слова о полку игореве. слова. План Уводзіны 2
 Скачать 27.75 Kb.
|
|
План: 1. Уводзіны 2. “Слова аб законе і міласці” мітрапаліта Іларыёна 3. Заключэнне 4. Спіс літаратуры 1. Уводзіны Адмысловае месца ў гісторыі беларускага народа, яго самасвядомасці займае перыяд Кіеўскай Русі, калі фарміраваліся сацыяльная структура феадальнага грамадства, яго дзяржаўнасць, культура, светапогляд, паўсталі гарады, прававыя нормы, літаратурная мова. Духоўная культура гэтага перыяду зяўляецца агульным здабыткам беларускага, украінскага і рускага народаў. Гэты час звязаў усходніх славян, а на паўночным захадзе - і літоўцаў агульнасцю палітычнага, культурнага, рэлігійнага жыцця, спрыяў «з'яўленню і ўмацаванню паняццяў еднасці Русі» і адначасова «даў магчымасць выспець і вырасці і Украіне, і Беларусі, і Вялікаросіі», і Літве. Важным этна і культураўтваральным, кансалідуючым фактарам для ўсіх усходніх славян стала распаўсюджванне хрысціянства. Гэта выразна адлюстравана ў выбітным творы старажытнарускай філасофскай думкі - «Слове аб законе і міласці» мітрапаліта Іларыёна. У «Слове...» сцвярджаецца роўнасць «народа рускага» сярод іншых хрысціянска-цывілізаваных народаў. Яно прасякнутае верай у росквіт, вялікую будучыню «рускай зямлі», што звязвалася філосафам са сцвярджэннем хрысціянства. У «Слове...» нараўне з паняццямі «Руская зямля» як адзіная дзяржава ўсходніх славян і «рускія людзі» як адзінае насельніцтва гэтай дзяржавы ўпершыню выразна фармулюецца паданне аб «рускіх» як аб адмысловай асобнай супольнасці. 2. “Слова аб законе і міласці” мітрапаліта Іларыёна Іларыён Кіеўскі не выпадкова кажа аб тым, што не «вливають по словеси господню вина новага оучения благодатна в мехы ветхы» [Идейно-философское наследие Иллариона Киевского 1986:23]. Гэтае выказванне мае не толькі агульнагістарычны, але і больш канкрэтны кантэкст. Інтэлектуальнай творчасцю заняліся людзі, якія былі вольныя ад кансерватызму сваіх папярэднікаў. У гэты кароткі пераломны момант, калі апынуліся пахіснутымі ранейшыя межы праявы духоўнасці, стала магчымай нябачаная раней свабода самавыяўлення, і гэта з’явілася адной з прычын узнікнення шмат у чым нетрадыцыйнага помніка, якім з’яўляецца «Слова аб законе і міласці « мітрапаліта Іларыёна. Час напісання «Слова аб законе і міласці» даследчыкі адносяць да 30–40-х гадоў ХІ ст., г. зн. яшчэ да перыяду знаходжання Іларыёна ў сане прэсвітэра. Да цяперашняга часу вядомы пяцьдзесят два спісы гэтага сачынення ў трох рэдакцыях: поўнай, усечанай і інтэрпаліраванай, якія неаднаразова выдаваліся. У працы выкарыстоўваецца публікацыя «Словы і малітвы па Сінадальным спісе № 591», якая была выканана Г. А. Сумнікавай для выдання «Идейно-философское наследие Иллариона Киевского». Гэтае выданне было ажыццёўлена Інстытутам філасофіі і права АН СССР у 1986 г. Пад прыведзеным вышэй загалоўкам змешчаныя тры самастойныя творы: гэта «Слова аб законе і міласці», якое складаецца з трох частак. «Малітва», якая мае ў тэксце самастойны падзагаловак: «Малітва вялебнага айца нашага Іларыёна мітрапаліта рускага», а таксама «Спавяданне веры». Прыналежнасць гэтых прац Іларыёну лічыцца бясспрэчнай, акрамя таго, у старажытнарускай рукапіснай традыцыі яму прыпісваецца яшчэ цэлы шэраг рэлігійна-маральных сачыненняў. Звесткі аб Іларыёне Кіеўскім надзвычай бедныя, але відавочна адно – Іларыён быў не толькі выдатным літаратарам, але і буйным дзяржаўным і грамадскім дзеячам, першым рускім мітрапалітам. Ён прыняў свой высокі сан у сярэдзіне ХІ ст. Летапіс кажа аб тым, што ў 1051 г. Яраслаў, сабраўшы біскупаў, паставіў у святой Сафіі мітрапалітам Іларыёна, які да гэтага быў прэсвітэрам княжай царквы сяла Берастава пад Кіевам. Летапіс адзначае надзвычайны розум Іларыёна, яго адукаванасць і красамоўства. Час знаходжання Іларыёна на кафедры мітрапаліта быў нядоўгім, і ў 1055 г. на пасадзе вышэйшага царкоўнага іерарха ізноў з’явіўся грэк; аб наступным лёсе Іларыёна звестак не захавалася. Іларыён імкнецца даць канкрэтнае абгрунтаванне слушнасці і неабходнасці рашэння князя Уладзіміра прыняць хрысціянства ў якасці дзяржаўнай рэлігіі на Русі, паказаць дасягненні сваёй краіны, тыя рэальныя вынікі, якія прынесла народу і зямлі рускай новая вера. Спецыяльны акцэнт робіцца на тым, што няма неабходнасці звяртацца да больш абстрактных пытанняў, бо «поминати в писании семъ пророчьска проповедания о христе и апостольское учение о будущем веце то излиха есть и на тщеславие съкланяяся» [Горский 1987:39]. Разам з тым «Слова аб законе і міласці» мітрапаліта Іларыёна не з’яўляецца і гістарычнай хронікай. Замест звычайнай для хрысціянскай пазіцыі далучэння нацыянальнай гісторыі да гісторыі чалавецтва з апісаннем акта тварэння, шматстаронкавымі экскурсамі ў старазапаветную, новазапаветную і наступныя гістарычныя эпохі, тут мы бачым зусім іншае. Першага рускага мітрапаліта больш за ўсё цікавяць прычыны зменаў і таго новага, што хвалявала Русь у канцы Х – пачатку ХI ст. Выкарыстоўваючы метад сімвалічнага паралелізму, ён разгортвае жывую і эмацыйна-насычаную карціну станаўлення сусветнай гісторыі. Асноўнай канвой, на якой будуецца твор Іларыёна, з’яўляюцца біблейскія палажэнні на тэму суадносін закону (запавету) і міласці. Трэба сказаць, што абраная Іларыёнам тэма для пропаведзі з’яўляецца адной з фундаментальных праблем для хрысціянскага светапогляду наогул і тэалагічнага філасофствавання ў прыватнасці, бо вызначае агульны дух новай рэлігіі, яе важнейшыя адрозненні ад вераванняў, з якіх яна вырастае. Так апостал Павел, вылучаючы індывіда з рабаўладальніцкага соцыума, супрацьпастаўляе яму ўвесь матэрыяльны свет у цэлым, і гэта з’яўляецца яшчэ адной ілюстрацыяй таго новага разумення асобы, якое было высунута хрысціянствам ва ўмовах крушэння рабаўладальніцкай грамадскаэканамічнай фармацыі, калі ілюзорнай аказвалася спроба знайсці апору ў рэчаіснасці. Змагацца са злом свету можна толькі дабром, бо «Любоў не робіць блізкаму зла; дык вось, любоў ёсць выкананне закона» (Рым. 13:10), а запаведзі Хрыста «Бо запаведзі: «не распуснічай», «не забівай», «не крадзі», «не сведчы ілжыва», «не зажадай чужога» і ўсе іншыя ляжаць у гэтым слове: «любі блізкага твайго, як самога сябе» (Рым. 13:9). Думкі, выказаныя апосталам Паўлам, вызначылі не толькі агульны дух даследаванага намі помніка, але і асаблівасці выкладу і разумення асноўных разважанняў, якія развіваюцца ў «Слове аб законе і міласці». Гэта адносіцца перш за ўсё да ідэі аб паступальным развіцці гісторыі, заканамернасці і неабходнасці змены старога новым. Агульным крытэрыям прагрэсу для старажытнарускага кніжніка выступае ступень набліжэння чалавека да Бога, а ў больш канкрэтным сэнсе – ступень вызвалення соцыума ад путаў калектыўнай свядомасці, ад сістэмы табу, а таксама ўсведамленне чалавекам сваёй уласнай індывідуальнасці і ўсеагульнай магчымасці далучэння да вышэйшага духоўнага абсалюту. Гісторыя чалавецтва для Іларыёна – гэта гісторыя станаўлення хрысціянскай веры, працэс, пазбаўлены выпадковасцей, загадзя зададзены і, больш таго, задуманы Богам яшчэ задоўга да яго здзяйснення. «И бог убо преже век изволi и оумысли сына своего в мир послати и тем благодати явитеся... безысвестная же и танная премудрость божии оутаена бяше ангелъ и человек не яко неяви мА нъ оутаена и наконецъ века хотеша явитеся» [Идейно-философское наследие Иллариона Киевского 1986:28]. Не ставіць Іларыён пытанне аб рухаючых сілах гісторыі. Безумоўна, гэтая роля належыць Богу: «Кто бо велик яко бог наш тъ един творяи чюдеса положи закон на проуготование истине и благодати да в немъ обвыкнет человеческое существо от многобожества идольскаагаа оукланяюся в единого бога веровати да яко сосуд скверненъ человечество памованъ водою, законом и обрезанием прiметь млеко благодати и крещения» [Идейно-философское наследие Иллариона Киевского 1986:28]. У адпаведнасці з традыцыйна хрысціянскім поглядам на гісторыю станаўленне чалавецтва ўключае ў Іларыёна чатыры асноўныя стадыі: ідальская цемра, закон, хрышчэнне і будучы век. Аднак у сусветным працэсе яго больш за ўсё цікавяць два аспекты: адносіны закону да міласці ў маштабе ўсяго свету і адносіны ідальскай цемры да міласці ў маштабе айчыннай гісторыі. Сам жа працэс развіцця мае ў Іларыёна складаную прасторава-часавую структуру. Ён разгортваецца спачатку ў лакальнай прасторы Іудзеі, а потым, дасягаючы пэўнай рысы, пачынае свой шырокі прасторавы рух у больш або менш статычных часавых рамках. Гэтай часавай мяжой у Іларыёна з’яўляецца прышэсце Хрыста, якое і азначае страту закону. «Закон быў раней, узвысіўся, а потым адышоў. Вера жа хрысціянская з’явілася пазней, вышэй першай стала і распаўсюдзілася сярод шматлікіх народаў. І Хрыстова міласць усю зямлю абняла, акрыла яе як вада марская. І усё, адпрэчыўшы старое, з-за рэўнасці іудзейскай састарэлае новага трымаецца па вяшчунстве Ісаі: «старое міма мінула і новае вам узвяшчаю» [Идейно-философское наследие Иллариона Киевского 1986:24]. Аднак у параўнанні з евангельскім тэкстам у Іларыёна значна ўзмацняецца момант катэгарычнасці. Для яго прыход новай веры азначае поўнае і канчатковае пераадоленне старых уяўленняў і сыход з гістарычнай арэны іх носьбітаў – іудзеяў і язычнікаў. У процівагу сцвярджэнню апостала Паўла: «Калі ж вы Хрыстовыя, дык вы нашчадкі Абарагамавыя, і паводле абяцаньня спадкаемцы», Іларыён кажа аб тым, што «лепо бе благодати и истине на новы люди въсiяти не въливають бо по словеси господню новаага оучения блгадтьна в мехы ветхы» [Идейно-философское наследие Иллариона Киевского 1986:48]. Такая рэзкасць у выказваннях Іларыёна можа быць растлумачана шэрагам прычын, сярод якіх вялікае значэнне мела само становішча хрысціянства як сусветнай рэлігіі, дасягненне ёю пэўнай ступені сталасці ў пачатку 2-га тысячагоддзя н. э. Асаблівасцю гістарычнай канцэпцыі Іларыёна быў і той асаблівы статус, які меў сучасны яму прасторава-часавы кантынуум. Такі імклівы і няўхільны рух гісторыі як бы запавольвае свой бег на зямлі рускай. Прыняцце хрысціянства мысліцца Іларыёнам завяршальным этапам зямной гісторыі, поўнай перамогай свабоды і міласці над ідальскай цемрай. Сучасная яму рэчаіснасць ператвараецца ў Іларыёна ў нешта сталае і абсалютнае, у своеасаблівы «залаты век». Такое ўвогуле не ўласцівае хрысціянскаму светапогляду стаўленне да рэальна-зямнога можна растлумачыць толькі своеасаблівай ацэнкай мітрапалітам таго часу, у якім ён жыў, тым, што ў яго не было рэальных прычын, якія штурхалі хоць бы ў думках вырвацца з рэчаіснасці. «Такога настрою цяжка было чакаць ад Аўгусціна, на вачах якога бурылася заходняя частка Рымскай імперыі. Не адказвала яно і настроям думак заходнееўрапейскіх сучаснікаў Іларыёна – удзельнікаў і сведак жорсткай барацьбы за прыярытэт у грамадскім жыцці, якая разгарнулася ў XI стагоддзі паміж прыхільнікамі Папы і свецкай уладай» [Горский 1987:41]. Доказ перавагі новай веры над старымі язычніцкімі паданнямі – пытанне для Іларыёна велічэзнай важнасці, прычым не толькі дагматычнае, але і палітычнае, бо з гэтым аўтар звязвае разуменне ролі рускага народа ў сусветнай гісторыі. Выклікае цікавасць сам спосаб аргументацыі, выкарыстаны Іларыёнам. Неабходна адзначыць, што ёй надаецца істотнае значэнне. Вялікая частка твора ўяўляе, па сутнасці, яе дэманстрацыю. Пры гэтым спосаб аргументацыі адрозніваецца па стылі і па будове ад фармальна-лагічных сілагізмаў візантыйскіх багасловаў. Прывядзём адзін з найбольш характэрных фрагментаў тэксту: «Отиде бо свет луны солнцю всиявше, тако и закон благодати явившися и студеньство ношное погыбе солнечнеи теплоте – землю съгревши и оуже не грздится в законе человечьство но в благодати пространо ходить. Иудеи, бо при свети благодетьным солнци свое спасение жиждють. Яко иудейство стенем и законом оправдашеся а не спасашеся хриситиани истиною и благодатею не оправдаються но спасаются въ иудеях бо оправдание в христианиныих же спасение яко оправдание въ семъ мире есть а спасаенние въ будущим веце. Иудеи бо о земных веселяхася христиани же о сущих на небесах и то же оправдание иудейско скупо бе зависти ради не бо ся простираше в ины языки нъ токмо в иудеи единои бе хрыстианахъ же спсение благо и щедро простираяся на все края земленые» [Идейнофилософское наследие Иллариона Киевского 1986:17]. Кожная сістэма аргументацыі мае ў сваёй аснове некаторы шэраг прынцыпаў, якія, на думку аўтара, з’яўляюцца такімі відавочнымі, што іх няма неабходнасці даказваць. Так, напрыклад, для Іаана Дамаскіна такімі падставамі з’яўляюцца катэгорыі арыстоцелеўскай логікі, а таксама адносіны паміж імі, менавіта на гэтым падмурку будуецца ўся сістэма доказаў яго «Крыніцы ведаў». У Іларыёна характар і скіраванасць аргументацыі цалкам іншыя. Гэта хутчэй не доказ тэзісаў, а дэманстрацыя іх праўдзівасці, якая праводзіцца шляхам параўнання тых або іншых палажэнняў з пэўнай сістэмай асацыятыўных вобразаў, прыярытэты якіх склаліся гістарычна як вынік развіцця светапоглядных каштоўнасцей. Ужо раннія міфалагічныя ўяўленні вызначалі такія жыццёвыя каштоўнасці, як цяпло, святло, вільгаць, характэрныя для дарацыянальнага мыслення. Механізм стварэння змястоўна-абагульненай вобразнасці падчас наступнай трансфармацыі прыводзіў да пашырэння межаў першапачатковага сэнсавага значэння. Так паступова вобраз галоўнай крыніцы жыцця – Сонца – прымае шэраг дадатковых якасцей, дзякуючы якім яно становіцца ўвасабленнем дабра, свабоды, ісціны. Пазней адбываецца метафара гэтых вобразнасэнсавых паданняў, яны становяцца неабходнымі элементамі мастацкага твора. Гэта значыць, што яны губляюць сакральны сэнс, непасрэдную сувязь з рэчаіснасцю і гэтыя элементы ператвараюцца ў пэўную эстэтычную канструкцыю, якая аб’ядноўвала ў сабе як традыцыйна-пачуццёвыя асацыяцыі, так і ідэйна-сэнсавы пачатак, змест якога змяняўся разам з сістэмай асноўных каштоўнасцей і прынцыпаў сацыяльнай карціны свету. Працэс дэсакралізацыі і эстэтызацыі міфалогіі, як вядома, разгортваўся ў досыць шырокіх гістарычных рамках. У часы Іларыёна сімвалічны паралелізм цеплыні, святла, цемры, холаду, смагі мог быць разлічаны і на тое, каб выклікаць у слухачоў або чытачоў рэальныя і досыць канкрэтныя асацыяцыі, якія лепей садзейнічалі ўспрыманню аўтарскай задумы. Так, напрыклад, параўнанне закону з высахлым возерам амаль абавязкова выклікала ў сярэднявечнага слухача яркае ўяўленне аб смерці старой рэлігіі, крышталізацыя якога ажыццяўлялася ў асацыятыўна-змястоўным кірунку: высахлае возера – адсутнасць вільгаці – смага – смерць. Пачуццёвыя аналогіі знаходзіць Іларыён і для адлюстравання ходу гісторыі. Этапы гэтага руху, яго стадыі, пра якія ўжо гаварылася вышэй, асэнсоўваюцца і адлюстроўваюцца праз прызму так званай метафізікі святла. Так, гісторыя аказваецца працэсам узыходжання ад поўнай цемры ідалапаклонства праз памылковасць і другаснасць святла закону да перамогі сонечнага святла міласці. Такім чынам, тут мы бачым спробу шматузроўневага сінтэзу; нейкі сплаў старажытнарускіх, антычных, апокрыфна-міфалагічных уяўленняў з артадаксальна-дагматычным светапоглядам візантыйскага праваслаўя. Гэты сплаў ёсць вынік не толькі свядомага выкарыстання прыродна-вобразнай сімволікі для аргументацыі дагматычных палажэнняў, але і мімавольная эксплікацыя на ўзроўні тэксту падсвядомага міфалагічнага пласта, які, несумненна, прысутнічаў у светапоглядзе старажытнарускага кніжніка. Асаблівасці разумення Іларыёнам сутнасці гістарычнага працэсу аказалі значны ўплыў на яго этычныя погляды. Паказальным з’яўляецца той факт, што сама праблема дабра і зла не ставіцца Іларыёнам у плане анталагічным. «Рэзкага проціпастаўлення нябеснага зямному ў творах Іларыёна, мабыць, няма. Як следства гэтай агульнай светапогляднай пазіцыі, для яго не існавала маральнага проціпастаўлення дабра і зла, а прыняцце хрысціянства патрабавала ачышчэння ва ўсёй паўнаце. Маральная дылема дабра і зла вырашаецца мысліцелем не ў плане анталагічным, а як выключна гістарычная праблема. Дабро і зло не процістаяць адзін аднаму як вечныя антаганісты. Яны змяняюць адзін аднаго» [Макаров 1986:109]. Вышэйшая воля Бога – бязмежная цярплівасць. Іларыён просіць яго пазбягаць насілля пры выхаванні ў новай паствы павагі да хрысціянскіх прынцыпаў. «Понемногу помилуй, понемногу рань, понемногу исцели, ибо не терпит наше естество долгого гнева твоего, как стебли огня. Укороти гнев, умилосердуйся, потому что в твоей власти помиловать и спасти» [Идейно-философское наследие Иллариона Киевского 1986:61]. Прызначэнне хрысціянскай рэлігіі Іларыён бачыць у задавальненні ўсіх патрэб чалавека, вызваленні яго ад засілля радавога табу, ад смерці на ахвярным вогнішчы. Гэта завяршальны момант канстатавання Іларыёнам гістарычнай прагрэсіўнасці хрысціянства. Для Іларыёна яно ёсць дабро, божы падарунак для чалавека, таму не прыняць Хрыста можна толькі па неразуменню, а неразумных трэба вучыць, а не караць. Так Іларыён прыходзіць да сваёй найважнейшай высновы: натуральнасць і людскасць хрысціянства робяць непатрэбным усялякі прымус. 3. Заключэнне Усю творчасць Іларыёна пранізвае яркае святло дабра і аптымізму і ў гэтым яго карэннае адрозненне ад пазнейшых айчынных аўтараў, творы якіх былі створаны ўжо ў той час, калі мінуў час росквіту старажытнарускай дзяржавы. Творчасць Іларыёна, выбітнага прадстаўніка айчыннай літаратуры, аказала значны ўплыў на пісьмовую культуру наступных стагоддзяў. «Слова аб законе і міласці» было унікальным ідэйна-мастацкім узорам, на які арыентаваліся пісьменнікі Старажытнай Русі пры выпрацоўцы сваёй творчай пазіцыі, пошуках формы і стылю. Яно доўга ўздзейнічала на змест і ідэйную скіраванасць пераважнай большасці твораў павучальнага характару. І гэта не выпадкова. «Слова» Іларыёна ўвабрала ў сябе не толькі вышэйшыя дасягненні візантыйска-балгарскай стылістыкі, але і глыбокі нацыянальны змест. Арганічнае спалучэнне традыцый праваслаўнай пісьмовасці з вызначальнымі ментальнымі ўстаноўкамі ўсходнеславянскай духоўнай культуры абумовіла ператварэнне гэтага ўзору старажытнарускага светаадчування і светапогляду ў мастацкі канон, які пазней быў афіцыйна асвечаны Рускай праваслаўнай царквой. Спіс літаратуры: 1. Гісторыя філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Эпоха Сярэднявечча / В. Б. Евароўскі [і інш.]; рэд. кал.: В. Б. Евароўскі [і інш.]; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т філасофіі. – Мінск: Беларус. навука, 2008. – ххх с 2. Санько 1998b – Санько, С. Штудыі з кагнітыўнай і кантрастыўнай культуралёгіі / С. Санько. – Мінск, 1998. 3. Научное издание «Философские исследования» сборник научных трудов, выпуск 4, Минск, 2004. |