ва узлуксиз айирбошлаш жараёни товар муомаласи жараёнига ўхшайди. Пул воситачилигида сотиш ва сотиб олиш ҳаракатаридан фойдаланиш истеъмол харажатлари ва товар реализацияси содир бўлади. Китоб савдосининг такрор ишлаб чиқариш жараёнидаги ўрнини аниқлаш учун шуни назарда тутиш керакки, китоб ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўртасида айирбошлаш воситачиларсиз ҳам, воситачилар иштирокида ҳам содир бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда, китоб ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар бир-бирлари билан бевосита муносабатларга киришадилар. Ишлаб чиқарувчилар (ноширлар) томонидан битим Т-П формуласига мувофиқ амалга оширилади; истеъмолчилар томонидан, П-Т. Нашриётлар ноширларга қарашли китоб дўкони тармоғи киосклар, маркали дўконлар, омборлар орқали фойдаланувчиларга сотиш учун ўз китобларини сотганда бундай алмашинув амалга оширилади. Бошқа бир жиҳатдан эса, кўпроқ тарқалган ҳолатда алмашинув китоб ишлаб чиқарувчилар (ноширлар) китоб истеъмолчилари билан бевосита муносабатларга киришмаслиги билан характерланади. Улар ўртасида китоб савдоси бўйича воситачи-чакана ва улгуржи китоб савдоси корхоналари туради. Бинобарин, китоб савдоси китоб маҳсулотларининг товар айланиши шакли бўлиб, китоб ишлаб чиқариш ва уларни истеъмол қилиш ўртасидаги боғлиқлик ролини ўйнайди. Китоб- нашриёт иши ривожининг маълум даврига қадар, китоб маҳсулотларининг товар айланиши бевосита ноширлар ва истеъмолчилар ўртасида товар-пул алмашуви сифатида амалга оширилган. Китоб савдоси соҳасидаги машҳур арбоблар Смирдин, Сйтин, Новиков нафақат ноширлар, балки китобсеварлар ҳам бўлган. Китобларнинг товар айланиши вақт ўтиши билан меҳнат тақсимоти натижасида мустақил фаолият турига ажратилади. Китоб савдоси соҳасида ноширлар ва истеъмолчилар муносабати ўртасида тизим, схемаси мавжуд: ишлаб чиқарувчилар (ноширлар) — воситачилар (китоб сотувчилари) — истеъмолчилар. Инсон фаолиятининг муайян турини ўзига хос хусусиятлари билан ифодаловчи китоб савдоси китоб муомаласини амалга оширади ва китоб-сотиш жараёнининг барча елементларини бажаради. Бунинг учун китоб савдоси жонли ва моддийлашган меҳнатдан фойдаланади, тадқиқотлар ва нашриёт маҳсулотларига, махсус, касбий билимга ега бўлган кадрларга муҳтож, умумий тижорат ва махсус китоб харид қилиш ускуналари, моддий ва пул ресурсларига ега истеъмол талабини шакллантиради. Шу маънода китоб савдоси "савдо" миллий иқтисодий филиалининг ажралмас қисми бўлиб, унинг ўзига хос қисмидир. Бу суб-сектор доирасида, ўз навбатида, чакана ва улгуржи линк ўртасида меҳнат тақсимоти мавжуд, алоҳида китоб харид қилиш корхоналари ўртасида. Китоб савдосини умумий савдо туридан алоҳида суб-секторга ажратиш зарурати бирқанча сабабларга кўра белгиланади. Биринчидан, китоб жуда ҳам мураккаб ассортимент маҳсули бўлиб, у доимо ўзгариб, янгиланиб туради. Нашриётлар томонидан чоп етилган китобларнинг аксари истеъмолчиларнинг муайян қисми учун мўлжалланган янги нашрлардир. Китобхонларнинг қизиқишлари ва имтиёзларини аниқлаш ва ўрганиш методикасининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда умумий савдо шароитида деярли мумкин бўлмаган китобхонларнинг қизиқиш ва ҳохишларини доимий равишда ўрганиб бориш керак. Бундан ташқари, китоб савдоси ходимлари китобларнинг кенг кўламли ассортиментини таъминлаш учун доимий саъй-ҳаракатларга, асосан бунда самарадорлик муҳим аҳамиятга эга. Иккинчидан, китоб маҳсулотидан фойдаланиш баҳосининг ўзига хос хусусиятлари китоб маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар билан савдо-сотиқ алоқалари механизми айрим муҳим жиҳатли хусусиятларини белгилаб беради. Айниқса, улгуржи ва чакана савдо харидоргир корхоналарга магазинларда китобларни қайтариш ёки алмаштириш тартибини тартибга солувчи махсус савдо қоидалари керак. Учинчидан, китобнинг жамиятдаги алоҳида ўрни ва тараққиёти, китобнинг бажарадиган вазифаларининг кўп қирралилиги ва мураккаблиги, ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш жараёнида китобнинг ўрни ва роли холисона босма нашрлар савдосини умумий савдодан ташкилий ажратишни талаб қилади. Бунда, меҳнат ташкилоти, касб етикаси ва маданияти ўзига хосликлари суб-секторда кадрлар таркиби ва малакасига боғлиқ. Китоб савдоси китоб бизнесининг ажралмас қисми ҳисобланади. Китоб бизнеси-матбаа саноати, нашриёт ва китоб савдосини ўз ичида қамраб олган жамоавий тушунчадир. Китоб бизнесининг барча таркибий қисмлари механизмларининг уйғунлиги асосан китоб маҳсулотларини кўпайтиришнинг барча жараёнининг самарадорлигини белгилайди. Китоб ишлаб чиқаришнинг узлуксиз жараёни сарфланган маблағлар ва ортиқча маҳсулот қийматининг бир қисмини ноширларга қайтаргандан сўнггина амалга ошади. Китоб савдоси истеъмолчиларнинг пулига ноширлар маҳсулотларини алмаштириб, қиймат шаклида ўзгаришини таъминлайди ва шу тариқа китоб ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишнинг кейинги жараёнига имконият яратади. Китоб маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар ўртасида воситачи вазифасини бажарувчи китоб савдоси ҳар икки томон манфаатларини ифодалайди. Ноширлар билан муносабатларда китоб савдоси истеъмолчилар манфаатларини, истеъмолчилар билан муносабатларда — ноширлар манфаатларини ифодалайди. |