Сразнеўскі. Развіццё славянскай філалогіі xixxx стагоддзі Сразнескі Ізмаіл Іванавіч
 Скачать 154.3 Kb.
|
|
БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ ФІЛАЛАГІЧНЫ ФАКУЛЬТЕТ Кафедра тэарэтычнага і славянскага мовазнаўства Развіццё славянскай філалогіі ў XIX-XX стагоддзі: Сразнеўскі Ізмаіл Іванавіч  Рэферат-даклад па “Славянскай філалогіі” Студэнткі 1-га курса спецыяльнасці “Беларуская філалогія”, 1 група Клімовіч Наталлі Аляксандраўны Навуковы кіраўнік: Саршы выкладчык Раага Павел Аляксандравіч Подпіс і адзнака кіраўніка:_________ Мінск, 2021 г. Змест 1. Уводзіны………………………………………………………………………………….3 2. Біяграфічныя звесткі …………………………………………………………………..4 3. Выкладчыцкая і навуковая дзейнасць………………………………………………5 4. Спіс выкарыстанай літаратуры…………………….……………………………… Уводзіны Сучасная славістыка (славяназнаўства) аб’ядноўвае цэлы комплекс гуманітарных навук, якія вывучаюць мовы, матэрыяльную i духоўную культуру, паходжанне (генезіс), гісторыю, фальклор i літаратуру старажытных i сучасных славян. Як самастойны навуковы напрамак славістыка ўзнікла ў канцы XVIII – пачатку XIX стст. на базе параўнальна-гістарычнага мовазнаўства (кампаратывістыкі). Пазней да яе далучыліся літаратуразнаўства, этнаграфія, мастацтвазнаўства, а таксама агульная гісторыя і гісторыя рэлігіі ў славян. На працягу ўсяго існавання славістыкі ў цэнтры ўвагі даследчыкаў розных яе адгалінаванняў знаходзіліся ў першую чаргу менавіта праблемы кампаратывістыкі, што, па сутнасці, і выдзяляла славістыку ў шырокім дыяпазоне даследаванняў асобных славянскіх моў, літаратур, фальклору і г.д. Асноўнай прычынай выдзялення славістыкі як самастойнага адгалінавання філалагічнай навукі ў цэлым, з’яўляецца, такім чынам, роднасць славянскіх моў, блізкасць іх традыцыйнай культуры, захаванне генетычнай роднасці большасці сучасных славянскіх народаў. Галоўнай жа ўмовай узнікнення славістыкі як асобнага напрамку гуманітарных даследаванняў трэба лічыць моцны ўздым нацыянальна-вызваленчага i культурнага руху заходніх, паўднёвых і ўсходніх славян, якія на той час не мелі сваёй дзяржаўнасці i знаходзіліся пад уладай Аўстрыйскай i Асманскай (Атаманскай) імперый, а таксама ў складзе Расійскай імперыі. Сёння славістыка як комплексная навука, што займаецца паходжаннем, развіццём і перспектывамі генетычнай славянскай супольнасці ў яе моўных, літаратурных і культурных аспектах з прычыны значнай ролі, якую адыгрывалі і працягваюць адыгрываць славянскія народы ў гісторыі чалавецтва і сучасным свеце, займае трывалыя пазіцыі ў навукова-гуманітарнай сферы не толькі ў большасці славянскіх краін, але і іншых краінах свету, дзе вывучаюцца славянскія мовы і літаратуры. У другой палове XIX ст. славяназнаўчая праблематыка пачынае актыўна даследавацца і ў неславянскіх краінах, што, з аднаго боку, было абумоўлена яе актуальнасцю і павелічэннем уплыву славянскіх народаў і краін на агульнапалітычную і культурную сітуацыю не толькі ў Еўропе, але і ў цэлым у свеце. З другога боку, гэта садзейнічала пашырэнню кола славістычнай тэматыкі і больш актыўнаму ўключэнню яе гуманітарнае навуковае поле. У XX ст. славістыка пераўтвараецца ў комплекс навук сусветнага значэння. Пра значэнне і ролю славістыкі ў сучаснай сусветнай гуманітарнай навуцы сведчыць той факт, што сёння ў свеце па праблемах славяназнаўства i балта-славянскай філалогіі выдаецца каля паўсотні спецыялізаваных навуковых часопісаў, сярод якіх высокім аўтарытэтам вызначаюцца “Славяноведение”, “Проблеми слов'янознавства”, “Slavia” і інш., рэгулярна праводзяцца шматлікія навуковыя канферэнцыі міжнароднага значэння. У сістэмах многіх Акадэмій навук працуюць асобныя інстытуты славістыкі (Інстытут славяназнаўства i балканістыкі Расійскай акадэміі навук, Інстытут славістыкі Польскай акадэміі навук), а ў буйнейшых універсітэтах свету маюцца кафедры ці інстытуты славістыкі. Беларуская славістыка бярэ свой пачатак з ХІХ стагоддзя і на працягу ўсяго свайго існавання развівалася ў агульным рэчышчы міжнароднай славістыкі. Галоўнымі напрамкамі сучасных беларускіх славістычных даследаванняў традыцыйна з’яўляюцца параўнальнае даследаванне беларускай і іншых славянскіх моў, літаратур, фальклору, гістарычных і культурных помнікаў, высвятленне агульнага і спецыфічнага ў развіцці беларускай мовы і літаратуры на агульнаславянскім фоне, даследаванне і прагноз тэндэнцый моўнага, літаратурнага і культурнага развіцця ў кантэксце сусветных, а таксама рэгіянальных грамадска-гістарычных працэсаў. Усё гэта дапамагае ўсведамленню месца беларусаў, беларускай мовы, літаратуры і культуры ў агульнай славянскай прасторы, садзейнічае пашырэнню навуковых і культурных сувязей з іншымі славянскімі народамі Біяграфічныя звесткі Сразнеўскі Ізмаіл Іванавіч, філолаг-славіст і палеограф, нарадзіўся 1 чэрвеня 1812 г. у Яраслаўлі, дзе бацька яго Іван Яўсеевіч, складаўся прафесарам Дзямідаўскага вышэйшых навук вучылішча; пры пераходзе бацькі прафесарам расійскага красамоўства ў Харкаў, ён быў перавезены туды двухмесячным дзіцем. З гэтых часоў і да 1839 г. жыў або ў самым Харкаве або ў іншых месцах Маларосіі і толькі раз, і то на самы кароткі тэрмін, у 1829 г., ад'язджаў у Маскву. Такім чынам, маладосць зліла яго з Украінай, якую ён палюбіў з усёю сваёю палкасцю; гэта была для яго другая радзіма, але менавіта другая, так як яна заўсёды малявалася яму часткай яго агульнай рускай Радзімы. Пасля смерці бацькі, застаўся на апецы сваёй маці Алены Іванаўны; яе клопатам і энергіі ён абавязаны сваім выхаваннем і адукацыяй; доўгія гады яна была яго бліжэйшым сябрам-дарадцам і на руках яго памерла ў 1856 г., у яго сям'і. Глыбокая любоў да яе адбілася асабліва ў той любові да сямейнага жыцця і сямейных пачаткаў, якая была яго характэрнай рысай, а павага да яе - у прызнанні першынствуючага значэння маці ў справе пачатковай адукацыі дзяцей, як гэта Сразнеўскі выказвае ў сваіх гутарках аб вывучэнні роднай мовы. Па заканчэнні пансіёну ў 1826 г. Сразнеўскі паступіў ва ўніверсітэт на этыка-палітычнае аддзяленне філасофскага факультэта. Будучы з дзіцячых гадоў чалавекам энергічным, умеючы сур'ёзна ставіцца да працы і разам з тым ведаючы, што на ім, як на старэйшым (у Сразнеўскага былі брат і сястра), ляжыць доўг дапамагаць маці, Сразнеўскі з поўным стараннасцю, нягледзячы на свае юныя гады, аддаўся універсітэцкім заняткам; у 1828 г., калі было апублікавана прапанова міністэрствам народнай асветы «аб абранні студэнтаў з універсітэтаў Маскоўскага, Пецярбургскага, Казанскага і Харкаўскага для падрыхтовак у прафесары», ён не задумаўся ўключыць сябе ў лік трыццаці кандыдатаў на пасылку за мяжу для ўдасканалення і быў зацверджаны папячыцелем з пяццю іншымі таварышамі. Мара Сразнеўскага тады не ажыццявілася, але ад гэтага ён не паў духам і ўжо ў 1829 г. бліскуча скончыў курс са ступенню кандыдата, па прадстаўленні дысертацыі "аб крыўдзе". Студэнцкія работы па юрыспрудэнцыі, нягледзячы на іх напружанасць і паспяховасць, не былі галоўным прадметам навуковых захапленняў Ізмаіла з дзіцячых гадоў пад уплывам маці пакахаўшы літаратуру і музыку, з 9-ці гадовага ўзросту пачаўшы пісаць вершы, ужо з 14-ці гадоў ён аддаўся вывучэнню народнай маларускай паэзіі і работ над этнаграфічнай даўніной Украіны. Гады маладосці Сразнеўскага супалі з тым часам, калі ў Маларосіі пачало асабліва развівацца гэта вывучэнне народнай даўніны і паэзіі, якое прыняла тады асаблівую рамантычны кірунак, як у паўднёва-рускіх этнографаў, так і ў астатняй Расіі, і ў Заходняй Еўропе. Памёр 9 лютага 1880 у Санкт-Пецярбургу. Пахаваны па сваім завяшчанні ў радавым маёнтку Срезняга Спаскага павета Разанскай губерні (цяпер— Шылаўскі раён Разанскай вобласці). Выкладчыцкая і навуковая дзейнасць Абараніўшы магістарскую дысертацыю, Сразнеўскі атрымаў месца ад'юнкта прафесара ў Харкаўскім універсітэце па кафедры палітычнай эканоміі і статыстыкі, на 1-м аддзяленні філасофскага факультэта. Лекцыі маладога прафесара выгадна адрозніваліся навізной поглядаў, багаццем дадзеных, вымаемых з замежных твораў, і займальным, жывым выкладаннем. Пра іх казалі ў горадзе; аўдыторыя Сразнеўскага заўсёды была поўная слухачамі, што не магло не ўзбуджаць зайздрасць з боку яго адсталых і бяздарных таварышаў, якія чыталі па зацвілых сшытках. У 1839 годзе Сразнеўскі абараніў доктарскую дысертацыю па тэме " Вопыт аб прадмеце і элементах статыстыкі і палітычнай эканоміі» (Харкаў). Абедзве дысертацыі сведчылі аб начытанасці, агульнай адукацыі, незвычайным розуме і таленце іх аўтара. Некаторыя палажэнні і асобныя думкі былі вельмі свежыя і арыгінальныя для свайго часу. Але менавіта навізна поглядаў з'явілася прычынай таго, што большасцю галасоў двух факультэтаў дысертацыя Сразнеўскага была забракаваная, і ён не быў дапушчаны да доктарскага дыспуту. Асаблівага практычнага значэння гэтая няўдача для Сразнеўскага не мела, бо яшчэ раней ён прыняў прапанову Міністэрства народнай асветы адправіцца ў славянскія землі для падрыхтоўкі да звання прафесара славянскай філалогіі. Заняткі Сразнеўскага этнаграфіяй Украіны, гісторыяй, народнай славеснасцю і г.д. пачаліся вельмі рана. У прадмове да свайго выдання "Запарожкая даўніна" (Харкаў, 1833-1838) Сразнеўскі кажа аб сямігадовым збіранні матэрыялаў для гэтай кнігі, распачатым, такім чынам, з самага паступлення яго ва ўніверсітэт. Паездкі па Харкаўскай, Палтаўскай і Екацерынаслаўскай губернях (большай часткай на летнія «кандыцыі») абудзілі ў Сразнеўскім гарачае захапленне народам, побытам, мовай, норавамі і паэзіяй Украіны. Яго сябрамі-аднадумцамі сталі браты О. і Ф. Явецкія (пасля якія прымалі ўдзел у панславісцкіх «Деннице» Дуброўскага), І. В. Раскаўшэнка (перакладчык Шэкспіра), паэт А. Г. Шпігоцкі, А. А. Джункоўскі і інш. У 1832-1833 гг. Сразнеўскі правёў некалькі месяцаў у Екацерынаслаўскай губерні, паблізу Дняпроўскіх парогаў. Тут ён сутыкнуўся з "жывымі помнікамі мінулага": старымі-запарожцамі, якія памяталі разгром Сечы пры Кацярыне Другой; слухаў іх апавяданні пра старое жыццё і старанна пачаў запісваць думы і песні. Вынікам стаў выхад у свет шэрагу кніжак «Запарожскай даўніны» — зборніка матэрыялаў па гісторыі Украіны ад Гедыміна да Мазепы, які заключае ў сабе сход гістарычных песень і дум маларускіх, звод маларускіх летапісцаў і выманняў з іншых гістарычных дакументаў, у суправаджэнні тлумачальных заўваг і нататак аб побыце і норавах казакоў-запарожцаў... разам з агульным напрамкам украінскай школы, а таксама з уплывам універсітэцкага настаўніка Сразнеўскага, Літвіна Данілавіча, гэтыя працы прывялі Сразнеўскага да знаёмства з польскай мовай і літаратурай, як вытанчанай, так і вучонай. У гэтыя гады Сразнеўскі шмат працаваў над вывучэннем маларускага прыслоўя і нават дапускаў існаванне, асобнай маларускай мовы, якая мае права на літаратурнае самавызначэнне. Аднак пасля яго погляды на гэтае пытанне істотна змяніліся. Так, у 1860-х гадах ён выказваўся аб развіцці маларускай мовы як аб падаючай надзеі (не адмаўляючы пры гэтым, што руская мова ёсць здабытак не толькі вялікаросаў, але і маларосаў у роўнай ступені), але ў 1870-х гадах ён ужо лічыў маларуская прыслоўе часткай рускай мовы і сцвярджаў, што «няма ніякай патрэбы знішчаць або спыняць пісьменнасць гэтых прыслоўяў, але няма неабходнасці рабіць гэтую пісьменнасць самастойнай, асобнай літаратурай, якая належыць як бы асобнаму народу». Збіраючы маларускія думы, малады этнограф-аматар сустракаўся і з іншым этнаграфічным матэрыялам і не прапускаў таго, што само плыло ў яго рукі. Заезджыя хадэбшчыкі-славакі пазнаёмілі яго са сваімі песнямі, якія ён, не ведаючы тады яшчэ славацкай мовы (пасля вывучыў у дасканаласці), запісаў і выдаў («славацкія песні», Харкаў, 1832). Ўладзімірскія афені зацікавілі яго сваім таемным мовай і далі матэрыял для больш позняй працы «Афейская мова ў Расеі» («Айчынныя запіскі», 1839). З паўднёвым славянствам юнак Срезневский знаёміўся па сякім-якім кніжках Вука Караджыча, па «Падарожжы па Далмацыі» (1774 года) абата Форціса і т.д. артыкул пра «соймах» для «нарысаў Расіі» Вадзіма Пасека (пісаная ў 1837-1838 гадах) дала яму падставу азнаёміцца з вядомымі фальсіфікацыямі Вацлава Ганкі «Суд Любушы» і Кралядворскім рукапісам, у сапраўднасць якіх ён горача верыў на працягу ўсяго свайго жыцця. Цікавіўся ён і французскай філасофіяй, іранскім культам Авесты, рэлігіяй егіпцян і т.д., у 1839 годзе Сразнеўскі выехаў за мяжу. У Берліне ў 1839 годзе ён слухаў лекцыі Ф. Бопа па санскрыце. За мяжой Сразнеўскі правёў амаль тры гады, падарожнічаючы (часта пешшу) па Чэхіі, Маравіі, Сілезіі, верхняй і Ніжняй Лужыцы, вельмі, Штырыі, Карынтыі, Фрыуліі, Далмацыі, Чарнагорыі, Харватыі, Славоніі, Сербіі, Галіцыі і Венгрыі, вывучаючы мясцовыя гаворкі, збіраючы песні, прыказкі і іншыя помнікі народнай славеснасці, знаёмячыся з побытам і норавамі славян і іншых мясцовых народаў. Жывыя, нярэдка яркія, хоць часам і збеглыя «Пуцявыя лісты» яго да маці даюць жывое ўражанне аб разнастайнасці яго разумовых інтарэсаў («Пуцявыя лісты Ізмаіла Іванавіча Срезневского з славянскіх зямель», 1839-1842, Санкт-Пецярбург, 1895; отд. адбітак з «Жывой даўніны», 1892-1893 гады). Вярнуўшыся з-за мяжы восенню 1842 года, Сразнеўскі заняў новую кафедру славістыкі ў Харкаве. Яшчэ будучы за мяжой, Сразнеўскі пачаў друкаваць розныя артыкулы па сваім новым прадмеце (справаздачы міністру ў "часопіс Міністэрства народнай асветы", шляхавыя лісты ў "Айчынных цыдулках", часопісе чэшскага музея і г.д.). Яго бліскучыя лекцыі прыцягнулі шматлікіх слухачоў вартасцямі выкладу і "панславінскім" кірункам. У той жа час ён напісаў шэраг артыкулаў і работ па славянскіх літаратурах: «Гістарычны Агляд сербалужыцкай літаратуры» (1844), «Нарыс кнігадрукавання ў Балгарыі» (1845), «Погляд на сучасны стан літаратуры ў заходніх славян. Вук Сцяпанавіч Караджыч " (1846). Тады ж Срезнеўскі выступіў з шэрагам артыкулаў, прысвечаных вывучэнню старажытных вераванняў славян: "Аб любові сонца ў старажытных славян" (1845-1846), «Архітэктура храмаў паганскіх славян» (1846), "Аб паганскім вераванні старажытных славян у неўміручасць душы" (1847), доктарская дысертацыя "сьвятыні і абрады паганскага набажэнства старажытных славян па сведчаннях сучасным і паданняў" (Харкаў, 1846), "Даследаванні аб паганскім набажэнстве старажытных славян " (Санкт-Пецярбург, 1847). Яшчэ ўвесну 1846 года памёр пецярбургскі славіст П. І. Прейс , і Сразнеўскі стаў клапатаць аб пераводзе на гэтую кафедру. Старанні ўвянчаліся поспехам, і ў 1847 годзе Сразнеўскі перавёўся ў Пецярбург, дзе і прайшла другая палова яго жыцця. Рукапісныя скарбы стараславянскай і старажытнарускай моў тады станавіліся вядомымі і больш даступнымі дзякуючы друкаваным выданням. У 1842 годзе стала вядомым апісанне рукапісаў Румянцаўскага музея, у 1847 годзе-усходаўскае выданне Астрамірава Евангелле. Да гэтага ж часу адносіцца з'яўленне прац Каткова, К. Аксакава, Білярскага, Буслаева і іншых, прысвечаных вывучэнню рускіх і стараславянсіх моў. Да гэтага навуковага руху неўзабаве далучыўся Сразнеўскі, са сваімі выдатнымі «Думкі пра гісто рыю рускай мовы» (1849), склаўшы эпоху ў галіне гістарычнага вывучэння рускай мовы і якія папярэднічалі «Вопыт гістарычнай граматыкі рускай мовы» Ф. І. Буслаева. Сразнеўскі ўпершыню сфармуляваў патрабаванне гістарычнага вывучэння мовы ў сувязі з гісторыяй народа і выказаў думкі аб часе ўтварэння рускіх дыялектаў. Нягледзячы на вельмі падазронае стаўленне вышэйшых сфер да універсітэцкай навуцы наогул і да славістыкі асабліва, Сразнеўскі, з першых жа гадоў свайго знаходжання ў Пецярбургу, прыцягнуў да сябе шэраг таленавітых маладых людзей, якія праявілі сябе пасля ў навуцы і літаратуры. Вучнямі яго былі В. І. Ламанскі, А. М. Пыпін, М. П. Кареўкін, В. Я. Стаюнін, браты Н. А. і П. А. Лаўроўскія, в. В. Макушэў, А. С. Будзіловіч, Д. Л. Мардоўцэў, Н. Г. Чарнышэўскі, Д. І. Пісараў і інш. Спіс выкарыстанай літаратуры 1 Беларуская энцыклапедыя : У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15: Следавікі — Трыо. — С. 123. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15), ISBN 985-11-0035-8. 2 Электронны рэсурс https://biblioclub.ru/index.php?page=author_red&id=2280 |