тіл туралы кітапша. растырушыдан
 Скачать 297 Kb.
|
|
Тілсіз бақытын басынан ел кешер ме? Тілер едім таусылса ақтық демім, Жерлеңдер деп тілменен жерлесең де... Ерекше бір сән беріп көшке бүгін, Келе жатыр жаңғырып өшкен үнім. Ана тілім рухымды көтереді, Самал тербеп тұрғандай текше гүлін. Өмір кешіп басынан ала құйын, Жат жерінде күңіренткен дара күйін; Атамекен, Аңсаған Ана тілін, Арманда өткен Мысырда Фарабиім!.. Көме түсіп көкірекке кекті мұңын, Жетпіс жылды өңгеріп өтті күнім. Ана тілмен жазған ғой Мұса Жалил Түн – түрмеде отырып отты жырын... Ана тілсіз тарих та жасалмайды, Ана тілсіз іс өрге баса алмайды. Желмаяның үстінде желіп жүріп, Күңіренбеген тектен –тек Асан Қайғы Тілін білген Абылай, Абайым да, Құдірет берген Ана тіл талай ұлға. Қасиетті тілімнің арқасында Ерікті ел боп алысқа қарайын да. Ана тілім, күмбірле сарайымда!.. * * * Бәлкім, дарыр жаныңа сенің де өнер, Сонда ғана бір жүгім жеңілденер. Қара бұлттар айығып аспанымнан, Күңгірт тартқан жан дүнием көңілденер. Ана тілмен сомдалар тыныстағы үн, Ана тілді мен дәйім пір ұстадым. Ана тілдің жолында ұғын, балам, Садақа ғой Даңқ пен күміс тағың!.. М.Айтхожина АХМЕТ ЖӘНЕ АНА ТІЛІ Қазақтың әсте елеңдер Аз емес лағыл-жақұты ... Ахмет, ақаң, кемеңгер – Ана тілінің бақыты. Ұрпағын ақын мінесе, Ұға ма мәңгүрт, Мақаулар?! Алтындай қымбат мың есе Ахмет тапқан атаулар. Жылына емес, Күніне Жүз мәрте кіріп майданға, Құдыреті бар тіліне Құдырет қосқан пайғамбар. Ұйқылы-ояу өмірде Оятты ол неше жұртымды, Сезінбес бұлай Тәңір де Өзі жаратқан бір тілді! Біліңіз! Жақсы біліңіз! Ұстаңыз есте ұдайы: Қашан да Ана тіліміз – Қазақтың басты құдайы. Қ. Мырза-Әли АРДАҚТА, АНА ТІЛІҢДІ! (Ахмет Байтұрсынұлы монологы) Балғын ұрпақ, жолыңа нұр тіледім, Аулақ болғай сендерден мұң сілемі. Ана тілін қорсынар кейбіріңнен Жәбірленіп, жаныммен түршігемін. Көшкен елмен өмірдің күн шуағын, Кейде ауыр ойлардан тұншығамын. Ана тілім – қасиетім жырымдағы, Тілім бітсе, халқымның құрығаны. Сәлем саған, жас буын жалғастарым, Болашақта сендермен жалғасамын. Тек жалғасам қазақтың тілі арқылы, Ана тілін ауадай ардақтағын! Сақтар болсаң халқыңды – тілді сақта, Баға жетпес мұра жоқ тілден басқа! Тілден өзге жиһаздың бәрін түгел, Базарлайсың қалтаңда ақшаң жатса! Ә.Сәрсенбаев СОЛ ТІЛМЕНЕН ДҮНИЕНІ АТТАДЫМ Сол тілменен дүниені аттадым, Таптым бүкіл тіршіліктің атауын. Жатты онда уыз сүті ананың, Жатты онда аманаты атаның. Сол тілменен махаббатқа тіл қаттым, Сол тілменен талай гүлді жырлаттым. Сол тілменен сәбилерді сөйлетіп, Талайлардың көз жастарын құрғаттым. Сол тілменен аспан көрдім, жер көрдім Сол тілменен көгершінге жем бердім. Сол тілменен дүниеден кетемін, Сол тілменен дүниеге мен келдім. С.Мәуленов ҚАЗАҚ ТІЛІ Күш кеміді, айбынды ту құлады; Кеше батыр – бүгін қорқақ, бұғады. Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде, Қан суынған, жүрек солғын соғады. Қыран құстың қос қанаты қырқылды, Күндей күшті, күркіреген ел тынды. Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ, Батыр, хандар – асқан жандар ұмытылды! Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың, Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың ... Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп, Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың! Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен – тілім, Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім. Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім! М.Жұмабаев АНА ТІЛІМ Ана тілім – Анам тілі болғаннан, Ана тілім - Бабам тілі болғаннан, Далам тілі, Балам тілі болғаннан, Арғы-бергі Заман тілі болғаннан ... Темірқазық жұлдызым деп ұқтым мен, Жаза басып, Жаңылыссам жолдардан, Бағыт сілтеп, Бағдарымды оңғарған! Тірлігімнің, Бірлігімнің нәрін мен Жұтар ауам, Ішер суым, дәміммен – Тіл деп ұқтым, Тіл деп ұқтым бәрін мен Құдыретті тәңірден! Жара түссе жазатайым жаныма “Айналайын!” деген сөзден табылды ем. “Тіл өлгеннен - өлмейді адам”, - дегенді Көп естідім, Бірақ оған мен енді сенген жоқпын, Тілсіз, ділсіз адамдар көкірегі – көр, сезімі – тас керең-ді, Көре алмайтын Биіктікті, Ұға алмайтын Тереңді! Сусыз, нұрсыз өспейтіндей гүл, Тілсіз, жырсыз тіршілік те тұншығар. Аспан, Жердің амандығын апаттан Сақтап тұрған қасиетті Тіл шығар, Тіл болмаса үнсіздікке кім шыдар? Жалғасқанда жақсылықтың жолы әман, Дүние – думан, Шалқып – толқып толар ән. Сырым – жырым, Әнім – күйім, Зар – мұңым, Қуанышым – бұла күшім, Таң нұрым – Бабам тілі, Анам тілі, бол аман! Е.Зікібаев ҚАЗАҚ ТІЛІ Орта жолда бүріп тастап оқ құзғын, Құлап жаттым құшағында көк мұздың. Қасіретімді қазақ тілін қанат қып, Төрт бұрышты дүниеге жеткіздім. Көкірегінен атылса да оқ күздің, Жаз етіп мен күздің өзін өткіздім. Шаттығымды қазақ тілін қанат қып, Төрт бұрышты дүниеге жеткіздім. С.Мәуленов * * * Ей, туған тіл! Ата-анамның бал тілі! Көп нәрсе ұқтым дүниеден туған тілім арқылы. Анам алғаш осы тілде бесік жырын жырлаған, Ұзақ түндер анам айтқан ертегілер тыңдағам. Ей, туған тіл! Ертелі-кеш қуатыңмен өзіңнің, Қаршадайдан шаттығымды, қайғымды да сезіндім. Ей, туған тіл! Туған тілде тілек айттым мың рет, Ата-анамды, мен пақырды жарылқа деп, құдірет! Ғ.Тоқай. ТУҒАН ТІЛ ТУРАЛЫ ТӨРТТАҒАНДАР Уақыттың желі аңызақ, күні небір, Заманның болмай тұр ғой мұңы жеңіл. Күн-көрік, ай-шырайлы Ана тілім! Айнаңды сүрткім келер күніге бір. * * * Бұл кімнің қайдан шыққан бүлігі еді: “Қазақ тілі – көшпенді тілі” деді. Аристотель қазақша сөйлеп кетсе Грекшесі пәс шығар ... кім біледі?! * * * Қазақ тілі – парасат тілі нағыз; Төле - толғау ...Абай – ой... шырын – аңыз... Сайратып қойып Әбіш, Ақселеуді, Сабырмен тыңдай берсек, тынығамыз. * * * Тіл арқылы асқақтар мінбе кейде, Ғасырларда қорланар тілде бейне. Күй сазындай күмбірлеп, әндей ескен Алты жүз эпосы бар тіл кедей ме?! * * * Қадырын сұлу білмес өз көркінің, Ару тіл жайлап жаяр саз толқынын, Шәкірт курд... тілші жапон ... елші венгр... Сұрайды қазақшалап сөз төркінін. * * * Алаңсыз серуен күнге, думан түнге, Халқымды, - деп іздедім, - қуанту не? Түбі бір түркі тілдер кенішінен Қазына қанша әкелдім туған тілге?! * * * “Ана!” десем ана тілі ойға оралар. Баладай қуанарсың тойға барар. Тыңдасаң көне аңыздан көркем нақыл Олжам да қанжығама байлап алар. * * * Тере білсек бір – бір ауыз қара өлең, Неше миллион інжу-маржан шамамен?! Қанша гүлден “қазақ тілі бақшасы, Қандай дана өлшер қандай бағамен?!” * * * Ерке тіл, еркелеткіш тілім – кенім: “Еркежан, айналайын, күнім менің, Ақ ботам, қоңыр қозым, алтын айым”, Қанша рет жүрек толқып, сүйінгенің! * * * Ана тілім ырысты ма, кұнды ма? Деп сұрамас, тегін білген сұңғыла. Туған тілде ас қайырған сайын да, Оқығандай серпіліп қал бір дұға. * * * Шұлғытар орыс тілді Олжастарды, Жарқырат қазақ тілі алмастарын. Халқына олжа салған айта алады, Кім қосты сандығыңа мен қосқанды?! * * * Жұпарлы қырда алуан гүлдер таптым, Өміршең өзіміздің тілден таптым. Тіл екен жемістісі, жұпарлысы, Аялап халық баққан гүл мен бақтың. М.Әлімбай АРТЫҚ БОЛМАС БІЛГЕНІҢ... ТІЛ СЫРЫНА САЯХАТ Дүние жүзінде халық та, соған орай тіл де көп. Ғалымдар соңғы кездерге дейін дүние жүзінде екі мыңнан астам немесе үш мыңға жуық тіл бар деп келген еді. 1980 жылы Герман Федерациялық Республикасында жарияланған мағлұматтарға қарағанда 5661 тіл бар екен. Қазір дүниеде 2796 түрлі тіл қолданылады. Қолданатын жан саны 50 миллионнан асатын тіл – 13. Егер бұл тілдерді қолданатын жан санының аз-көптігіне қарай тізсек, реті мынандай болады: қытай тілі, һинді-ордо тілі, ағылшын тілі, испан тілі, итальян тілі. Бұл тілдер 65 мемлекетте мемлекеттік тіл ретінде қолданылады. Дүние жүзінде ресми тіл саны алтау: қытай тілі, ағылшын тілі, орыс тілі, испан тілі, француз тілі, араб тілі. Дүниедегі барлық аударма шығармалардың 33% ағылшын тілінен аударылса, 15 % - француз тілінен, ал 1% неміс тілінен аударылады. Жалпы 6 мыңға жуық тілдің 100-і ғана мемлекеттік деген статусқа ие болған. 1989 жылы «Тіл туралы» Заң қабылданғаннан бері қазақ тілі де осы мемлекеттердің қатарына кіргеніне қуаныштымыз. “Бір тіл білген бір адам, екі тіл білген екі адам”. Полиглот деген кім? /Балалардың жауабы/ Полиглоттар тарихынан қызықты деректер берейін: Шығыс ғұламасы Әл-Фараби 70-ке жуық тілді меңгерген. * * * А.С.Пушкин француз, ағылшын, неміс, итальян, испан, латын, грек, славян тілдерін білген. Көне еврей тілін зерттеген. * * * Ұлы Абай орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгерген. Орыс тілін орта жастан асып барып, кеш меңгерген. * * * Қазақ халқының ұлы перзенті Шоқан Уәлиханов араб, шағатай және түркі тілдерінің біразын білген. Кадет корпусында оқып жүргенде орыс тілін жетік біліп үлгерген. * * * А.С.Грибоедов бейтаныс біреуге жазған хатында: “Менің игерген білімім славян және орыс тілін, латын, француз, ағылшын, неміс тілдерін игергенімде болса керек. Персияда болған кезімде парсы және араб тілдерімен шұғылдандым”, – дейді. * * * Луначарский испан тілін 57 жасында үйренген екен. * * * И.Крылов Еуропаның негізгі тілдерін түгел игерген. Елу жасында ол көне грек тілінде еркін сөйлеген. * * * Профессор Құдайберген Жұбанов көп тіл білген кісі. Тіпті ана тілімізді салыстырмалы жүйемен үйренуге де, зерттеуге де себі бар деп жапон тілін де игерген. * * * Белгілі қазақстандық және ресейлік тарихшы, прозашы, ақын, әлемге Шоқан Уәлихановтың есімін танытқан Сергей Николаевич Марков түркі тілдерінің көбін білген, тіпті санскритті де меңгерген. * * * Шотландиялық Дерик Хернинг те 22 тілде еркін сөйлейді екен. Ол 1990 жылы Брюссельде өткен “Европа полиглоты” байқауында жеңімпаз болған. * * * Кибернетика “атасы” деп есептелетін Норберт Винер 13 тілді зерттеген. * * * Люксембург халқының түгелге жуығы төрт тілде еркін сөйлей алады, әсіресе, жастары. Ең бастысы, Люксембург балалары мектепке дейін төрт жастан бастап тегін ана тілінде, екінші сыныптан бастап француз тілінде оқиды. Ағылшын тілі алтыншы сыныптан басталады. * * * Мұзафар Әлімбаев татар, қырғыз, қарақалпақ тілдерін сөздіксіз аударады. Өзбек, түрікмен, башқұрт, балқар, ноғай, қарашай тілдеріндегі шығармаларды оқи алады, сөздік арқылы тәржімалайды. * * * Г.Бельгер: “Неміс тілі, қазақ тілі, орыс тілі – шабытымның үш қайнар бұлағы”. Осы бөлімді қазақ халқының “Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл” деген мақалымен, А.П.Чеховтың “Бірер тіл білмеген адам өзін паспортсыз жандай сезінеді” деген қанатты сөздерімен аяқтай отырып, көп тіл игергісі келетіндерге бірер кеңес береміз. “Полиглот” деп ондаған тілдерді қатар үйренуге қабілетті адамдарды айтады. Кеңестер: - Үзбей жаттығу. Атақты неміс археологы Генрих Шлиман үнемі жаттығуының арқасында күніне прозалық текстің жиырма бетін жаттап алуға қолы жеткен. Ол орыс тілін 6 апта ішінде үйренген. - Алдымен негізгі тілдерді, ал сонан кейін сол тілдерге жақын тілдерді үйрену қажет екен. Әрине, адам көбірек тіл білсе, жаңа тілді игеру де жеңіл болады. - Ең бастысы – қорықпау керек. Тілді үйрене жүріп, өз ойыңызды сол тілде түсіндіруге тырысу керек. Үйреніп жүрген тілде сұрақ қоя отырып, тіл білетін және өзіңізге көмек көрсете алатын адаммен барынша көбірек сөйлесіңіз. - Музыканы көбірек тыңдап, есту қабілетіңізді дамыта беріңіз. Жақсы естіп-білу, шетел тілін үйренуде жақсы көмекші. Олай болса, достар, полиглот болғыларың келсе, тек алға ұмтылыңдар! Антик философтары тілді бесіктегі деміңнен, соңғы деміңе дейін үйренсең де аз дегенін ұмытпайық! ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ «ТІЛ ТУРАЛЫ» ЗАҢЫ Осы Заң Қазақстан Республикасында тілдердің қолданылуының құқықтық негіздерін, мемлекеттің оларды оқып-үйрену мен дамыту үшін жағдай жасау жөніндегі міндеттерін белгілейді, Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық тілге бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз етеді. І тарау. Жалпы ережелер 1-бап. Негізгі ұғымдар Осы Заңда мынадай ұғымдар пайдаланылады: диаспора - өзінің тарихи шығу тегінен тысқары елде тұрып жатқан халықтың бір бөлігі (этникалық қауымдастық); ономастика – тіл білімінің жалқы есімдерді, олардың пайда болуы мен өзгеруінің тарихын зерттейтін бөлімі; орфография – дұрыс жазу ережесі, сөйленген сөзді (сөздер мен грамматикалық тұлғаларды) жазбаша беру тәсілдерінің бірізділігін белгілейтін ережелер жүйесі; топономика – ономастиканың географиялық объектілердің атауларын, олардың пайда болу, өзгеру, қолданылу заңдылықтарын зерттейтін бөлімі; транслитерация – бір графикалық жүйедегі мәтіндер мен жекелеген сөздерді басқа графикалық жүйенің құралдарымен әріппе-әріп арқылы беру. 2-бап. Осы Заңның реттейтін мәселесі Мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар осы Заң реттейтін мәселе болып табылады. Осы Заң жеке адамдар арасындағы қатынастарда және діни бірлестіктерде тілдердің қолданылуын реттемейді. 3-бап. Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңдар Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Заңнан, тілдерді қолдануға және дамытуға қатысты Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Тіл туралы заңдар Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға қолданылады. 4-бап. Қазақстан Республикасының мемлекетік тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі. Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы. Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар: Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға; Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға; Қазақ диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы үшін көмек көрсетуге міндетті. 5-бап. Орыс тілін қолдану Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-зі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. 6-бап. Мемлекеттің тіл жөніндегі қамқорлығы Қазақстан Республикасының азаматының ана тілін қолдануына, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдауына құқығы бар. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін оқып-үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызу жөнінде қамқорлық жасайды. Ұлттық топтар жинақы тұратын жерлерде іс-шаралар өткізілген кезде олардың тілдері пайдаланылуы мүмкін. 7-бап. Тілдердің қолданылуына кедергі келтіруге жол бермеу Қазақстан Республикасында тілдік белгісі бойынша азаматтардың құқықтарын кемсітуге жол берілмейді. Қазақстанда мемлекеттік тілдің және басқа да тілдердің қолданылуына және оларды үйренуге кедергі келтіретін лауазымды адамдардың іс-әрекеттері Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соқтырады. ІІ тарау. Тіл – мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында 8-бап. Тілдердің қолданылуы Мемлекеттік тіл Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, ұйымдарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмыс және іс қағаздарын жүргізу тілі болып табылады, орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. Мемлекеттік емес ұйымдардың жұмысында мемлекеттік тіл және қажет болған жағдайда басқа тілдер қолданылады. 9-бап. Мемлекеттік органдар актілерінің тілі Мемлекеттік органдардың актілері мемлекеттік тілде әзірленіп, қабылданады, қажет болған жағдайда, мүмкіндігінше, басқа тілдерге аударылуы қамтамасыз етіле отырып, оларды әзірлеу орыс тілінде жүргізілуі мүмкін. |