Нормативтік сілтемелер 6 Анытамалар 7

• Название: Нормативтік сілтемелер 6 Анытамалар 7
• Дата: 13.11.2018
• Размер: 0.52 Mb.
• Имя файла: ne_udalyay_diplom.doc
• Тип: Документы; #56372
• страница: 2 из 5

Ылғалға талаптары. Жер үсті массасы баяу өскенде және тамыр жүйесі қуатты дамығанда майбұршақ алғашқы өсіп-даму кезеңінде ылғал жетімсіздігіне жақсы шыдайды. Майбұршақтың ылғалға қиын-қыстау кезеңі репродуктивтік мүшелерінің қалыптасу және даму кезеңдеріне (гүлдену, жеміссалу, тұқымның толыса бастаған уақыты) сәйкес келетіні анықталған. Сондықтан тұқым өніміне бәрінен бұрын ылғалдылық әсер етеді, дегенмен майбұршақ кең ауқымды ылғалдылық өзгерісіне төзімді дақыл қатарына жатқызылады және ол айтарлықтай тұрақты өнім береді. Майбұршақ егістігінің жалпы су пайдалануы өсіру орны мен өсіру жағдайларына байланысты 3000-нан 5500 м³/га дейін, су пайдалану коэффициенті 150-ден 300 м³/ц дейін өзгереді. Оның транспирациялық коэффициенті 370-700 аралығында [17.б].

Жарыққа талаптары. Майбұршақ қысқа күннің жарық сүйгіш өсімдігі, алайда ерте пісетін сорттары оның ұзаруына әлсіз жауап береді.

Есею кезеңіне дейінгі күннің ұзақтығы (жарық кезеңі) майбұршақтың гүлденуі мен вегетациялық кезеңнің ұзақтығына әсер етеді. Түннің ұзақтығы (қараңғылық кезең) - гүлденуді тездететін қиын-қыстау кезең. Бұл параметр сортқа байланысты өзгереді. Күннің ұзақтығы өсімдіктің биіктігіне, жапырақ беті ауданы мен тұқым өніміне де әсер етеді. Гүлденудің күннің ұзақтығына тәуелділігі температурамен модификацияланады (реттеледі). Ұзақ жарық және жылы күндер (фотосинтез үшін оңтайлы) әдетте жоғары өнімділікпен тікелей байланысты.

Топыракқа талаптары. Майбұршақ кез-келген топырақ түрлеріне өсе алады, тек қана өте қышқыл орта болмасын және жақсы аэрация қамтамасыз етілсе болды. Ол ұзақ уақыт су басуды (3 тәуліктен жоғары), 0,05 %-дан артық тұздануды және рН=5,5-тан (аздап қышқыл орта) төмен қышқылдықты көтере алмайды. Майбұршақ жақсы тұқым өнімінің құнарлығы жоғары, органикалық заттарға бай топырақтарда ғана қамтамасыз етеді. Топырақтың оңтайлы құрылымы және жақсы аэрациясы мен көлем массасы 1,10-1,25 г/см³ болғанда, майбұршақтың тамыр жүйесі қалыпты дамиды да жоғары тұқым өнімін қалыптастырады [17.б].

1.2. Майбұршақ өсімдігінің өсіп-даму ерекшеліктері
Майбұршақ (Соя - Glycіne) - бұршақ тұқымдасына жататын бір жылдық шөптесін өсімдік туысы, бұршақ дәнді, майлы дақыл. Африка мен Оңтүстік-Шығыс Азияның ылғалды тропикалық және субтропиктік жерлерінде 10 түрі, Қазақстанда 1 ғана түрі-екпе майбұршақ өседі. Биіктігі 40-100 см, жапырағы күрделі, үш құлақты келеді, гүлі ұсақ, ақ не күлгін түсті. Сабағы ірі, тік. Жемісі – бұршақ. Майбұршақ дәнінде 24-45% ақуыз, 20-32% көміртек, 13-37% май, D, B, E витаминдері бар. Майбұршақ жылу, жарық, ылғал сүйгіш өсімдік, тұқымы 10-11⁰С-та көктейді, 5-7 см тереңдікке кең қатарлы тәсілмен себіледі. Вегетациялық кезеңі 75-200 күн. Айқас тозаңданады. Қарашірігі мол қара топырақты жерде жақсы өседі, ал қышқыл, сор, батпақты топырақтарда нашар өседі. Майбұршақ ұнынан сүт, сүзбе, айран және кондитер тағамдары дайындалады, тазартылған майын тағамға пайдаланады. Майбұршақ ақуызынан жасанды талшық, пластмасса, желім алынады. Майбұршақ майы сыр, бояу, сабын, маргарин жасауда, тоқыма өнеркәсібінде және медицинада қолданылады. Сондай-ақ майбұршақ - құнарлы мал азығы, шөбінің құрамында 36,4% шикі протеин, 6,5% май, 32,4% азотсыз заттар, 5,2% клетчатка, ал 100 кг шөбінде 51% мал азықтық өлшем болады. Майбұршақтан пішен, жарма, сүрлем, күнжара, т.б. дайындалады. Республикада Аврора, Гибридная-670, Волгоградка-1, Қазақстандық-200, Эврика-357, Жансая т.б сорттары аудандастырылған. Негізінен Алматы облысының суармалы егіншілігінде өсіріледі. Қазақстанда майбұршақ егісінің жалпы көлемі 25,6 мың га, әр га-дан орта есеппен 14,5 ц өнім алынады [11].

Майбұршақ дүниежүзілік егін шаруашылығында ең кеңінен таралған, құнды, химиялық құрамы жағынан айрықша ерекшеленетін, өнеркәсіпте және ауылшаруашылығында жан-жақты пайдаланылатын дәнді бұршақ дақылы. Минералдық, органикалық, биологиялық белсенді заттарының бірегей құрамы, олардың функциялық қасиеттері дақылды көпқырлы және жан-жақты пайдалануын күшейтеді. Қазақстанда майбұршақ ақуызын өндіру үшін шикізат алудың резервтері шектеусіз. Әсіресе республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарындағы суармалы жерлерде майбұршақ жоғары және тұрақты өнім береді. Майбұршақ селекциясының өзекті мәселелерін табысты шешу және арнайы бағыт жолымен ауылшаруашылығында жаңа сорт шығару үшін морфо-анатомиялық және ауыл шаруашылық құнды белгілерінің өзгергіштігін зерттеу аса маңызды мәселенің бірі [12].

Майбұршақ дақылын жиі «таңғажайып өсімдік» деп атау салыстырмалы жоғары өнім беруіне және құрамында май, көмірсу, ақуыз мөлшерінің жоғары болуына байланысты. Майбұршақ құрамында жануар ақуызына ұқсас өсімдік ақуызы мөлшерінің орташа көрсеткіші 40%, жеке сорттарда 48-50%. Май бұршақ дүниежүзілік мәні зор кең тараған дәнді бұршақ дақылы. Майбұршақ 60-тан аса елде өсіріледі. Майбұршақ дақылының отаны - Оңтүстік шығыс Азия. Соңғы жылдары Қытайда, Үндістанда, Жапонияда, Кореяда, Вьетнамда, және Индонезияда өндіріске ендірілді.

Майбұршақ дүниежүзілік егін шаруашылығында бидай, жүгері және күріштен кейін төртінші орынды, дәнді бұршақ дақылдар арасынан бірінші орынды алады. ФАО-ның деректері бойынша 1988 жылы майбұршақтың дүниежүзілік ауданы 54,6 млн га сәйкес, ал жалпы өндіріс 92,3 миллион тонна. Америка континентінде (40 миллион га) дүниежүзілік ауданының 73,0%, бүгінгі күн оның аудандары 91,4 миллион га, дәннің жалпы жиыны - 209,6 миллион тоннаға жетіп өсу шапшаңдығы өндірістегі барлық дақылдардан асып түсті. Органикалық, минералдық, биологиялық белсенді заттардың бірегей құрамы, оның функциялық қасиетінің көп қырлылығын, дақылдың универсальды пайдаланылуын күшейте түседі. Дәнде ақуыздың және майдың суммарлық көрсеткіші 70%-ға жетеді, яғни ФАО-ның белок көрсеткішінен асып түседі [13].

АҚШ-та майбұршақ 23,2 миллион га ауданда егіледі. Азияда майбұршақ дүниежүзілік аудандардын орташа көрсеткішінің 22% құрайтын 12,3 миллион га ауданда егіледі. Африкада және Еуропада бұл дақылдың аудандарының салыстырмалы көрсеткіші 434 және 1025 мың га сәйкес келеді, бұл дүниежүзілік 22% ортақ аудандарға сәйкес келеді. Майбұршақты ең ірі өндіруші және дүниежүзілік саудаға шағарушы АҚШ болып табылады [19.б,14].

Жалпы өндірістің 57,1 миллион тоннасы шамалы 50% майбұршақ өңдейді, ол мал шаруашылығының және азықтық өнеркәсіптің қажеттеріне жұмсалады, ал қалған өнімі басқа елдерге тасымалданады. Майбұршақты дүниежүзілік бас саудадағы импортерлері, мал шаруашылығы қарқынды дамыған елдер: Ұлыбритания, Франция, ФРГ, Италия, Бельгия, Нидерландылар, Испания, Жапония болып табылады. Жоғары концентрленген май бұршақ белогын өндіретін заводтар басқарушысы ADM, Central Soya, Protein Technology International (PTI), Cargil, Sogir, Solbar Halzof АҚШ, батыс Европа, Жапония және Израиль. Россиялық нарық саудасында PTI және ADM фирмаларының өнімдері неғұрлым кең таралған [15].

Майбұршақтың симбиозды азотфиксациясының маңызы өте зор. Түрдің айрықша бейімделгіштігі оны оңтүстік жарты шардың 42 елінде, солтүстік жарты шардың 54 елінде өсіруге мүмкіндік береді. Майбұршақтың азық-түлік өндірісіндегі жыл сайынғы өсімі 450 мың тоннаны құрайды, Гэллана (қоғамдық пікірмен айналасушы ең абыройлы американдық ұйымның бірі) қорының тұжырымы бойынша, американдық отбасылардың 55% әрдайым майбұршақ азық-түліктерін сатып алады. АҚШ-тың ауылшаруашылық министрлігі әскери және мектептің тағам жүйелеріне азық-түліктің 30%-на дейін майбұршақты пайдалануды ұсынған [16].

Республикада әлеуетті азық өнімімен қамтамасыз ету агроөнеркәсіптік өндірістің құзырлық жүйесінің комплексті ұйымдастырушы-экономикалық шараларды қолдануына ғана емес, эколо-биологиялық талаптарды ескере отырып, майбұршақ сорттарының аймақ жағдайына бейімделіп дамуының биологиялық негізіне де байланысты. Бұл негіздер селекция міндеттерімен қатар майбұршақ нысанының эколого-биологиялық талаптарын есепке ала отырып, агротехникалық іс-шараларды шығаруды да қамтиды. Майбұршақ құнды бұршақ дақылының бірі. Өндіріс жағдайында өсірілген дән құрамында 39-дан 42%-ға дейін белок, 19-23% май және көптеген минералды тұздар мен витаминдер бар. Табиғатта бірде бір өсімдік вегетациялық кезенде басқада қор заттармен дәл сәйкес келетін ақуыз және май мөлшерін майбұршақ дақылы секілді жинай алмайды. Көп түрлігімен және жан-жақты қолданылуы бойынша ауылшаруашылығы дақылдарының ішінде теңдесі жоқ майбұршақ өндірістік, техникалық және жемдік дақыл. Сондықтан қазіргі кезде әлемдегі ғалымдардың қызу қайнаған назары, қызығушылығы майбұршаққа ауған.

Қазақстан жағдайында майбұршақ зерттелмеген. Республикада майбұршақ дақылын өсіруді дамытудың маңызы зор, бірақ майбұршақ өндірісін жетілдіруге негізгі кедергі факторлардың бірі ғылым мен өндіріс арасында байланыстың толық жетіспеуі. Майбұршақ дүние жүзіндегі көптеген елде егін шаруашылығында негізгі өнім. Дүние жүзінде 104 млн га өсірледі, 91 елде шығарылады. Майбұршақтың орташа өнімі 24,5 ц/га құрайды. Қазақстанда май бұршақ өсіру шаруашылығының дамуының маңызы өте үлкен, адам және жануар тағамында ақуыз тапшылығы проблемасын шешуге мүмкіншілік береді, сонымен қатар өсімдік шаруашылығында диверсификациясында маңызды болып табылады. Бүгінгі күні майбұршақ Қазақстанда 80 мың гектарға жуық егістік аймақтарында өсірледі [17].

Алғаш рет майбұршақ өсімдігі онтогенезінде, яғни барлық өсу кезеңдерінде толық фенобақылау жүргізілуі арқылы морфометрикалық құрылымының өнімділігіне әсері айқындалды. Қазақстанның оңтүстік аудандарына өсірілетін майбұршақ сорттардың өнімділін арттыру мақсатында оның морфологиялық және анатомиялық құрылысы терең зерттеліп өнімділігімен тікелей корреляция болатын белгілер көрсетілді. Алғаш рет майбұршақ өсімдігінің Эврика сортының өскін кезеңі зертханалық жағдайда және егістік жағдайында барлық кезеңдерінде морфометрикалық құрылысына терең талдау жүргізілді.

Толығырақ айтсақ майбұршақтың өсуі мен дамуы үшін ең қолайлы топырақ - газды, жеңіл, жоғары өтімді, нашар қышқыл немесе бейтарап топырақ ерітіндісінде (рН) және реакция 0,9-1,2 г/см³ диапазонында көлемдік тығыздығы бар топырақ құнарлы болып табылады. Майбұршақ үшін су режимінің кедей, ауыр үзік топырақ пен құмды болса нашар болады. Ол қышқыл, сілтілі және сулы-батпақты топырақтарда шыдауы мүмкін емес, яғни әлсіз тұзды-толерантты дақылдардың тобына жатады, өйткені майбұршақ өсіруді тұзды топыраққа, ұсынылмайды [18].

Топырақ ерітіндісі сәл қышқыл реакциялы қоңыр топырақта топырақ кірістілігі 25-35 кг/га жетті, яғни зерттеушілердің айтуына сәйкес майбұршақ тұқымынан 20-25 т/га өсімдік алынды [19].

Қиыр Шығыста түрлі топырақ кірістілігі және түрлі ауа райы жағдайларында майбұршақ үшін ең қолайсыз екенін көрсетеді. Осы топырақта майбұршақ тұқым кірістілігі 14-15⁰C жетеді. Ал, жақсы жылдары шалғынды топырақта майбұршақтың тұқым өнімділігі 20-22 кг/га дейін жетеді [20].

Румынияда, дала аймағы жағдайында майбұршақтың гумус пен қоректік заттар сияқты шығымдылығы жоғары аллювиалды қызыл-қоңыр топырақтарда жақсы физикалық және химиялық қасиеттерді көрсеткенін хабарлады. Кедей топырақтарда, тіпті ең озық ауыл шаруашылығы технологиясы бойынша жоғары өнім алу мүмкін емес, сондай-ақ жаңбырлы кезеңдерде немесе су басқан және құрғақ жылдары майбұршақ саз топырақ жасайды. Майбұршақ тамырлары әлсіз, сондықтан топыраққа еніп саз топырақты жақсарту үшін органикалық тыңайтқыштардың үлкен стандарттарын қалыптастыру үшін қажет, ал кейде мелиоративтік жұмыстарын жүргізуге де болады. Құмды топырақтарда майбұршақты өсіру үшін суару және қарқынды тыңайтқыш беру арқылы жүргізуге мүмкіншілік бар [21].

Дақылдарын суару жоқ құрғақ аудандарда, Францияда 10-жылдық ғылыми-зерттеу институттарының көрсетілгендей майбұршақ өсімдіктерінің дамуы сыни кезеңінде ылғалдың қажетті мөлшерімен қамтамасыз етуге қабілетті, терең құнарлы көкжиекті топырақта өсірілген тиіс. Осылайша, эксперимент Тулуза ауданында 1976 құрғақшылық жылы (116 мм жауын-шашын) 0,5 м терең қабатты тамыр аймағы бар топырақта 5 кг/га және тиісінше 1979 (179 мм жауын-шашын) 1 м болатын болса майбұршақтан 22 кг/га жүзеге асырылды [22].

Майбұршақ үшін азотфиксациялаушы бактериялардың, микроағзалар дамытуды ынталандыру маңызды топырақ жағдайлары болып табылады. Топырақ ерітіндісінің реакциясы және моновалентті катиондардың топырақ сіңдіретін кешенінің, әсіресе натрий қанығу дәрежесі, топырақтың құрылымын және басқа да физикалық қасиеттеріне әсері, топырақ аэрациясына жоғары талап қояды. Тамыр жүйесінің өсуі өсімдік биіктігі, жапырақ массасының ұлғаюы, гүлдер мен тұқым саны, топырақтың кеуектілігіне тығыз байланысты. 20-22% -ға кеуектілігі жақсы топырақ және майбұршақ үшін жалпы құрылған оңтайлы аэрация. Түйнек бактериялары бар, сондай-ақ, жақсы топырақ аэрациясын талап етеді.

Майбұршақ тамыры әсіресе нашар топырақ, ауа құрамындағы оттегіге өте сезімтал. Қоректік ерітіндіде еріген оттегі оңтайлы деңгейінен шамамен екі есе аз болған жағдайда түбір өсуі нашарлаған сынақтар табылған болатын [23].

Ол майбұршақ үшін топырақ ерітіндісінде (рН) сутегі иондарының концентрациясын ерекше маңызды болып табылады. Майбұршақтың жақсы өсуі үшін 5,6 рН және дамуына -7 (оңтайлы 6,0 - 6,5) қолайлы болып табылады. Алюминий, магний және темір сияқты элементтер артық еніп майбұршақтың қоректік ерітінді қышқылдығының артуы болуы мүмкін. Сондықтан, қышқыл топырақта майбұршақ өсіру, азот, кальций, фосфор және молибден болмауы және тыңайтқыш болмауы өте маңызды [24].

Майбұршақ қышқыл топырақта белсенді азотты бекітіп қамтамасыз етуіне қабілетті екеніне дәлелдер бар. Сондықтан Америка Құрама Штаттарында Эссекс эксперимент нәтижелерінде майбұршақтың түрлі эстрадалық штаммдары арқылы топырақ реакциясы және топырақ егу нитрогеназы жоғары қызметті екенін көрсетті [25].

1.3 Жоғары, сапалы өнім алуда майбұршақ сорттарының маңызы
Жергілікті жерге бейім аудандастырылған сортты себу болашақ мол өнімнің кепілі. Сорт (будан) - жоғары әрі тұрақты өнімнің негізі. Өнімділікті қалыптастыруда 60-70% сорттар мен будандардың үлесіне тиеді.

Тауар өндірушілер арасында бірінші орында Бразилия, Аргентина мен Қытай кейін Америка Құрама Штаттары болып табылады. Майбұршақты негізгі импорттаушы-Жапония.

Оңтүстік Қазақстанның суармалы егіншілік жүйесiнде майбұршақ дақылының нарықтық сұранысқа ие болып отырғанын ескере отырып жекеленген шаруа қожалықтары егiп, өсiрiп келедi. Өкiнiшке орай оңтүстіктің ауа райының ыстық (30-40⁰С) жəне ауа ылғалдылығының төмен (25-27%) қалыптасуына байланысты майбұршақтың отандық жəне шет елдiк сорттарының, будандарының қауашағы пiсiп қеле жатқаннан шатырлап жарылып майбұршақ дəнінің жер бетiне төгiлiп-шашылып қалатынын байқап жүрмiз, нəтижесінде жинақталған өнім гектарына 10-13 ц/га артпай отырғанын анықтадық. Демек, оңтүстіктің табиғи-қлиматтық ерекшелiгiне бейiм жерсiндiрiлген отандық жəне шет елдiқ майбұршақ сорт үлгілерін зерттеп өндіріске ұсыну бүгінгі күннің басты талабы болып отыр [26].

2012 жылдан бастап экологиялық селекция бағыты бойынша майбұршақтың 32 сорт үлгілерін сынақтан өткiзiп зерттеу арқылы Қазақстандық жəне шет елдiк сорт үлгілерін Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайына бейiм сорт үлгілерін анықтап, мемлекеттiк сорт сынаққа берудi ұсынды [25.б,27].

Көпжылдық зерттеулер нəтижесі бойынша отандық сорт үлгілерінің өсiп дамуы, қауашағының орналасуының ең төменгі биiктiгi, қауашақтарының пісіп жетілген кезде шытырлап жарылып төгілмеуіне байланысты төмендегіше сорт үлгілері ерекшелiнедi: Надежда (Қазақстан), Сабира (Қазақстан), ГС-674 (Қазақстан) шет елдiк сорт үлгілерінен: Воеводжанка (Сербия), Sponsor (Франция).

«Надежда» сорты. «Қазақ егіншілік жəне өсiмдiк шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының» селекционер ғалымдары шығарған. Пiсiп жетiлу ұзақтығы 148 тəулік - кеш пiсетiн сорт. Өсiмдiк биiктiгi 90,3-104,4 см. Ең төменгі қауашағының орналасу биiктігi - 10,0 см. Дəн iрiлiгi орташа. 1000 дəннің массасы 124,0-132,8 г. Жинар алдындағы қауашағының шатырлап жарылып дəннің шашылу көрсеткiшi 2-3 балл.

«Сабира» сорты. «Қазақ егіншілік жəне өсiмдiк шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының» селекционер ғалымдары шығарған. Пiсiп жетiлу ұзақтығы 138-141 тəулік - кеш пiсетiн сорт. Өсiмдiк биiктiгi 79,6-82,6 см. Ең төменгі қауашағының орналасу биiктігi 8,5-9,1 см. Дəн iрiлiгi орташа. 1000 дəннің массасы 118,4-133,6 г. Жинар алдындағы қауашағының шатырлап жарылып дəннің шашылу көрсеткiшi 2-3 балл.

«ГС-674 буданы» буданды «Қазақ егіншілік жəне өсiмдiк шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының» селекционер ғалымдары шығарған. Вегетациялық өсiп даму ұзақтығы 134-137 тəулік - кеш пiсетiн сорт. Өсiмдiк биiктiгi 91,5-92,9 см. Ең төменгі қауашағының орналасу биiктігi 7,2-7,9 см бұл сорттың дəні ірілігімен ерекшеленеді. Дəн iрiлiгi орташа. 1000 дəннің массасы 132,7-171,2 г. Жинар алдындағы қауашағының шатырлап жарылып дəннің шашылу көрсеткiшi 3 балл. Аталмыш сорт үлгілерінiң вегетация кезiндегi өсiп дамуы басқа сорт үлгiлерiмен салыстырғанда онтүстіктің ауа райына бейiмдiлiгімен ерекшеленді, осы жағдайды ескере отырып зерттеу нысаны ретiнде аталмыш сорттармен тəжірибе жүргiзілді.

Майбұршақ дақылы өзінің биологиялық ерекшелiктерiне сəйкес көктемгі соңғы суық бiтiп, тұқым енгiзу қабатындағы топырақ жылылығы 12-14⁰С болған кезде егілсе, алғашқы өскінін 7-10 тəулікте беретінін ғылыми зерттеулер нəтижесінде дəлелденген [28]. Аталмыш зерттеушінің пiкiрi бойынша майбұршақ дақылынын режимі 21-24⁰С, ал температура көрсеткiшi 37⁰С жоғарғы болған кезде майбұршақтың өсiп дамуына кері əсер тигiзетiнi анықталған. Ал Оңтүстік Қазақстан өңірінде маусым айының үшiншi он күндiгiнен бастап тамыз айының соңына дейiн күндiзгi температуралық көрсеткіштің 33-44⁰С деңгейінде аутқуын ескерсек майбұршақтан қалыпты өнім алу үшiн осы өңірге бейiм сортты таңдау аграрлық ғылымнын ең өзектi бағыты екені айқындала түседi.

Фомин И.С 2000-2002 далалық сынақтар нәтижелерін ұсынды. Курск облысының қара сұр орман топырақтарда үштік жапырақтары қалыптастыру кезеңінде майбұршақ N₃₀ тыңайтқыштарда тиімділігіне әсерін зерттеді. Күздік бидайдан кейін майбұршақ Белгород 48 сортын өсірді. N₃₀ және N₃₀ дәнді дақылдардан тамаша өнім бордақылау жоқ негізгі минералдық тыңайтқыштар жоқ фонында N₉₀ P₉₀ K₉₀ қарсы 1,89 және 2,27 т/га құрады - тиісінше 2,48 және 2,44 т/га. Ол тамырдан тыс қоректендіруге ұрықтанған фонда тиімді емес деп жасалды [29].

Бозиев А.Л 2000-2002 зерттеу нәтижелерін алып келді. Кабардин-Балқар мемлекет эксперименттік өндірісінде ауыл шаруашылығы академиясында жүргізілген. Тіркелген азотты ауаның санын, майбұршақтың фондық пайдаланылған астықтың мөлшері мен құрылымын азық-түлік және симбиотикалық аппаратының тыңайту қалыптастыру әсерін зерттеді. Тәжірибе кірістілік және симбиотикалық азот бекітуге мөлшері, майбұршақ өсімдіктердің рационында биологиялық және топыраққа азоттың үлесіне көрініс тапты және ауа-райы жағдайларына байланысты өзгерді. Әлдеқайда ылғал үшін қолайлы жылдары симбиотикалық азот бекіту болды [30].

Кашеваров Н.И майбұршақ астық түсіміне азот тыңайтқышын қолданудың әртүрлі стандарттар мен әдістерін астында әсерін зерттеді. Ол жуылған орта қуатты, орта топырақтарының егіс азот тыңайтқыштар екендігі анықталды. Сібірде майбұршаққа астық түсіміне әсер етпейтінін дәлелдеді [31].

Гутриц Л.С ортада 2700 м³/га суару нормасы шеңберінде құрғақщылық жылдары 270 м³/га 10 жер суландыру норманы орындау арқылы қол жеткізіледі. Вегетацияның бүкіл кезінде ылғалды сақтау үшін 80% кем емес, 0,4 м қабаты топырақ. Майбұршақ жоғары өнім алу үшін фосфор және калий тыңайтқыштарын есептік дозасын қолдануға ұсынылады және егу алдында тұқым міндетті егу кезінде азот тыңайтқышының 50% дозада азайды. Майбұршақ өнімділігін жақсарту үшін түйнек бактериялар егілген белсенді штамдар егу алдында осындай