Документ (1). Мамандыы Жалпы медицина Кафдра
 Скачать 114.63 Kb.
|
|
Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті  Студенттің өзіндік жұмысы Мамандығы :Жалпы медицина Кафдра:Жаратылыстану ғылыми пəндер Дисциплина :Биомедицина негіздері Тақырыбы:Түрлі мүшелердің электрлік белсенділігін анықтау əдістері Орындау түрі : Мәнжазба Орындаған:Тоқсеит Нұргүл Берікбекқызы Тексерген: Мəдихан Жәнібек Шалқарұлы Тобы:111 «Б» Ақтөбе 2018 Жоспар: Кіріспе Негізгі бөлім:
Кіріспе Электромагниттік факторларды қолданудың физикалық негізін және оларды қолдану осындай ФФ жататын электр өрісі мен оның потенциалын, электр тоғын, электр кедергісін, магнит өрісін және ЭМ тербелістер мен толқындарды диагностикалық және терапиялық мақсаттарда қолданудың ерекшеліктерімен және осындай ФФ қолданылатын медициналық құралдармен және осы тақырыптарды болашақ дәрігерлерге оқытуда басты көңіл аударатын теориялық мәліметтерді, сонымен қатар оны оқу процесінде қолданудың түрлері
Жүрек биопотенциалын пайда болуы мен оны өлшеудің теориясын 1903 жылы ұсынған. Голландық ғалым В.Эйнтховен болатын. Ол жүректі, уақыттың өтуіне сәйкес кеңістікте айналып тұрған электрлік диполь ретінде, яғни «диполь-жүрек» түрінде қарауды ұсынды және жүректің электрлік осі «диполь-жүрек» осімен сәйкес келеді деп саналды. Осындай диполдың айналысындағы нүктелердің арасындағы потенциалдар айырымының шамасы сол уақыт моментіндегі диполдың кеңістіктегі орналасуына тікелей байланысты болады, олай болса уақыт өтуіне байланысты «диполь-жүрек» потенцилының шамасы белгілі бір заңдылықпен өзгереді және оның пішіні(графигі) арқылы жүректің физиологиялық күйін сипаттауға болады. Жүрек биопотенциалының шамасы өте аз 0,1-1,5 мв, ұзақтығы 0,04 - 1,0 с, жиілігі 10-200 Гц аралығында болғандықтан, оны тіркеуде сезімталдығы өте жоғары күшейіткіштер қолданылады. Сондықтан ЭКГ күшейткіштеріне өте үлкен талаптар қойылады, ол барлық сигналдарды бірдей, жиілігі мен формасын бұрмаламастан күшейтуі тиіс, бұл шарт орындалмаған жағдайда алынған ЭКГ сигнал арқылы дәл диагноз қою мүмкін болмайды. Осы тақырыптарды өткенде электрокардиограммадағы P, Q, R, S, T және U тістер жүйесінің пайда болуының жүрек циклдарына сәйкестігін ашып көрсетуге басты назарды аудару қажет, сонымен қатар қалыпты және ауытқуы бар ЭКГ салыстыру қажет. Потенциалды өлшеуге қажетті электродтарды адам денесіне: стандарты, кеуделік және күшейтілген деген түрде орналастырады . Жүрек, қан тамырлары жүйесінің, т.б. көптеген ауруларды диагностикалауда ЭКГ негізі және басты әдіс болып саналады. Жүректің ишемиялық ауруын, жүрек ритмнің бұзылуын, т.б. тек осы әдіспен анықтайдыЭКГ бір немесе көп каналды болып бөлінеді. Бір каналды ЭКГ-та сигнал әр тармақ бойынша кезекпен жазылады, ал көп каналды ЭКГ-да барлық тармақтардан келген сигналдар бір мезгілде жазылады, сонымен қатар ЭКГ- та басқа да мәліметтер жазылуы мүмкін, ал қабылданған ЭКГ-ні компьютердің арнаулы бағдарламасы талдайды, алынған мәліметтерге сәйкес тиісті диагнозды ұсынады, оны толықтыру, тиісті өзгертулерді енгізу дәрігердің міндеті. Компьютерлік техниканың қарқынды дамуы, ұзақта орналасқан ауылдағы ауруханадағы пациентерден ЭКГ сигналдары теле және интернет жүйелері арқылы қабылда, тиісті шешім қабылдауға мүмкіндік беруде. ЭКГ ең көп тараған медициналық диагностикалық құрал болып саналады, оның құрлысы мен жұмыс істеу принциптері туралы толық мәлімет « Медицинская техника » және т.б. оқулықтарда берілген.
ЭЭГ арқылы мидың, бас сүйектің зақымдануын анықтауда, инсульт, эпилепсия, психикалық жағынан дамудың тежелуі т.б. ауруларды диагноздауда қолданылатын негізгі әдіс болып саналады. ЭЭГ құрлысы өте күрделі медициналық құралдар қатарына жатады, оның күшейткішінің өзіндік шуы өте аз болатын схемалардан жасайды, оның құрлысы мен жұмыс істеу принциптері туралы толық мәлімет «Медицинская техника» және т.б. оқулықтарда қарастырылған.
Осы әдіс арқылы мидағы қан айналысын анықтауды реоэнцефалография (РЭГ) деп атайды. Аталған диагностикалық құралдар арқылы алынған графиктерді талдау, құралдың құрлысы және онымен жұмыс істеу туралы мәліметтер «Медицинская техника» оқулығында толық түсіндірілген. Аталған 3 әдісте бірдей медициналық құрал - реограф қолданылады, тек әр әдіске сәйкес реографқа қосымша қондырғы жалғанады. Бұл диагностикалық әдістерде жиілігі жоғары тоқты қолданудың басты себебі ретінде адам терісінің электрлік кедергісінің өте үлкен болуын атаған жөн, зертеулерге сәйкес оның электрлік кедергісі 2 ⋅ 103 дан 6 ⋅ 103 Ом дейін жетеді. Импедансты өлшеу кезінде мұндай үлкен кедергілерден өту, тек жоғары жиілікті токтарды қолдану арқылы қол жеткізуге болады, мысалы ток жиілігі 200-300 кГц болғанда тері кедергісі 50-300 Ом дейін төмендейді, оның сиымдылық кедергісінің әсері байқалмайды, яғни импеданс мәні тек кедергінің активті құраушысына байланысты болады. Осы мақсатта қолданылатын РГ, ЭПГ, РЭГ құралдарында 30-80 кГц жиіліктегі, шамасы өте төмен токтар қолданылады. Биологиялық денелердегі қан, бұлшық ет, т.б. кедергісі активтіге жатады. Жүректің систол циклына сәйкес келетін мезгілде, жүректен қанның белгілі бір көлемі белгілі бір жылдамдықпен артерияға қарай ағады, соның әсерінен мүшелердің, қан тамырларының көлемі ұлғаяды, ал диастол циклына сәйкес мезгілде, керісінше олардың көлемі кеміп, қанның ағу жылдамдығы азаяды, осы құбылыстардың әсерінен адам ағзасының ішкі мүшелерінің, тамырлардың т.б. қан жеткен аймақтардың электрлік кедергісі белгілі бір шама арасында өзгеріп отырады. Сондықтан импеданс көрсеткіші арқылы тамырлармен қанның ағу сипатын, оның көлемін, тамырдың созылу дәрежесін, т.б. диагностикалық мәліметтерді анықтаймыз. РЭГ әдісі қан тамырлар жүйесінің күйін (атеросклероз, гипертония), мидың қанмен қамтамасыз етілуін (инсульт, ісік,), т.б. ауруларды диагноздауда қолданылады.
Адам ағзасына өте жоғары кернеулі электр өрісімен әсер ету арқылы емдеуді франклинизация деп атайды. Бұл әдісте бір электрод адам денесі немесе емделетін аймақтың үстіне(жанына) ілінеді (орнатылады), одан 610 см қашықтыққа екінші электрод орнатылады. Екі электрод (адам-электрод) арасындағы ауа қабаты конденсатордағы диэлектриктің міндетін атқарады және оның кедергісі үлкен болғандықтан құралдың өндіретін жоғары кернеуі толығымен осы аймаққа түседі. Жоғары кернеу әсерінен пайда болатын электр өрісі әсерінен электродқа қарсы орналасқан ұлпада молекулалардың поляризациялану құбылысы байқалады, соның әсерінен электр өткізгіштігі жақсы аймақтарда микротоктар пайда болады, ол өз жағынан сол ортадағы иондардың ара қатынасын өзгертеді. Сонымен қатар электродтар аймағыда электр разряды әсерінен ауа молекулалары ионданады. Ауа қабатында пайда болған озон, аэроиондарды жұту нәтижесінде қан тамырлар мен капиллярлардың кеңуі болады, осындай құбылыстардың нәтижесінде қан айналысы мен заттардың алмасуы жақсарады, т.б. оң процестер орын алады. Аталған терапиялық емдеу шаралары 10-50 кВ кернеу өндіретін, АФ-1-1, ФА-5-5, т.б. құралдармен іске асырылады. Соңғы жылдары осы әдіске өте ұқсас аэроионотерапия деп аталатын терапиялық әдіс кең түрде қолданылуда. Бұл әдісте емдеу шаралары, жоғары кернеулі электр өрісімен өндірілген оң және теріс иондар арқылы іске асырылады. Емдік шаралары үшін оң және теріс зарядталған иондардың қатынасы 0,1-0,2 болуы шарт. Мұндай емдеу істері «Озотрон», «Ионотрон», «АГЭД-01» құралдары арқылы іске асырылады. Аталған терапиялық әдістер мен құралдар нерв жүйесінің бұзылуын, неврастения, т.б. ауруларды емдеуде қолданады.
Гальванизация арқылы перифериялық және орталық нерв жүйелерін, радикулитті, ми және жұлын қан айналысының бұзылуы, т.б. көптеген ауруларды емдеуде қолданады. Электрофорез емдік әдісінің негізіне тұрақты токтың электр өрісіндегі дәрілік заттардың (иондардың) қозғалысы жатады. Электролиттік диссоциация теориясына сәйкес сұйықта еріген дәрілік заттар оң және теріс иондарға ыдырайды. Электрофорез кезінде адам ағзасына «катиондар» анод электродынан, «аниондар» катод электродынан ендіріледі. В.С.Улащиктің зертеулеріне сәйкес электрофорез кезінде дәрілік заттар тері астында жиналып иондар «депосын» құрайды. Соңынан олар қан және лимфа тамырлары арқылы бүкіл ағзаға тарап, терінің нерв рецепторларына үздіксіз және ұзақ мерзімді әсер етеді. Электрофорез әдісі арқылы 120 астам дәрі адам денесіне ендіріледі және көптеген ауруларды емедеуде осы әдіс кең түрде қолданылады. Соңғы жылдары электрофорезді әр түрлі жиіліктегі айнымалы токтар, ультрадыбыс, магнит өрістерін, лазер сәулесін, т.б. физикалық факторлар арқылы жүргізуде және олардың емдік шараларының жақсы нәтиже беретіні туралы зертеулер нәтижесі жариялануда. Осындай жұмыстардың қатарына ультрафонофорезді, яғни УД арқылы теріге жағылған дәрілік заттарды денеге ендіруді жатқызуға болады. Осы мақсатта интенсивтілігі 0,2-0,8 Вт/см2 болатын УД қолданылды. Жүргізілген зерттеулер дәрілік майлар мен гельді, гормондарды, дәрілік ертінділерді, т.б. заттарды осындай әдіспен теріге жылдам ендіруге болатындығын және оның терапиялық әсерінің күшейетінін көрсетті. Сонымен қатар қазіргі кезеңде магнитофорез, лазерофорез, вакуумэлектрофорез, т.б. сияқты қосарланған терапиялық әдістер қолданылуда.
1. Күші мен жиілігі төмен импульсті токпен орталық нерв жүйесіне тікелей немесе рецепторлық аппарат арқылы əсер ету нəтижесінде оның функционалды күйін қалпына келтіру əдісін электрұйқы(ЭҰ) деп атайды. Ток күші 0,5-10 мА, кернеуі 12-18 В, жиілігі 100 Гц, пішіні төрт бұрышты электр тогының миға əсерін алғаш рет жануарларға сынаған S.Leduc (1902), жануарлардың ұйқы күйіне түсіп, импульсті ток наркоздың əсеріндей болатындығын хабарлаған, кейінен мұндай токың зиянды əсерлері де болатындығы анықталды. Кейінгі жылдары жүргізілген зертеулер нəтижесіне сəйкес (В.А. Гиляровский, Н.М.Ливенцев 1953; В.М.Банщиков, Е.И.Куликова 1972; J.Brand, B.Basstein 1972 ) ұзақтығы 0,2-0,3 мс, жиілігі 1-20 Гц төрт бұрышты импульсті ток əсерінен пациентер физиологиялық ұйқы күйіне түсетініне жəне оның емдік əсері болатындығына көз жеткізілді, сондықтан мұндай терапиялық əдісті электрұйқы деп атайды. Бұл əдісте электродтар «көз үясынаə жəне бастың «желке-қарақұс» аймағына бекітіледі. Электродқа берілген импульсті ток əсерінен аталған аймақта пайда болған сигнал рефлекторлық доға бойымен тарап, таламусқа, онан соң, ми қыртысына жетеді, соның əсерінен мидың белсенділігі төмендейді. Импульсті токтардың əсері оның пішініне (график түріне), оның ұзақтылығына, жиілігіне, импульстің тіктігіне, импульстің басқа да параметрлеріне тікелей байланысты болады. Электрұйқы əдісімен орталық нерв жүйесінің, гипертоникалық, ишимиялық т.б. ауруларды емдеуде қолданады. Осы мақсатта ЭС-2, ЭС-4 құралдары арқылы 2-8 мА, жиілігі 5-20 Гц, 40-100 Гц аралықтағы токтарды пайдаланады. Аталған құралдардың құрлысы мен жұмыс істеу туралы толық мəліметтер оқулықтара берілген. 2. Адам ағзасына жиілігі төмен, екі түрлі импульсті токпен жеке жəне аралас түрде əсер ету арқылы емдеуді диадинамотерапия деп атайды. Бұл əдісті қолдануды 1935-1940 ж.ж. И.А.Абросимов, А.Н.Обрасовтар ұсынған болатын, бірақ оны медициналық практикаға ену жолында көп еңбек еткен P.D.Bernard (1950) болды. Ол бұл əдісті қолданудың технологиясын жетілдірді жəне жəне іске асыратын құралды жасап, ұсынды. Мұндай құрал екі түрлі айнымалы токты өндіреді: оның бірі – жиілігі 50 Гц, үздіксіз, жарты периодты синусиодалы тəрізді, соңы созыңқы пішінді, құрамында тұрақты ток құраушысы да болады; екіншісі – жиілігі 100 Гц, үздіксіз, екі жарты периоды синусоидалы тəрізді, мұның құрамында тұрақты ток құраушысы болады. Мұндай 2- түрлі диадинамикалық токты адам ағзасына мынандай тəртіппен жібереді: • Жарты периодты токты 1-1,5 с бойы жібереді жəне сонша уақыт бойы үзіліс жасайды, мұны жартылай периодты ритм (ЖР-ОР) деп атайды. • Жарты периодты ток 4 с бойы бірте бірте күшейеді, соңынан бірте бірте төмендейді жəне 2 с үзілістең соң процес қайта жүреді, мұны «жарты периодты толқын» (ЖТ-ОВ) деп атайды. • Екі жарты периодты токты 8 с бойы жібереді жəне 4 с үзілістен соң процес қайта жалғасады, мұны жартылай периодты ритм ( ЕТ-ДВ) деп атайды. • Екі жарты периодты ток 4 с бойы бірте бірте күшейеді, соңынан бірте бірте төмендейді жəне 2 с үзілістең соң процес қайта жүреді, мұны «Екі жарты периодты толқын» (ЕТ1-ДВ1) деп атайды. П.Бернар екі түрлі токты бірінен соң бірін кезектесіп жіберу арқылы токтың емдік əсерін күшейтуге болатындығын ұсынды, яғни 1,5 с бойы «ЖР» ток, онан соң 1,5 с бойы «ЕТ» жіберіледі немесе алдымен «ЖР» 4 с бойы, онан соң 8 с бойы «ЕТ» тогымен əсер етеді. Диадинамикалық ток құрамындағы тұрақты құраушысы адам ағзасына гальванизация кезіндегідей əсер етеді, ал токтың импульстік қаблеті əсерінен жасушы қабатырында иондардың концентрациялары өзгеруі жылдам жүреді, соның əсерінен ұлпаның, бұлшық еттердің жиырлуы жылдамдайды, мұндай құбылыстар аталған ацймақтарға қанның келуін жылдамдатады. Жүргізілген зерттеулер мұндай токтардың əсерінен орталық жəне перифериялық нерв жүйелерінің функциалды күйлерінің жақсаратындығын, нерв жəне бұлшық еттердің электрлік қозуының төмендейтіндігін анықтады (Б.Я.Вильнер 1961; В.Г.Ясногородский. Диадинамикалық ток арқылы неврологиялық аурулар, омыртқа остеохондрозы, тірек-қозғалу аппараты, т.б. ауруларды емдеуде қолданылады. 3. Импульті токтардың емдік әсерлерін зерттеу барысында адам ағзасына бір мезгілде тұрақты және орта жиіліктегі импульсті токпен әсер етудің ұтымды жақтары бар екендігі анықталды. Осы ойды іске асырған В.Г.Ясногродский мен инженер М.А.Равичтер 1963 жылы амплипульстерапия деп аталатын импульсті ток емдеу ісінде қолданудың технологиясын ұсынды. Бұл әдісте, адам ағзасына синусоидалы, модуляциялану дәрежесі әр түрлі импульсті токпен әсер ету арқылы емдік шаралар жүргізіледі. Осы мақсатта 5000 Гц синусоидалы негізгі токтының амплитудасын жиілігі 10-150 Гц аралықтағы токпен модуляциялайды. Осылайша алынған импульсті токты емделетін аймаққа 5 түрде жібереді: • 1 түрі. Негізгі 5000 Гц токтың амплитудасын, жиілігі 10-150 Гц аралықтағы токтің бірімен 50% немесе 100% дәрежеде модуляцияланған токпен адам ағзасына әсер етеді. Мұндай ток ұлпада, бұлшық етте әлсіз қоздыру әсерін туғызады. • 2 түрі. Негізгі 5000 Гц токтың амплитудасын, жиілігі 10-150 Гц аралықтағы токтің бірімен 50% немесе 100% дәрежеде модуляцияланған токпен адам ағзасына 1- 6 с бойы жіберіледі де сонша уақыт үзіліс жасайды. Мұндай токпен көлденең-жолақ бұлшық еттерді, ұлпаларды қоздырады. • 3 түрі. Негізгі 5000 Гц модулацияланбаған және жиілігі 10-150 Гц аралықтағы токтің бірімен 50% немесе 100% дәрежеде модуляцияланған екі түрлі токпен, адам ағзасына 1-6 с ішінде кезек-кезек әсер етеді. Мұндай ток ұлпада, бұлшық етте ауырсынбайтын әсер тудырады. • 4 түрі. Біріншісі жиілігі 10-150 Гц аралықтағы токтің бірімен 50% немесе 100% дәрежеде модуляцияланған, екіншісі тек 150 Гц токпен модуляцияланған екі түрлі токпен токпен адам ағзасына əсер етеді. Мұндай ток ұлпанда, бұлшық етте күшті ауырсынбайтын әсер тудырады, сонымен қатар қан айналысын, трофикалық процестерді жақсартады. • 5 түрі. 4 түрдегі токпен, ара кідік үзіліс жасау арқылы әсер етеді. Мұндай ток ұлпанда, бұлшық етте жай тітіркендіруші және трофикалық әсер тудырады. Синусоидалы модуляцияланған токтың жиілігі жоғары болуы себепті тері қабатында жұтылмай, онан жеңіл өтеді, соның əсерінен ол тері қабатын тітіркендірмейді жəне электродтар орналасқан қабатта жағымсыз əсерлерді болдырмайды. Синусоидалы модуляцияланған ток энергиясының жұтылуы бұлшық еттерде, нерв талшықтарында, яғни терең қабаттарда байқалады. Мұндай токтың əсері оның модуляциялануына тікелей байланысты болады, сондықтан модуляциялану дəрежесін нерв талшықтарының, бұлшық еттердің əрекет потенциалына жақын етіп алынды. Жүргізілген зерттеу нəтижесі бойынша нерв, бұлшық еттің əрекет потенциалының өзерісі 70-190 Гц; 100-200 Гц аралығында болатындығы анықталды. Осы мəліметтер негізінде синусоидалы 5000 Гц токты модуляциялау үшін 10-150 Гц қолданудың ең тиімді болатындығын анықтады. В.Г.Ясногороскийдің зерттеулері бойынша синусоидалы модуляцияланған токтың адам ағзасына емдік əсер ету механизмін ион-мембраналық теория негізінде түсіндірген жөн. Амплитудасы үлкен модуляцияланған токтың тербелісі жасушы қабатындағы иондардың өз ара қатынасын өзгертеді, соның əсерінен жасушада деполяризация құбылысы жүріп, жасушы бойымен қозу толқыны тарайды. Бұл процестің ұзақтылығы модуляцияланған токтың тербелісімен шамалас болады, мұнан соң калий-натрий насосының жұмыс ісетуі нəтижесінде реполяризация процесі орын алыды. Осылайша бұлшық ет, нерв, т.б. бойымен қозу толқындары тарайды. Синусоидалы модуляцияланған токтың көмегімен перифериялық нерв жүйесінің, гипертоникалық, ас қорыту, зат алмасу, дем алу т.б. ауруларды емдейді. 4. Электркардио тітіркендіргіш - ЭКТ (Электрокардиостимулятор -ЭКС) деп, сыртқы электр импульс көзі арқылы жүрек соғысын реттейтін медициналық құралды атайды. Қалыпты күйде жүрек минутына 60-80 рет жиырылады, нəтижесінде жүрекше қанды жүрек қарыншасына айдап, ол оны ары қарай қан тамырлар жүйесіне бағыттайды. Жүректің, бұлшық еттерін белгілі заңдылықпен жиырылуы мен босаңсуын үздіксіз қамтамасыз ететін, табиғаты бойынша электрлік болатын импульсты автоматты түрде өндіретін қасиеті бар. Мұндай импульстар оң жүрекшеде орналасқан синус түйінде пайда болады. Синус түйіннен аралған электрлік импульс миокард бойымен тарап, оны жиырылтады, нəтижесінде қан жүрек қарыншасына қарай ағады. Электрлік импульс одан ары, жүрекше мен қарынша арасындағы байланысты қамтамасыз ететін атриовентрикулярлы түйін арқылы қарыншаға жетіп, оны жиырылтып, нəижесінде онда жинақталған қанды одан ары айдайды. Мұндай процес адамның өмір сүру кезеңінде үздіксіз жəне үзіліссіз жүреді. Жүректің синус немесе атриовентрикулярлы түйіндерінде электрлік импульсты өндіруінде немесе оны таратуында патологиялық ауытқуларға байланысты жүрек ритміннің бұзылуы мүмкін. Осы жағдайларда жүректі сыртқы импульс көзі болып саналатын электркардиотітіркендіргіш (ЭКТ) арқылы жұмыс ритмін қалпына келтіреді. Осы мақсатта қолданылатын алғашқы ЭКТ жүректі белгілі бір тұрақты жиілікпен өзгеретін электрлік импульс арқылы тітіркендірді, кейінен қолданылған ЭКТ моделдері өндіретін жиіліктерін өзгертіп, оны жүрек ритміне сəйкестендіруге болатындай етіп жасалынды. Қазіргі заманғы ЭКТ бір мезгілде жүректің бір, екі немесе үш камерасын (оң жəне сол жүрекше, қарынша) тітіркендіре алатындай етіп жасалынған. Мұндай құралдар жүрек cоғысы жиілігін, жүрек қарыншасының қанмен толуы дəрежесінің жүрекшенің жиырлуымен үйлесімділігін автоматты түрде қадағалайды. Сонымен қатар ол, жүректің өндіретін импульс параметрлерінің белгілі шамадан ауытқуын өлшеп, оны өзі өндіретін электрлік импульстқа сəйкестілігін салыстырады. Егер жүректің өндіретін импульсында немесе оны жеткізуде ауытқу болса, онда ЭКТ қажетті импульсті жүрекке жібереді. Бұл процесті арнаулы құрал программатор арқылы іске асырады. Программатор деп ЭКТ өндіретін электрлік импульстарды пациент жүрегінің импульстарына салыстыратын, үйлестірентін құрал, бұл іс əркеттер ЭКТ-ты пациентке орнату барысында орындалады. ЭКТ хирургиялық жолмен кеуде қуысына орнатылады. Электрлік импульсты жеткізетін арнаулы электродтарды бұғана астындағы көк (вена) тамырдың бүйріннен тесу арқылы оның ішіне өткізіп, жүректің қажетті камерасына жеткізіледі. Қарыншаны мен жүрекшені тітіркендіру үшін қолданылатын ЭКТ-да SSI деген белгі болады, ал тек қарыншаны тітіркенддіру үшін қолданылатындарда VVI деген шарты белгі болады. ЭКТ өндіретін импульстің пішін төрт бұрышты болып келеді, оның амплитудасы 1,2; 2,5; 3,5; 5,0; 8,0; 10,0В, ал импульс ұзақтығы 0,25; 0,5; 0,75; 1,0 мс. «ЭКС-530» тітіркендіргішінің электроникасы мен иод-литий ток көзі титан құймасынан жасалынған герметикалық құтыға орнатылған. ЭКТ синус түйінінің əлсізденуі, Фредерик синдромы, 2-3 дəрежелі АВ блокадасы, т.б. ауру көрністерінде қолданылады.
әдістердің біріне жатады. Осы мақсатта жиіліктері 100 кГц тен 300 000 мГц дейінгі тоқтар мен толқындар және олардың өрістері қолданылады. Мұндай терапиялық әдістерге: дарсонвализация, УЖЖТ, СМТ, ДМТ т.б. жатады. Енді осы проблеманы тереңдеу тұрғыдан қарастырайық. 1. Жиілігі 110 кГц, ток шамасы 0- 0,02 мА, кернеуі 25-30 кВ, пішіні қоңырау тəрізді, 50 Гц жиілктегі токпен модуляцияланаған, ұзақтығы 50-100 мкс болатын импульсті токпен адам ағзасының кейбір аймақтарын емдеуді дарсонвализация деп атайды. Бұл əдісте, шыны электродтағы сиретілген ауа арқылы өткен жоғары жиілікті токтың əсерінен, емделетін дене мен шыны электрод беті арасындағы жұқа ауа қабатында тəжді разряд пайда болады. Разряд кезінде пайда болатын ұшқынның шамасы шыны электрод пен емделетін дене арасындағы ауа қабатына байланысты болады, ауа қабаты үлкейген сайын разряд шамасы болар болмас ұшқыншадан, үлкен ұшқынға дейін ұлғаюды. Мұндай жұқа ауа қабаты ортаның электрлік сиымдылығының өте аз болуына себеп болады, соның əсерінен осы ортадан өткен жоғары жиілікті ток өте əлсіз болып, əсер еткен аймағына ауырсыну əсерін тудыра аламйды. Дарсонвализация кезінде ағзаға əсер ететін негізгі емдік факторлар болып ұлпа арқылы өткен жоғары жиілкті ток пен электрлік разрядты жатады. Аталған əдісте қолданылатын тербеліс жиілігінің өте жоғары болуы, пайда болатын токтың бір бағыттағы əсерінің өте əлсіз болуына алып келеді, соның себебінен мембрана қабаттарында жиналатын иондар жасушаны қоздыруға жеткіліксіз болады. Сонымен қатар өте аз уақыт ішінде бағытын үздіксіз өзгертетін мұндай ток əсерінен иондар тербеліске түсіп, ортада өте аз мөлшерде жылу пайда болады. Тəжді, əсіресе ұшқынды разрядтар кезінде аз мөлшерде пайда болатын жылудың əсерінен ғөрі разрядтардың тітіркендіргіш əсер көп есе артық. Осындай құбылыстардың əсерінен дарсанвализация аймағындағы артериол мен капиллярлардың кеңуі байқалады, қан айналысы күшейеді, тері қабаттарында гиперемия көрініс табады. 2. Жиілігі 30- 300 МГц аралығындағы электромагниттік (ЭМ) тербелістер мен толқындар ультра жоғары жилікке (УЖЖ) жатқызылады, ал осы диапазон жататын 27,12 МГц жиіліке сəйкес келетін ЭМ өрісті емдеу мақсатында қолдануды ультра жоғары жиілікті терапия (УЖЖТ) деп атайды. Электрлік қасиеттері бойынша адам ағзасы диэлектриктік жəне электролиттік қасиеті бар, диполді бөлшектер(молекулалар) мен зарядталған иондардан тұратын биологиялық дене болып табылады. Айнымалы УЖЖ өрістің əсерінен дене құрамындағы иондар ілгерілемелі қозғалысқа түсіп, ортада ток тудырады, ал сол кезде диполді диэлектриктер болса ЭМ өріс күшінің əсерінен өз осі бойы айналысқа түсіп, кеңістікте орнын өзгертеді, бұл құбылыс олардың поляризациялануын алып келеді. УЖЖ өрістің бағыты өзгергенде жоғарыда аталған бөлшектердегі құбылыстар кері бағытта жүреді, яғни өріс бағыты өзгерген сайын процес бағын өзгертіп отырады. Осы аталған құбылыстар нəтижесінде биологиялық ортада (ұлпада, бұлшық етте, жасушыда) жылу бөлінеді. Денеде бөлінетін жылу мөлшері УЖЖ тербелістің жиілігі артқан сайын өседі, ал ол тұрақты болғанда биологиялық дененің диэлектриктік жəне электрлік өтімділігіне тəуелді болады. УЖЖ тербеліс энергиясы тері, тері асты майлары арқылы жеңіл өтіп, тереңде жатқан буындарға, сүйектерге, т.б. əсер етеді. УЖЖ ток медициналық ғылыми - зертеулерде көп қолданылады, оның аз дозасының əсері нəтижесінде қан тамырларының кеңитіндігін, миокардтың қалпына келу процесін жанданыруға болатындығы, оның сығылу қаблетін жақсарту, жүрек аймағындағы ауырсынуды азайту сияқты жұмыстарды атауға болады. УЖЖТ арқылы өте көп ауруларды емдейді, ол арқылы кез келген қабыну процесін басуға болады. Мұндай емдік шараларды УВЧ-80, УВЧ-66, Экран-1, Импульс-3 құралдары арқылы жүргізеді. Олардың құрлысы мен жұмыс істеу принциптері туралы мəліметтер берілген. 3. Емдік мақсатта дециметрлік жəне сантимерлік толқынды қолдану өткен ғасырдың 40 жылдары, магнетрон электрондық шамын қолданудан басталады. Сол жылдары Германияда Hollmann мұндай толқынды диатермияны емдеуде қолданғанын, ал I.Patzold 300 Мгц толқынының денелерге оң биологиялық əсерін бақылағанын қабарлаған. Мұндай жұмыстар 2-ші дүние жүзілік соғыстан кейін кең түрде жүргізілді, əсіресе бұл бағытта АҚШ дəрігер - ғалымдары көп еңбек еттті. Олар дециметрлік жəне сантимерлік толқындардың биологиялық денелерді қыздыратынын анықтады. ГФР ғалымдарының зертетулерінің нəтижесі бойынша 1965 жылы дециметрлік 433,92 МГц толқындарды емдік мақсатта қолдануға рұқсат берілді. Сантимерлік толқынды терапия(СМТ-СМВ) деп, адам ағзасының кейбір аймақтарына жиілігі 2375 МГц, толқын ұзындығы 12,6 см, аса жоғары жиіліктегі (АЖЖ) электромагниттік толқынмен əсер ету арқылы емдеу əдісін атайды. Осы мақсатта қолданылатын толқыннның максимал қуаты 70-100 Вт артпауы тиіс. Емдік шаралардың құрылысы мен жұмыс істеу принциптері туралы мəліметтер берілген. СМТ əсер ететін орта шекараларында тұрғын толқынның пайда болуы мүмкін, соның əсерінен ол аймақ қатты қызып, тіптен күйіп кетуі де мүмкін. Бұл айтылған жай көбіне тері асты май қабатының қалыңдығы əсер етуші толқын ұзындығына еселік қатынаста болған жағдайда байқалуы мүмкін, сондықтан СМТ кезінде осы жағдайды қатаң ескерген жөн. СМТ емдік əсері жылуға байланысты болатындығын атаған болатынбыз, ғалымдардың зертетулері бойынша мүнан басқа да құбылыстар байқалатыны анықталған. Бұған СМТ-ның жылу тегіне жатпайтын кейбір қабілеттерін атауға болады. Əзірше бұл құбылыстар медициналық практикада емдік мақсатта қолданбайды, қосымша зерттеулерді қажет етеді. Дециметрлік толқынды терапия деп, адам ағзасының кейбір аймақтарына жиілігі 460 МГц, толқын ұзындығы 65 см, аса жоғары жиіліктегі электромагниттік толқынмен əсер ету арқылы емдеу əдісін атайды. Осы мақсатта қолданылатын толқыннның максимал қуаты 100 Вт артпауы тиіс. Биологиялық денелердің дециметрлік толқын энергиясын жұту механизмі СМТ бірдей, бар өзгешелік толқындар жиілігінің төмен болуынан жұтылған жəне шағылған толқын энергияларының өз ара қатынасының жəне ұлпада таралуының басқаша болуында ғана. Жиіліктің төмен, соған сəйкес толқын ұзындығының үлкен болуы, ендігі жерде тері асты май қабыты қалыңдығының толқын ұзындығына еселі болуына мүмкіндік бермейді, соның əсеріннен тұрғын толқын пайда болмайды, яғни дененің кей аймақтарының артық дəрежеде қызуы немесе күйіуі сияқты құбылыстар байқалмайды, толқынның орта шекарасынан шағылуы 35-63% төмендейді, соның əсерінен биологиялық ортада жұтылатын энергия артады. Дециметрлік толқындардың денеге енуі де артады, су молекуласы мол ортада 3,6 см, су молекалаларына кедей ортада 26,2 см дейін енеді, сонымен қатар толқын энергиясы ортада біркелкі таралады. ДТТ емдік əсері оның биологиялық ортада жылу тудыруына негізделген, тек негізгі айырмашылық ортада жылу біркелкі жəне терең тарауында. Сондықтан бұл əдіс кең түрде қолданылады, көптеген қабыну процесін емдейді. Мұндай емдік шараларды Волна-2, ДМВ-15, ДМВ-20 т.б. құралдары арқылы жүргізеді. Олардың құрлысы мен жұмыс істеу принциптері туралы мəліметтер берілген. 4. Жоғары жиілікті(ЖЖ) токты медицинада қолданудың тағы бір саласы –электрохиругия болып саналады. Қазіргі кезеңде гинекология, гастроэнтерология, оториноларингология, офтальмология, урология, проктология, торакльды хирургия т.б. салалардағы хирургиялық операциялардың 80-90% осы əдіспен жасалынады. Электрохирургия (ЭХ) деп- ЖЖ токтың жылулық əсерін пайдаланып ұлпаны кесуді - электротомия деп, ал оны күйдіре немесе балқыта отырып кесуді немесе жапсыруды электрокоагуляция деп атайды., ЖЖ ток ұлпа арқылы өткенде активті электрод астындағы ұлпаның жасуша мен жасуша аралық қабаттардағы сұйықтар жоғары температураға (4000С жəне одан жоғары ) дейін лезде қызады, жылдам қызған сұйықтардың булануы жарылыс(кавитация) түрінде жүреді. Осы процесті талдауда ЖЖ токтың əсерінен орта молекулаларының тербелмелі - теңселмелі қозғалысқа түсетінін, соның əсерінен жылудың пайда болуын ашып түсіндірген жөн. Мұндай құбылыс ұлпаның құрылымының бұзылуына, ұлпа қабатындағы белоктардың жиырылып балқуына алып келеді. Электротомия кезіндегі ұлпаны кесу тереңдігі мен коагуляциялану дəрежесі активті электродтың ұлпа бойымен қозғалу жылдамдығына жəне ЖЖ ток тығыздығына тəуелді болады. ЭХ басты ерекешелігі операцияның қансыз болуында. Электротомия кезінде кіші диаметрлі қан тамырлары мен кесілген ұлпаныңның беттері коагуляцияланады, бұл қанның ағуын азайтуға, қан тамырлары мен лимфа жолдарына ауру жасушылардың еніп кетуін болдырмайды, осылайша операцияның стерильді болуын қамтамасыз етеді. Электрокоагуляция дəрежесі ұлпаның физикалық параметрлеріне, оның ішінде импеденс шамасына тікелей байланысты болатындығын соңғы жүргізілген зерттеулер дəлелдеп отыр, оның оптималді мəні 1-1,5 кОм тең, мұнан басқа мəндерде ЭХ операциядан кейін кесілген жердің жазылу жағдайы күрделеніп кетуі мүмкін. Осы жағдайларға сəйкес қазіргі заманғы ЭХ құралдарда кесілетін ұлпаның импеданстық күйіне байланысты операция кезіндегі құралдың қуатын автоматты түрде реттеу қарастырылған, яғни ұлпаның импеданстық көрсеткішіне сəйкес қажетті токты реттеп отырады. Осы мақсатта 100 кГц, 440 кГц, 1760 кГц ЖЖ ток қолданатын ЭХВЧ -100-5 «Коагулятор»; ЭХВЧ -350-4 «Универсал»; ЭХВЧ-20-01, «Martin ME 400» т.б. ЭХ құралдар қолданылады. ЭХ-да физика ғылымының соңғы жаңалығы, АҚШ-тың «ArthroCare» деген фирмасы ұсынған Coblation-технология деп аталатын жаңа әдісі қолданылуда. Бұл әдісте ЖЖ токтың жылулық әсері қолданылмайды, керісінше, аз энергия жұмсап, төмен температурада ұлпаны кесуге қол жеткізіледі. Енді осы әдістің физикалық механизмін талдайық. Операция жасалынатын аймаққа ток өткізгіштігі жоғары болатын, физиологиялық ертінді жіберіледі. ЖЖ ток өрісінің әсерінен электрод әсер етітін аймағындағы ертінді молекулалары иондарға ыдырап, жоғары концентрациялы «плазмалық аймақ» пайда болады. «ArthroCare» фирмасы жүргізген зерттеулер мен эксперименттер аталған аймақтағы бөлшектердің энергиясы 4-5 эВ болатындығын және бұл энергияның биологиялық ұлпаны қоршаған ортадағы молекулаларды соққылап олардың молекулалық байланыстарын бұзып, еркін радикалдарға ыдыратуға жеткілікті екендігін анықтады. Сонымен қатар мұндай төменгі температуралық «иондық» соққылау нәтижесінде электрод астындағы аймақтағы ұлпаның молекулалары ыдырайды, ағзаға немесе мүшеге өте аз зақым келеді. Мұндай әдіс әсіресе көзге, нервке өте жақын орналасқан ұлпаны кесуде және алып тастауда таптырмайтын әдіс. Coblation-технология кезінде ұлпа арқылы ток өтпейтіндіктен, ол аймақ 40-700С қызады. Магниттік терапия (МТ) – деп, кернеулігі мен жиілігі əр түрлі, тұрақты жəне айнымалы магнит өрістерін (МӨ) емдік мақсатта қолдану əдісін атаймыз. Магнит өрісін емдік мақсатта қолданудың тарихы ежелгі дəуірден басталады. Аристотель, Плиний, Гален жəне Працельстердің еңбектерінде «магнит тасының» емдік қасиеті бар екендігі айтылып, оны емшілікте қолдануды ұсынған. Көп уақытқа дейін бұл физикалық фактордың биологиялық əсерінің механизмі толық жəне жеткілікті түрде зерттелмегендігі магниттік терапияны емдеу саласында кең түрде қолданылуына кедергі болды. Бұл кемшілік соңғы 20-25 жыл ішінде жойылды. Қазіргі уақытта Америкалық, Европалық жəне халықаралық электромагниттік биологтар ассоциялары мен Ресейдің биофизика институтының жүргізген ғылыми-зерттеу жəне эксперименттік жұмыстары арқасында МТ теориялық негізі жасалынып, медицина саласында кеңінен қолданылуда. Осы зертетулердің нəтижесінде айнымалы жəне импульсті МӨ-нің биологиялық əсері тұрақты МӨ салыстырғанда əлде қайда күшті болатындығы анықталды. Болашақ дəрігерлерге МӨ қолдану туралы тақырыпты талдау кезінде МӨ-нің физикалық сипаттамасын толық түсіндіруге тырысу қажет, əсіресе оның тұрақты, айнамалы жəне импульсті болатындығын, жиіліктеріне байланысты төменгі жəне жоғары жиілікті болып бөлінетіне, олардың бір бірінен негізгі айрамашылығын, сандық сипаты мен өрістің кеңістікте таралу ерекшелігіне басты назар аудару керек, бұл ақпарттар кейін МӨ қолданатын медициналық құралдарды пайдалану кезінде қажет болатын мəліметтер болып табылады. МӨ биологиялық жүйеге тигізетін əсерін талдайық. Айнымалы жəне импульсті МӨ биологиялық əсері нəтижесінде ұлпалардағы атомдар мен биомолекулардың жəне еркін радикалдардағы электрондардың магниттік моментері МӨ бойымен бағдарданып орналасады. МӨ биологиялық ұлпаларға əсерінің тағы бір көрнісі ретінде ағзада МӨ-не өте сезімтал биогендік магнетикттердің болуына байланысты байқалатын құбылыстарды атауға болады. Мұндай денелерге меланоциттер жатады, оның ионы құрамында көп мөлшерде темір, кобальт жəне органикалық радикалдар болуы МӨ-нің қан тамырына əсерін күшейтеді. Айнымалы МӨ мен ағза арасындағы əсерлесудің нəтижесінде адам ағзасында байқалатын құбылыстар қатарына қан тамырларында электр потенциалы градиентінің пайда болуын атауға болады. Мұндай құбылысты магнитоэлектрлік əсер деп атаған жəне ол қанның қозғалысы əсерінен пайда болады. Егер МӨ индукциясы 50 мТл, қанның ағу жылдамдығы 100 см/с болса, қан тамырларында пайда болатын электр потенциалының градиенті 0,14 мВ/см тең болар еді. Биофизиктердің жүргізген зерттетеулері МӨ мен нерв биотоктары арасындағы өз ара əсер нəтижесінде рецептор жүйесін тітіркендіретін пульсті тербелістер пайда болады. Міне осындай құбылыстар МӨ-нің белоктардың синтезіне, мембрана арқылы тасымалдау процесіне, өсіп- өнуге, ауырсынуды сезінуге т.б. əсер ететіндігі анықталды. Интенсивтілігі төмен МӨ биологиялық денелерге əсері нəтижесінде онда жылу бөлінбейді, бұл əсіресе индуктивтілігі 30-60 мТл айнымалы жəне импульсті магнит өрісінде кезінде жақсы байқалады. Əсер ету нəтижесінде денеде жылу бөлінетін ультрадыбыс, ультра жоғары жиілікті, дециметрлі, т.б. сияқты терапиялық емдік шараларды қолдануға болмайтын жағдайларда немесе олардың əсерінен емделетін денеде обострение байқалатын жағдайларда МӨ жоғарыдағы аталған қасиеті пайдаланады. Айнымалы МӨ эпилепсия кезінде гипоталамус пен мидың алдыңғы діңгегі аймағына əсер ету, ми ісігіне, бас сүйектік зақымдануы кезінде, мидағы қан айналысының бұзылуы т.б. кезінде қолдану жақсы нəтиже беретіндігін клиникалық зерттеулер дəлелдеп отыр. Жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары нəтижесінде төменгі жиілікті жəне жоғары жиілікті магнит өрістерінің əсерлері бір бірінен өзгеше болатындығы анықталды. Осыған сəйкес МӨ емдік мақсатта қолданауда төменгі жиілікті магнитотерапия (ТЖМТ) жəне жоғары жиілікті магнитотерапия (ЖЖМТ) деген екі бағыт бар. ТЖМӨ ұлпаларда құйынды ток тудырады, соның əсерінен зат алмасу жəне микроциркуляциялық процестердің жүруі жылдамдайды, бірақ мұндай құбылыстар кезінде ортада жылу бөлінбейді. ТЖМТ мұндай қасиеті оны жылудың кер əсері бар ауруларды емдеуде қолдануға мүмкіндік береді.Биологиялық денелердің магниттік өтімділігінің жоғары болуы МӨ энергиясының аз шығынмен денеге терең енуіне жəне ағзаның кез келген аймағын емдеуге мүкіндік береді. Сонымен қатар мұндай МӨ нерв жасушаларының қозуын төмендетін, тыныштық потенциалын жоғарылататын қабілеті себебінен ағзаға немесе оның мүшелеріне седативтік əсер тигізеді. ТЖМТ қабынған жасушаның мембаранасының өтімділігінің қалпына келтіру арқылы ісінуді қайтарады, соның салдарынан ағзадағы қабыну азаяды, ауырсыну басылады. ТЖТМ арқылы орталық нерв, эндокриндік жүйелердегі патологиялық ауытқуларды емдеуде жақсы нəтиже беретіндігі, сонымен қатар мұндай МӨ ағзаның қатерлі ісіке қарсы реакциясының күшейтіндігін анықтады. Жалпы интенсивтілігі мен жиілігі төмен МӨ арқылы мұнанда басқа көптеген аурулар емделеді. Осы мақсатта МӨ индукциясы 30 -35 мТл болатын «ЭДМА», «Магнитер», «Полюс-2Д», т.б. құралдар қолданылады. ЖЖМТ деп пациенттің емделетін денесіне немесе мүшесіне жақын жерге орнатылған кабель арқылы жоғары (13,56 МГц), ультра жоғары(27,12 жəне 40,68 МГц) жиіліктегі токтарды өткізу нəтижесінде пайда болатын əсерлерге негізделген емдеу əдісін атаймыз. Бұл əдісте жоғары немесе ультра жоғары токтың магниттік құраушысы пациент денесіне терең еніп, онда құйынды ток өндіреді, соның нəтижесінде денеде жұтылған жоғары жиілікті МӨ энергиясы көп мөлшерде жылуға айналады . Ол əсіресе қан, лимфа секілді өткізшігті сұйық орталарда, су молекулалары мол болатын бұлшық ет жəне паренхиматозды ұлпалдарда көп бөлінеді. ЖЖМТ басты ерекшелігі ретінде ұлпаларда 4-6 см тереңдікте жылу аймақтарын жасауын атауға болады. Мұндай аймақтарда пайда болған жылу көп уақыт бойы сақталады жəне оның əсерінен қан, лимфа айналымы күшейеді, метаболикалық процестердің белсенділігі артады. ЖЖМТ үшін «ИКВ-4» т.б. құралдар қолданылады. Электр және магнит өрісі, тұрақты токты, жиілігі төмен импульсті токты және оларды сипаттайтын физикалық шамалармен, оларды медицинада қолданудың арасындағы байланысқа басты назар аудару қажет. Қорытынды Болашақ дəрігерлерді аса жоғары жиілікті токтарды емдеу ісінде қолдануға арналған тақырыптарды талдауда, соның ішінде СМТ жəне ДМТ емдеу əдістерінің басқа жоғары жиілікті токтардан негізі терапиялық өзгешелігінің механизмін ашып көрсетуге басты назарды аудару қажет. СМТ толқынының жиілігі оптикалық диапазонда жатқан инфрақызыл сəулеге жақын болуы себепті оның ортамен таралуында кезінде көптеген еркшеліктер байқалады. Соның ең бастысы таралуы кезінде екі түрлі ортаны бөліп тұрған шекарадан мұндай толқындардың шағылуын атауға болады, бұл құбылыс толқын энергиясының біраз бөлігінің азаюына алып келеді. Сондықтан СМТ толқындарын арнаулы коаксиалды кабелі арқылы жеткізеді, ал оларды емделетін денелерге рефлектор таратқышы арқылы бағыттайды. СМТ толқындарының энергиясының біраз бөлігі дене бетінен шағылысады, біразы жұтылады. Бұл құбылыстың басты себебі ретінде ауа мен тері бетінің диэлектриктік өткізгіштіктерінің арасындағы көп айырмашылығын болуынан, соның əсерінен СМТ энергиясыны 75 % шағылысады. Биологиялық денелердегі су молекулаларының полярлы диполдік қасиеті болғандықтан жəне олардың релаксация жиілігі СМТ тербеліс жиілігіне сəйкес келгендіктен, тері қабатынна өткен аса жоғары жиілікті СМТ толқынның энергиясы көбіне су молеклалары мол бұлшық етте, ұлпада, теріде жақсы жұтылады. Соның əсерінен мұндай толқындар биологиялық денелер мен сұйықтарға 1,7 см ғана енеді, ал май, сүйек т.б. су молекулалары аз биологиялық денелерге 11,2 см дейін енеді, орташа құрамы күрделі ұлпаларға 3-5 см енеді. Осы аталған процестерге сəйкес бұлшық ет қабытында жылудың бөлінуі басым болады, сондай-ақ тері мен тері асты май қабаты да едеуір жылыйды. СМТ əсерінен жылу бөлінген аймақтардағы қан тамырларының кеңейіп, соның салдарынна қан ағасының жылдамдауы байқалады, бұл процес өз кезегінде ағзадағы термореттеу жүйесінің жұмысына əсер етіп, зат алмасуды жəне жалпы ағзаның тіршілік процесін жақсартады. СМТ-ның жүрек- қан тамыр жүйесіне, гормондық жүйеге, ағзадағы биохимиялық жəне физиологиялық процестерге демалу тыныс мүшелерге əсерлерін анықтағын. Қолданылған әдебиеттер:
|