Режа11. Масаланинг берилиши Масалананинг ечимлари
![]()
|
Режа. Симплекс усулнинг асосий гояси. Симплекс усулининг аналитик берилиши. Симплекс жадвал. Чизиқли программалаштириш масаласи. Чизиқли программалаштириш масаласининг асосий тушунчалари. Масаланинг берилиши ![]() Масалананинг ечимлари Агар ![]() Номанфий ечимларни топиш Номанфий базис ечимларни топишнинг бир неча хил усуллари бўлиб, биз шулардан биттасини кўриб чиқамиз. Бу усулнинг моҳияти шундан иборатки, чизиқли тенгламалар системасини ечиш жараёнида озод ҳадлар манфий қиймат қабул қилиши мумкин эмас. Бунга эришиш учун аниқловчи коэффициент тушунчасини киритамиз. Озод ҳадларни мусбат қилиш Агар берилган чизиқли тенгламалар системасида битта ёки бирнечта озод ҳад манфий бўлса, у ҳолда мос тенглама ёки тенгламаларни ![]() Аниқловчи коэффициент Сўнгра ажратилиши зарур бўлган ўзгарувчини танлаш учун, унинг аниқловчи коэффициентларини хисоблаймиз. Масалан: ![]() ![]() ![]() Аниқловчи коэффициент ![]() ![]() ![]() Номанфий ечимлар Агар аниқловчи коэффициентларнинг энг кичигини танлаш қоидасига риоя қилинса, шакл алмаштиришлардан ҳосил бўлган янги чизиқли тенгламалар системаси манфий озод ҳадга эга бўлмайди. Шу жараён кетма-кет бажарилгандан кейин ҳосил бўлган ечимлар номанфий ечимлар бўлади. Базис ечим Ажратиб олинмаган ўзгарувчилар нолга тенглаб олинганда ҳосил бўладиган ечим берилган чизиқли тенгламалар системасининг базис ечими дейилади. Симплекс усул алгоритми: Қуйидаги кўринишда берилган чизиқли программалаштириш масаласини ечишнинг симплекс усулининг алгоритмини келтирамиз: Берилган масала бошланғич таянч ечимга эга бўлсин. ![]() Масаланинг шартларидан фойдаланиб бошланғич симплекс жадвал тўлдирилади. Масаланинг берилганларини қуйидаги жадвалга жойлаштирамиз:
(АК – аниқловчи коэффициент) CБ – б.в, Р0 – озод ҳад, Б.в. – б.в, Ҳар бир j учун yj-cj=Dj лар текширилади, бунда агар барча j лар учун DjЈ0 бўлса, топилган план оптимал план бўлади. Агар ![]() ![]() ![]() Агар ∆ ![]() ![]() ![]() Базисдан чиқариладиган вектор аниқланади. ![]() ![]() ![]() Янги базисга мос келувчи симплекс – жадвал Жордан-Гаусс усулида тўлдирилади, қайта 2 – пунктга ўтилади ва қайтадан ![]() 1-масала. Қуйидаги ЧПМ ни симплекс усулда ечамиз: ![]() Чегаравий шартлардаги тенгсизликларни қўшимча ўзгарувчи киритиб, тенгкучли тенгламалар системасига алмаштирамиз, яъни ![]() Белгилаш киритамиз: ![]() Масала шартларини симплекс жадвалга жойлаштирамиз.
I қадамда, ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]()
Жадвалда ![]() ![]() ![]() ![]()
![]() ![]() 2-масала. ЧПМ ни симплекс усулда ечамиз: ![]()
![]() ![]() Масалаларни ечишдан аввал қуйидаги маълумотларга аҳамият бериш керак. Агар ЧПМ да чегаравий шартлар ( ![]() Оптималлик критерийси. Оптимал ечимни топиш. ![]() x10, x20,..., xm0, xm+10,...., xn0 (2) ymin=c1x1+ c2x2+.... +cnxn чизиқли дастурлаш масаласининг режалари мавжуд ва улар хосмас деб фараз қиламиз, яъни барча bi>0, i=1,m. Масаланинг X=(x1, x2,...,xm) таянч режаси ва унга мос келувчи узаро чизиқли боғлиқ бўлмаган P1, P2,..., Pm векторлар системаси маълум бўлсин. У ҳолда x1P1+x2P2+...+xmPm=P0 (3) ва x1c1+ x2c2+...+ xmcm=y0 (4) Бу ерда y0 - чизиқли функциянинг X таянч режадаги қиймати, xi ва cj (j=1,n) - чизиқли функциянинг коэффициентлари. P1, P2, ..., Pm векторлар ўзаро чизиқли боғлиқ бўлмаган векторлар бўлганлиги сабабли ихтиёрий базис бўлмаган Pj векторнинг бу векторлар орқали фақат битта ёйилмасини топиш мумкин: x1jP1+x2jP2+...+xmjPm=Pj, (j=1,n) (5) Бу векторга чизиқли функциянинг x1jc1+ x2jc2+...+ xmjcm=yj, (j=1,n) (6) қиймати мос келади, Pj векторга мос келувчи чизиқли функциянинг коэффициентини cj билан белгилаймиз Симплекс усул алгоритми. Берилган бошланғич режадан бошлаб таянч режалар кетма-кетлигини ҳосил қилиб бориб, жараённи оптимал ечим топилгунча давом эттириш мумкин. Фараз қилайлик, X= (x1,x2,...,xm) масаланинг бошланғич таянч режаси, P1, P2,...,Pm шу режага мос келувчи ўзаро чизиқли боғлиқ бўлмаган векторлар системаси бўлсин. Бу векторлардан ташкил топган (P1, P2,...,Pm) матрицани B билан белгилаймиз. У ҳолда BX=P0 . Бундан X=B-1P0 ва Xj=B-1Pj келиб чикади. Бу ерда Х=(х1, х2,...,хm) (хi0), xj=(х1j, х2j,...,хmj)-вектор устунлар. Симплекс жараён Симплекс жараённи бошлашдан аввал масаланинг векторларини қуйидагидек гуруҳлаймиз: (Р0| P1, P2,...,Pm | Pm+1,...,Pn) ёки (Р0|В| Pm+1,...,Pn) (7) Элементлари айрим қисмлардан иборат бўлган (7) матрицани В-1 га кўпайтирамиз ва қуйидагига эга бўламиз: (В-1 Р0| В-1 В| В-1 Pm+1,..., В-1 Pn) ёки (X|Jm|Xm+1,...,Xn). Сўнгра ҳар бир j=1,n учун yj-cj ни ҳисоблаймиз. Агар барча j лар учун yj-cj0 бўлса, топилган таянч режа оптимал режа бўлади. Агар yj-cj айирма баъзи j лар учун мусбат бўлса, топилган таянч режа оптимал режа бўлмайди, бу режани оптимал режага яқин бўлган бошқа режа билан алмаштириш керак бўлади. Берилган масалада дастлабки P1, P2,...,Pm векторлар m ўлчовли вектор фазодаги базисни ташкил қилсин, яъни В=( P1, P2,...,Pm)= I m бўлсин, бу ерда I m- m ўлчовли бирлик матрица. Бу ҳолда В-1В=I m бўлганлиги сабабли Х=Р0ва Хj=Рj бўлади. Чизиқли системаси АХ=В кўринишда берилган масала учун хi=вi, xij=aij деб қабул қиламиз. Уj -j вектор- устунни С вектор -устунга скаляр кўпайтмасидан иборат, яъни у0= ![]() ![]() Оптимал режа Агар yj-cj0 (j=1,n) бўлса, Х=(х1, х2,...,хm)=(b1, b2,...,bm) оптимал режа бўлади. Бу режадаги чизиқли функциянинг қиймати у0 га тенг. Энди камида битта j учун yj-cj0 бўлсин деб фараз қилайлик. Бу ҳолда топилган таянч режани оптимал режага яқинрок режа билан алмаштириш керак, бунинг учун ![]() ![]() Оптималликка текшириш Янги таянч режани ҳосил қилиш ва унинг оптимал режа эканлигини текшириш учун P0 ва Pj векторларнинг базис векторлар орқали ёйилмасини ҳосил қилиш керак. (P1, P2,...,Pm)=I Шунинг учун Р0=х1 P1+ х2 P2+...+ xlPl+...+ хmPm (8) Рk=х1k P1+ х2k P2+...+ xlkPl+...+ хmkPm (9) Рj=х1jP1+х2jP2+…+ x 1jP1 +…+х mjPm (10) дан: Рд = ![]() Pl нинг бу қийматини (8) га қўямиз, натижада қуйидагига эга бўламиз: Р0=х1 P1+х2P2+...+[ ![]() ![]() ![]() ![]() Янги таянч режани ҳисоблаш формулалари Шундай қилиб, Х1=(х’1, х’2,...,х’m) янги таянч режа қуйидаги формулалар орқали ҳисобланади:x’i= xi-- ![]() ![]() Худди шунингдек, (11) ни (21) га қўйиб Рj векторнинг янги базис векторлар бўйича ёйилмасини ҳосил қиламиз: Рj= x’1jP1+ x’2jP2+...+ x’kjPk+...+ x’mjPm, бу ерда x’ij= xij- хik, (il), x’kj = , (i=l) (13). (12)ва (13) ни бирлаштириб, j=1,2,...,n лар учун янги таянч режани ва Рj векторларнинг янги базис векторлар бўйича ёйилмасининг формуласини ҳосил қиламиз: x’ij= xij- ![]() ![]() Симплекс жадвал устида тартиб билан қуйидаги ишларни бажариш керак: 1.Ҳар бир j учун yj-cj=j лар текширилади. Агар барча j лар учун j0 бўлса, топилган режа оптимал режа бўлади. 2.Агар бирорта j учун yj-cj0 бўлса, базисга киритиладиган вектор танланади. Базисга ![]() ![]() Математик дастурлаш масаласи Математик нуқтаи назаридан ўзгарувчиларга маълум (чизиқли ва чизиқсиз) чекламалар қўйилган кўп ўлчовли функциянинг экстремум қийматларини топиш масаласи умумий ном билан математик дастурлаш масаласи деб аталади. Математик дастурлаш курси олий математика элементлари, чизиқли алгебра ва геометриянинг кўплаб тасдиқ ва натижаларига таянади. Айниқса, чизиқли функция, чизиқли тенглик ва тенгсизликлар ҳамда уларнинг хоссаларидан кенг кўламда фойдаланилади. Шу туфайли уларнинг айрим хосса ва хусусиятларини эслатиб ўтиш ўринлидир. Иқтисодиётда математик моделлаштиришнинг қўлланилиши. Миқдорларни ҳисоблаш, ўзгарувчиларнинг таъсир кучини аниқлаш орқали объект ҳақида янги маълумотлар олиш;- Иқтисодий назария хулоса ва тушунчаларини аниқ ва ихчам ифодалаш Турлари Чизиқли дастурлаш, чизиқсиз дастурлаш, динамик дастурлаш, стохастик дастурлаш. Чизиқли функция Ушбу, х1, х2, ..., хn номаълумларга нисбатан чизиқли бўлган, яъни номаълумлар фақат ўзининг биринчи даражаси билан қатнашган z=c1x1+c2x2+...cnxn кўринишдаги функция чизиқли функция деб аталади. бу ерда c1, c2,...cn - берилган ўзгармас, ҳақиқий сонлардир. Чизиқли тенглик c1x1+c2x2+...+cnxn=k муносабат чизиқли тенглик деб аталади, бу ерда k-тайин ўзгармас сон. Чизиқли тенгсизлик c1x1+c2x2+...+cnxn ![]() k-ўзгармас сон. Оптимал ечимни топиш босқичлари 1. Масаланинг қўйилиши. 2.Ўрганилаётган объектнинг моделини тузиш. Бунда масаланинг бош мақсади, ундаги чегаравий шартлар системасини бошқаришдаги таъсири ўрганилади. 3.Масаланинг математик моделини тузиш. 4. Масаланинг ечимини аниқлаш. 5. Ечимни таҳлил қилиш. Бу этап моделни сезгирликка текшириш. 6. Топилган ечимни ҳаётга татбиқ этиш. Чизиқли дастурлаш масаласининг умумий кўриниши Юқорида кўриб ўтилган иқтисодий масалаларнинг математик моделини тузишда, кўриб ўтилган иқтисодий масалаларнинг математик моделини умумий ҳолда қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин. ![]() ![]() ![]() бу (1) – (3) масала чизиқли дастурлаш масаласининг умумий кўриниши дeйилади. Чизиқли дастурлаш масаласининг кононик формаси. ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Масалани eчишда (1) – (3) масала чизиқли дастурлаш масаласини канoник кўринишига кeлтирилади, яъни ( ![]() ![]() Чизиқли дастурлаш масаласининг вектор формаси f=C’X (4) Р1х1+ Р2х2+...+ Рnхn=P0 (5) X0 (6) Чизиқли дастурлаш масаласининг жоиз ечими 1-таъриф. ( ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() Берилган масаланинг оптимал ечими 2-таъриф. ( ![]() ![]() ![]() ![]() Масаланинг таянч режаси 3-таъриф. (5) тенгламада режанинг мусбат хi координаталарига мос келувчи Рi (i=1,n) векторлар ўзаро чизиқли эркли бўлса, Х(х1, х2,..., хn) режа масаланинг таянч режаси дейилади. Ҳар бир Рi вектор n-ўлчовли бўлгани учун мусбат координаталар сони n дан ортмайди. Хосмас таянч режа 4-таъриф. Мусбат координаталар сони m га тенг бўлган Х(х1, х2,..., хn) таянч режа -хосмас таянч режа , акс ҳолда эса хос таянч режа дейилади. Чизиқли тeнгламалар систeмасини ечиш Бизга қуйидаги n– та нoмаълумли m – та чизиқли тeнгламалар систeмаси бeрилган бўлсин. ![]() (1) масалани ечиш учун Жoрдан – Гаусс усулини қўллаб масала қуйидаги кўринишга кeлтирилган. ![]() (2) тeнгламалар систeмасини қуйидаги кўринишга кeлтирамиз. ![]() (3) систeма “x” тeнгламалар систeмаси дeйилади. (3) систeма бeрилган (1) систeманинг ечимидан ибoрат. Агар (3) да ![]() ![]() тeнгламалар систeмадан ибoрат бўлади. Агар ![]() ![]() ![]() |