Координациялы осылыстар лат со бірге жне ordinatio реттілік
 Скачать 1.71 Mb.
|
|
Комплексті қосылыстар Комплексті қосылыстар (лат. complexus — үйлесімділік, қамту), немесе координациялық қосылыстар (лат.. со — «бірге» және ordinatio — «реттілік») — бөлшектер (бейтарап молекулалар немесе иондар), берілген комплекс түзушіге ионға (немесе атомға) лиганда деп аталатын бейтарап молекуланың немесе басқа ионның қосылу нәтижесінде түзілетін қосылыс. Ашылу тарихы 1871 ж. Д.И.Менделеев комплексті қосылыстар жайлы баяндама жасады. Комплексті қосылыстардың құрылысы жайлы өз көзқарасын білдірді. Әртүрлі қосылыстар (аммиакаттар, кристаллогидраттар, қос тұздар) арасында ұқсастық бар екендігін дәлелдеп, соның нәтижесінде осы заттардың құрылысы жайлы баяндады. Ол, бұл заттардың табиғаты бірдей болады деген қорытындыға келді. Комплексті қосылыстар орталығында металл атомы орналасады, ал оның айналасы атомдар, молекулалар топтарымен «қоршалады». Бірақ ол орталық металл атомының айналасына қанша атом немесе молекуланы орналастыруға болады? деген сұраққа жауап бере алмады. Бұл сұрақтың жауабын тек қана А.Вернер ғана берді. Координациялық теорияның негізін қалаушы Швед химигі Альфред Вернер болды. А.Вернер координациялық теорияны ұсынған кезде әлі атомның құрылысы ашылмаған еді. Сондықтан ол ұсынған теория негізгі және қосымша валенттіліктің мәнін түсіндіре алмады. 1911 ж. құрамында көміртек атомы кездеспейтін, 40 жуық оптикалық белсенді молекулаларды синтездеді. 1913 г. Цюрих университетінің профессоры Вернерге ертеректе жасаған зерттеу нәтижелеріне байланысты Нобель сыйлығы берілді. Бұл теорияны орыс ғалымдары Л.А.Чугаев, И.И.Черняев және А.А.Гринберг еңбектерінде толықтырды. (1866 – 1919) Швед химигі Альфред Вернер Қазір атом құрылысы тұрғысынан негізгі және қосымша валенттілік мәні толық анықталды. Негізгі валенттілік ионды немесе ковалентті байланыс, ал қосымша валенттілік – ковалентті байланыстың бір түрі – донорлы –акцепторлы механизм арқылы түзіледі. Донорлы – акцепторлы механизм арқылы ковалентті байланыс түзілуі үшін бір элемент атомының бос орбиталі, ал басқа атомның байланыс түзуге қатыспаған жұп электроны болуы тиіс. Жұп электроны бар атом электрондарын бос орбиталі бар атомға беріп байланысады. Құрамында донорлы – акцепторлық механизм арқылы ең кемінде бір байланысы бар қосылыстарды комплексті қосылыстар деп атайды. Комплексті қосылыстардың қолданылуы:
Комплексті қосылыстар әдетте ашық түсті келеді Гемоглобин - қанға қызыл түс береді; хлорофилл – өсімдіктерге жасыл түс береді; – бұл комплексті қосылыстар. транс-[Coen2Cl2]Cl K3[Cr(C2O4)3 [Ni(NH3)6](NO3)2 [N(CH3)4][ICl4] [Co(NH3)5Cl]Cl2 Комплекстер құрылысы NH3 NH3 +3 NH3 Co Cl3 NH3 NH3 NH3 Ішкі сфера Ішкі сфера Лигандалар Орталық атом
Fe3+ CN- CN- CN- CN- CN- CN- K+ K+ K+ Комплекстүзуші ион лигандалар Ішкі сфера Ішкі сфера [ (CN)6] К3 [Fe →3K+ [Fe (CN)6]3- Комплекстер құрылысы [Cu(NH3)4]SO4Комплексті қосылыстар, немесе жай комплекстер, деп біз комплексті иондарды және комплексті молекулаларды атаймыз.Комплексті қосылыстар дегеніміз бұл қалыпты жағдайда әрқайсысы дербес түрде кездесе алатын, анағұрлым қарапайым ауыстырылмайтын бөлшектердің (атомдар, иондар немесе молекулалар) әрекеттесуі нәтижесінде түзілетін күрделі қосылыстар. NH3 CuSO4 Na[Al(OH)4] NaOH Al(OH)3 1) Комплексті қосылыстарда оң зарядты ортада орналасқан атомның (металл) комплекс түзушінің -орны зор. Комплекс түзуші (орталық катион) - ваканттық е -орбитальдары бар металл катионы.Катиондар:
Сu+2, Co+3, Fe+3, Hg+2 және т.б.Комплекс түзуші ваканттық е - орбитальдар 2.Комплекс түзушінің айналасында бөлінбеген электрон жұптары бар теріс зарядты иондар немесе бейтарап молекулалар - лигандалар орналасады.Молекулалар: H2O, NH3, Аниондар: CN-, OH-, Cl-, Br-, NO2- .. .. .. Лигандалар Бөлінбеген электрон жұптары тағы басқа галогендер Координация саны – комплекс түзуші қоса алатын лигандалар саны.3. Координация саны – орталық ионға қарағанда 2 еседей көп болады +1 (2) +2 (4, 6) +3 (6, 4) +4 (8, 6) [Cu(NH3)4]+2 +2 Л- лиганданың белгісі Комплекс түзуші 4.Комплекс түзуші мен лигандалар комплекстің ішкі сферасын құрайды. Ішкі сфераға сыймай сыртта тұратын иондар – комплексті қосылыстың сыртқы сферасын түзеді. Ішкі сфераны сыртқы сферадан квадрат жақшаның көмегімен бөледі. [Cu(NH3)4]+2 Ішкі сфераның жиынтық зарядын қалай анықтауға болады? Комплекс ионның ішкі сферасы Комплекс түзуші Донорлы- акцепторлы байланыс Комплекстің ішкі сферасындағы әрбір лиганданың орын саны - лиганданың координациялық сыйымдылығы деп аталады. Монодентанты лигандалар – координациялық сыйымдылығы = 1 Cl-, Br-, I-, CN-, NH3 және т.б. Бидентантты лигандалар – координациялық сыйымдылығы =2 SO42-, CO32-, C2O42- және т.б. К3[Fe(C2O4)3] Полидентантты лигандалар – лигандалардың координациялық сыйымдылығы 3,4,6. Комплексті ион мен комплекс түзушінің зарядын анықтау. Комплексті қосылыс молекуласының заряды болмайды, яғни электробейтарап бөлшек болып табылады. Егер лиганда болып молекула табылатын болса, онда комплексті ионның заряды комплекс түзушінің зарядына тең болады. Егер лиганда болып молекула және ион табылатын болса, онда комплексті ионның заряды комплекс түзуші мен лигандалардың зарядтарының алгебралық қосындысына тең болады. Комплексті ионның заряды арқылы комплекс түзушінің зарядын есептеуге болады. Ол үшін барлық лигандалардың зарядын ескеру қажет: K3[Fe3+(CN)6]3- (-3)-(-1*6)=-3+6=+3 K4[Fe2+(CN)6]4- (-4)-(-1*6)=-4+6=+2 Комплекс түзуші ионның тотығу дәрежесін анықтау. Na3[AlF6] жауап: Na+3[Al+3F-6] K[MgCl3] Na[Al(OH)4] Na4[Fe(CN)6] Na3[Al(OH)6] [Cu(NH3)4]Cl2 жауап: Na+[Al+3(OH)-4] жауап: K+[Mg+2Cl-3] жауап:Na+4[Fe+2(CN)-6] жауап:Na+3[Al+3(OH)-6] жауап:[Cu+2(NH3)04]Cl-2 Аяқталмаған d – деңгейшесі бар қосымша топша металдарынан түзілген координациялық қосылыстарда: Валенттік байланыс әдісі (ВБ) донорлық- акцепторлық механизм арқылы комплекс иондар түзілетіні анықталды. Комплексті ионның түзілуін d –металдары үшін s-, p-, d- және f- деңгейшедегі вакантты орбитальдар арқылы түсіндіруге болады. Co3+ 3d 4р 4s Co0 4s 4р 3d Қазіргі кезде комплекс қосылыстарындағы химиялық байланысты мына үш түрлі теория түсіндіреді: валенттік байланыс әдісі; кристалл өрісі теориясы; молекулалық орбитальдар әдісі. Бұл теориялар комплекс қосылыстарының құрылысын, қасиетін түсіндіруде бір-бірін толықтырып тұрады. Валенттік байланыс (ВБ) әдісі негізінде жұп ортақ электрондар көмегімен және көбінесе донорлық- акцепторлық механизм арқылы комплекс иондар түзілетіні алынады. Осы әдіс көмегімен көптеген комплекс қосылыстарының түзілуі, олардың магниттік қасиеттері, координациялық санның мәні жақсы түсіндіріледі. Осы әдіс арқылы комплекс қосылыстарға түсінікті анықтама берілген. Кристалл өрісі теориясы бойынша комплекс түзуші ион мен лигандалар арасында ионаралық не ион - дипольдік және электрстатикалық тартылыс күштері арқылы байланыс түзіледі. Бұл теория комплекс қосылыстарының оптикалық қасиеттерін жақсы түсіндіреді, ал ковалентті байланысы бар болған кезде қиыншылыққа кезігеді. Молекулалық орбитальдар әдісі комплекс түзуші мен лигандаларды біртұтас алып қарастырады. Комплекстің қасиеті ядролармен электрондардан тұратын жүйе математикалық есептеу жолымен анықталады. Ядролар сыртында электрондар байланыстырушы және босаңдатқыш орбитальдар бойымен атомдық орбитальдардың сызықтық комбинациясы негізінде орналасады. Ішкі комплексті қосылыстарда берік байланыс түзілуі үшін электрондарды жұптастыру арқылы екі d-орбитальді босату тиімді болады: Co3+ 4s 4р 3d Кобальт атомының бос орбитальдары, аммиак молекуласындағы азот атомдарының бөлінбеген электрон жұптары үшін ваканция болып табылады. Комплексті қосылыстағы ішкі координациялық сфераның түзілуі төмендегіше орындалады: .. NH3 NH3 .. NH3 .. NH3 .. NH3 .. NH3 .. Co3+ Валентті байланыс әдісі
Pt2+ [Pt(NH3)4]2+ dsp2 Валентті байланыс әдісі
Со3+
[СоF63-] [Со(NH3)63+]
Со3+ комплекстері үшін МО әдісі[CoF6]3- [Co(NH3)6]3+ (σsсв)2(σрсв)6(σdсв)4(πd)4(σdразр)2 (σsсв)2(σрсв)6(σdсв)4(πd)6 Кристалдық өріс теориясыКомплекс қосылысындағы изомерия Заттардың сандық және сапалық құрамы бірдей, бірақ қасиеттері әртүрлі болатын құбылысты изомерия деп атайды. Изомерия құбылысы комплекс қосылыстарына да тән. Мұндай изомерияның бірнеше түрі кездеседі: геометриялық, оптикалық, гидраттық, ионизациялық және басқа. Геометриялық изомерия комплекс құрамындағы лигандалардың өзара орналасуына байланысты. Егер лигандалар біріне - бірі жақын орналасса – цис, қарама-қарсы орналасса транс изомер болады. Егер комплексті қосылыста су молекулалары болса, оның ішкі және сыртқы сферада орналасуына қарай әртүрлі гидратты изомерия болады. Комплекс қосылыстарында қышқыл қалдықтарының ішкі және сыртқы сферада орналасуына байланысты ионизациялық изомерия болады. Комплекстер изомериясы құрылымдық Кеңістік Тұздық Ионизациялық Координа-циялық Оптикалық Геометриялық Геометриялық изомериягран-изомер ос-изомер Оптикалық изомерияИонизациялық изомерия
Координациялық изомерия
Темір катиондарына сапалық реакцияFe(+2) 3FeCl2 + 2K3 Fe(CN)6 = Fe3 Fe(CN)6 2 + 6KCl қызыл қан тұзы турнбулл көгі Fe(+3) 4FeCl3 + 3K4 Fe(CN)6 = Fe4 Fe(CN)6 3↓ + 12KCl сары қан тұзы берлин көгі FeCl3 + NH4SCN = Fe(SCN)3↓ + 3NH4Cl қызыл – қан тқзы 3KCN + Fe(CN)3 = K3[Fe(CN)6] 4NH3 + CuSO4 = [Cu(NH3)4]SO4 K3[Fe(CN)6] 3K+ + [Fe(CN)6]3- [Ag(NH3)2]Cl [Ag(NH3)2]+ + Cl- Сыртқы сфера бойынша комплексті қосылыстардың диссоциациясы (біріншілік диссоциация) [Ag(NH3)]+ Ag+ + NH3 [Ag(NH3)2]+ [Ag(NH3)]+ + NH3 [Ag(NH3)2]+ Ag+ + 2 NH3 [ ] NH 3 4 10 4,8 − ⋅ = K 1 Н = [ ] Ag + [ [ ] ) Ag(NH + 3 ] K 2 Н = [ [ ] ) Ag(NH + 3 ] [ ] NH 3 [ [ ] ) Ag(NH + 3 ] 2 = 4 10 1,2 − ⋅ [ ] [ ] [ ] ) (NH Ag NH ] [Ag K 2 2 3 3 жалпы Н . 10 8 , 5 8 − ⋅ = = + + Ішкі сфера бойынша комплексті қосылыстардың диссоциациясы (екіншілік диссоциация) Сыртқы сфера бойынша комплексті қосылыстар реакциясы 2K3[Fe(CN)6] + 3FeSO4 = Fe3[Fe(CN)6]2↓ + 3K2SO4 [CoCl2(NH3)4]Cl + AgNO3 = [CoCl2(NH3)4]NO3 + AgCl↓ K4[Fe(CN)6] + 4HCl = H4[Fe(CN)6] + 4KCl H2[PtCl6] + 2CsOH = Cs2[PtCl6] + 2H2O Fe4[Fe(CN)6]3 + 12 KOH = 4Fе(OH)3↓ + 3K4[Fe(CN)6] 2. Араластыру K[AgCl2] = KCl + AgCl↓ 3. Қыздыру t0 K3[Cr(ОH)6] = 3KOH + Cr(OH)3↓ 1. Аз еритін қосылыстардың түзілуі [Ag(NH3)2]NO3 + KI = AgI↓ + 2NH3 + KNO3 Комплексті қосылыстардың жіктелуілигандалардың түрлеріне байланысты комплекстің зарядына байланысты по составу внешней сферы сыртқы сфераның құрамына байланысты Комплекстің зарядына байланысты жіктеуКатионды Катионды - анионды Бейтарап Анионды [Cr(H2O)4]3+Cl3 [PtCl4(NH3)2] K2[PtCl6]2- [Cu(NH3)4]2+[PtCl4]2- Сыртқы сфераның құрамына байланысты жіктеу Қышқылдар Негіздер Бейэлектролиттер H2[PtCl6] Na3[AlF6] [Pt(NH3)2Cl2] [Ag(NH3)2]OH Аквокомплекстер. Олардың құрамындағы лигандалар су молекулалары болады. Кей аквокомплекстер құрамындағы су молекулалары сыртқы сферада болуы мүмкін. Олар кристалданған кезде құрамына су молекулалары да кіреді. Алайда, су молекуласы қыздырғанда бөлініп кетеді. Ациодокомплекстер. Олардың құрамындағы лигандалар қышқыл қалдықтары болып табылады. Кейбір қышқылдарды комплекс түрінде көрсетуге болады. Гидросокомплекстерді де осы типке қосады. Аммиакаттар және амминнаттар. Комплекс ион құрамында аммиак не амминдер болады. Амминдер әртүрлі болады. Көпядролы комплекстер қосылыстар. Құрамына екі немесе одан да көп бір элемент не әртүрлі элемент комплекс түзуші кіреді. Ол комплекс түзушілер бір-бірімен топтар көмегімен байланысады. Циклді немесе хелат комплекс қосылыстар. Ішкі сферада лигандалар цикл түзеді. Лигандаларға байланысты жіктеу Аквакомплекстер Аралас Ацидокомплекстер Аминокомплекстер [Fe(H2O)6]SO4 K[Au(CN)4] [Zn(NH3)4]Cl2 [CoCl(NH3)3(H2O)2](NO3)2 Комплексті қосылыстардың номенклатурасы мен аталуы
Комплексті қосылыстарды атау ережесі: 2. Комплексті атағанда алдымен лигандаларды санайды (алфавиттің алғашқы әріптерімен сонан соң, орталық атомды атайды. 3. Бейтарап лигандаларды өзгеріссіз атайды; теріс зарядталған лигандалар үшін «о» жалғауы жалғанады. 4. Егер комплексте бірдей лигандалар саны бірнеше болса, онда олардың атауының алдына сәйкес келетін грек сандарын қолданады; 5. Комплекс түзушінің заряды комплекстің зарядына байланысты. 5.1. Бейтарап және катионды комплекс үшін – атау септігі 5.2. Анионды комплекс үшін - латын тілінде («ат») жұрнағы жалғанады. КОМПЛЕКСТІ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ НОМЕНКЛАТУРАСЫ 2- 4- 3- 5- 6- ди- три- тетра- пента- гекса- САНАҚ бойынша АТАУЫ: ЛИГАНДАНЫҢ АТАУЫ: H2O - аква NH3 - амин СO - карбонил OН- - гидроксо- (СN)- - циано F-, Cl-, Br-, I- - фторо-, хлоро-, бромо-, йодо- (NO2)- - нитро КОМПЛЕКСТІ ҚОСЫЛЫСТАР НОМЕНКЛАТУРАСЫ КОМПЛЕКСТІ АНИОНДАР АТАУЫ: Fe - феррат Cu - купрат Ag - аргентат Au - аурат Hg - меркурат Al - алюминат Zn - цинкат Комплекс түзушінің латынша атауына байланысты ат жұрнағын жалғау арқылы түзіледі +3 +2 +3 + +2 +3 +2 натрийдің тетрагидроксоцинкаты КОМПЛЕКСТІ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ НОМЕНКЛАТУРАСЫ Na+2 4] (OH)- [Zn+2 [Cr+3 (H2O)0 6] Cl-3 хромның (ІІІ) гексааквахлориді K+2 [Hg+2 I- 4] калийдің тетрайодо (ІІ) меркураты КОМПЛЕКСТІ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ АТАУЫ Na3[AlF6] Na[Al(OH)4] K4[Fe(CN)6] натрийдің гексафтороалюминаты натрийдің тетрагидроксоалюминаты калийдің гексационоферраты (II) [Cu(NH3)4]SO4 мыстың (ІІ) тетрааминсульфаты [Ag(NH3)2]Cl күмістің диамминхлориді хромның (ІІІ) гексааквахлориді [Cr(H2O)6]Cl3 КОМПЛЕКСТІ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ АТАУЫ Калийдің гексахлороплатинаты (IV) Кобальттың (ІІІ) хлоронитротетрааммино нитраты Натрийдің гексагидроксохроматы (III) ЗАТТАРДЫҢ ФОРМУЛАСЫН ҚҰРАСТЫРУ Никель (ІІ) гексааммино нитраты Жауабы: K2[PtCl6] Калийдің гексахлороплатинаты (IV) Кобальттың (ІІІ) хлоронитротетрааммино нитраты Натрийдің гексагидроксохроматы (III) ЗАТТАРДЫҢ ФОРМУЛАСЫН ҚҰРАСТЫРУ Жауабы: [Co(NH3)4(NO2)Cl]NO3 Жауабы: Na3[Cr(OH)6] Никель (ІІ) гексааммино нитраты Жауабы: [Ni(NH3)6](NO3)2 Қорытынды:
Қолданылған әдебиеттер
Интернет желісі |