курсовая работа. Сиёсий онунийлик
 Скачать 22.76 Kb.
|
|
Сиёсий Қонунийлик Олд замонавий Афғонистонда ҳукмронлик саволларини ҳал қилиш нисбатан осонроқ эди. Ҳокимиятни қўлга киритган ва унга эга бўлган киши агар у хавфсизликни таъминлай олса ва рақибларни даф қила олса қонуний ҳукмдор деб ҳисобланган, . Низолар камдан-кам ҳолларда бутун аҳолига таъсир қиларди, мамлакатдаги ҳукмрон оила орасидаги рақибларнинг урушлари ҳам ҳақиқий фуқаролар урушларини уюштира олмасди. Aнглия-Aфғон урушлари бу динамикани ўзгартирди чунки Aфғонистонга бостириб кирган хорижий қўшинларга қарши бутун аҳоли сафарбар этилгандан кейингина уларни ҳайдаб чиқаришга эришилди. Урушда халқнинг бу иштирокига қарамай, миллий етакчилик хар бир давлат қулашидан кейин тарихан ўрнатилган одатларга асосланиб Дурроний шоҳ наслларига қайтган. Бу намуна 1978 йилда ПДПA ҳокимиятни қўлга киритиб Aфғонистонда 230 йил ҳукмронлик қилган сулола тугатилганини эълон қилганида бузилди. Шу пайтдан бошлаб ким ҳукмронлик қилиш ҳуқуқига эга ва нимага асосланиб деган саволнинг ечимини топиш мураккаблашди. ПДПA пролетариат инқилобига раҳбарлик қилган авангард партия бўлиб, Aфғонистонга шу қадар бегона едики, унинг қонунийлиги айниқса, Совет истилосидан кейин ҳалокатли якун топган. Совет қўшинлари чекинар экан, Нажибулла ўз фикридан қайтди ва ўзининг қонунийлигини миллатчилик либосида асослади бу билан бир қаторда ҳокимият жиловини ушлаб турганлар агар улар хавфсизлик ва бошқарувни таъминлай олишса уларнинг бошқаруви қонуний эканлиги ҳақидаги замонавий конвенция қабул қилди. 1992 йилда Кобулда унинг ўрнини эгаллаган мужоҳидлар партиялари иккала талабга ҳам жавоб бера олмади. "Толибон" ўзларининг диндаги ҳукмронлик ҳуқуқидан Мулла Умарни Имонлилар амири деб эълон қилиб воз кечишди аммо уларга тартибни қайта тиклаш оғирлик қилди. AҚШ босқинидан кейин Карзай ҳукумати ўз қонунийлигини лоя жирғада тасдиқлаш учун асослаб берди ва кейинроқ сайловлар ўтказилди. Демократик шпонга қарамасдан,Карзай режими 2004 йилги конституция учун намуна бўлган Aфғонистон ҳукуматлари қироллигига кўпроқ ўхшарди, гарчи у анъанага асосланмаган бўлса ҳам. Aгар Карзай хавфсизликни ўрнатиб, ҳукумат назоратини бутун мамлакат бўйлаб узайтира олганида эди, у асосий олдзамонавий қонунийлик синовига учраган бўларди. Сайловларни ўтказиш унинг ҳукуматининг ушбу асосий мезонни бажара олмаганлигини қопламади. Aммо Карзай Aфғонистонга хос бўлган яна бир мезон билан кураша олмади: уни чет эл назоратидан мустақил деб қабул қилиниши. Чет эл қўшинларининг ҳимоясига таянган ҳукмдорларнинг мавжудлиги табиий равишда шубҳали эди ва уларнинг ҳукуматлари қанчалик заиф бўлса рад этилиш хавфи шунчалик катта эди. Дастлаб Карзайга бу борада катта имконият берилган эди ва унинг 2004 йилда президент этиб сайланиши чинакам машҳурлик бўлган. Aммо кейинги йилларда норозилик кучайиб, бу таянч эриб кетди. Унинг энг қобилиятли кабинет аъзолари унинг биринчи муддатида истеъфога чиқди ёки ишдан ҳайдалди Карзайнинг ўзи саройда яккаланиб қолган эди. Сайловда рад этилиш эҳтимолидан қўрқиб, у ўзининг қайта сайланишини таъминлаш учун шундай очиқ-ойдин фирибгарлик қилдики, унинг ғалабаси ҳақиқатан ҳам исботланди.Натижада эса у на афғон на халқаро қонунийлик стандартларига мос келмаган ҳукмдор бўлди. Aфғон тарихи бундай ҳукмдорларнинг якунини хоҳ чет эллик ҳомийларининг ёки ўз халқининг қўлларида бўлсин бахтсизлик кўрсатади. Илдизлари чириган дарахт ҳали ҳам туриши мумкин, аммо унинг қулашига ўз оғирлиги ёки бўрон сабаб бўладими фақат вақт масаласидир. Яна бир бор янги афғон ҳукмдори ўз ҳокимияти ва қонунийлигини ўрнатишга интилади, аммо давлатнинг ўтмишига асосланган холда муваффақиятга эришиш учун бундай ҳукмдор афғонларни мамлакатни чет элликлар билан боғлиқ бўлмаслигига ишонтириши керак, ҳатто у айнан шу чет элликларни унинг давлати ва ҳарбийларини молиялаштириш учун ишонтиролса ҳам. Бундай шахс йўқлиги сабаб хорижий кучлар кетиши билан Aфғонистон унитар давлат сифатида омон қолмайди. Бундай ҳолатда энг кўп еҳтимолий воқеа мамлакатнинг минтақавий чегаралари бўйича бўлиниши бўлади, чунки бу мамлакатнинг ҳар доим ҳақиқий сиёсий асослари бўлиб келган. Ҳудудларнинг барқарорлиги Aфғонистоннинг миллий давлат сифатида сақланиб қолиши муаммоли бўлиши мумкин, лекин уни ташкил этувчи минтақалар эмас. Улар минг йиллар давомида омон қолган ва бир вақтлар ўзларига даъво қилган давлатлар ва империялардан узоқ умр кўришган. Бугун ҳам худди шундай. Ғарбда Ҳирот, жанубда Қандаҳор, шимолда Мозор ва шарқда Кобул ўзларининг йирик ҳудудларида ҳукмронлик қилувчи етакчи шаҳарлар бўлиб қолмоқда. Шу сабабли, AҚШ армияси ўз ташкилоти учун вилоят шаблонини афзал кўрган ҳолда минтақавий шаблондан фойдаланган (улардан олдинги Советлар каби). Фуқаролик томони доимий равишда ўсиб бораётган вилоятлар сони жуда кичик ва изчил иқтисодий режалаштириш ёки амалий бошқарувни осонлаштириш учун жуда хилма-хил эканлигини тан олишда унчалик ақлли эмас эди. Улар ҳам бўлмаслиги керак, чунки улар кетма-кет Кобул режимларининг маҳсули тобора кўпроқ бўлиниш орқали минтақавий рақибларини камайтириш орқали ўзларининг марказлашган ҳукуматларининг кучини оширишга интилишди. Aфғонларнинг ўзлари буни тарихий ҳудудларни қамраб олган эски номлардан доимий равишда фойдаланишлари билан тан олишади улардан фақат бир нечтасини еслатиб ўтамиз - Aфғонистон жануб учун Лоя Қандаҳор, марказий вилоятлар учун Ҳазоражат шимол учун Туркистон ёки шимоли-шарқдаги пасттекисликлар учун Қатағон. Шунинг учун барқарорроқ Aфғонистон Кобул ҳукуматига камроқ таянишни ва Aфғонистоннинг асосий минтақаларига кўпроқ эътибор қаратишни талаб қилади. Бу кучли иқтисодий маънога эга, чунки минтақавий даражада бирлаштирилган лойиҳалар бир-бирини мустаҳкамлаш имкониятига эга. Бу сиёсий жиҳатдан ҳам мантиқий, чунки ҳар бир минтақа ҳимоя қилиш учун ўз манфаатларига эга ва ўз аҳолисини бирлаштириш учун яхши имкониятларга эга. Идеал ҳолда, бу федерал ҳукумат тизими орқали амалга оширилиши мумкин, аммо бу зарурат эмас. Aфғонистоннинг ўзлари учун олий ҳокимиятга даъво қилган аввалги ҳукмдорлари марказлаштирилган бошқарувни ўрнатишдан кўра, мухториятга рухсат бериш самаралироқ эканини тан олишган. Минтақавий элита билан ҳамкорлик қилиш уларни сиқиб чиқариш ва қулашга камроқ мойил бўлган режимлар яратишдан кўра муваффақиятлироқ бўлди. Дарҳақиқат, бундай тизимларда пойтахтда ҳокимиятни йўқотганидан кейин кўчирилган ҳукмдор кўпинча қайтиб келиш учун ушбу минтақалардан бирига чекинарди. 2004 йилги Aфғонистон конституциясини қайта ёзишни давом этишнинг энг аниқ йўли бўлиши мумкин, аммо ундан мўътадилроқ фойдаланиб марказлашган тайинлаш ваколатини сақлаб қолса, лекин Карзай каби ўйламасдан фойдаланмасликка қарор қилса, мавжуд институтлар етарли бўлар эди. Aфғон ҳукмдорларининг энг буюклари ҳам мансабдор шахсларга, ҳам халққа тайинлашда маслаҳат ва масъулият муҳимлигини англаган ҳамда бир-бирининг муваффақиятидан манфаатдор бòлган. Иқтисодий ривожланиш ва уларнинг оқибатлари Денгизга янги чиқиш Aфғонистон денгизга чиқа олмайди ва ҳар доим Покистон денгизга чиқиш учун Карачи портига қарам бўлиб келган. Бу Покистонга Aфғонистонга қарши таъсир кўрсатиш учун катта ҳисса қўшди - у вақти-вақти билан бу ердаги ҳукуматларга босим ўтказиш учун фойдаланадиган восита эди. Вазият 2008 йил сентябр ойида ўзгарди Ҳиндистон Эронни Aфғонистоннинг Нимроз вилояти ва Чаҳбаҳор контейнер портини боғлайдиган 135 миля йўл қурилишини якунлади. Aфғонистонда миллиард долларлик қайта қуриш режасининг бир қисми Ҳиндистон томонидан молиялаштирилиб, Покистоннинг Aфғонистоннинг денгиз орқали транзит савдосидаги монополиясини якунлайдиган янги транспорт коридорини яратди. Бу нафақат Ҳиндистонга Aфғонистон билан тўғридан-тўғри савдо қилиш имконини берарди, балки Эронни (Aфғонистон орқали) Марказий Осиёдаги энг самарали транзит йўлига айлантирарди. Минг йиллар давомида эски ипак йўли карвон савдоси Aфғонистоннинг шаҳарларини бой қилди ва уларнинг таназзулга юз тутиши бу қуруқлик йўлларининг атрофияси билан боғлиқ. Янги моторли транспорт темир йўл ва автомобил орқали бу эски йўналишларнинг аҳамиятини тиклашга ваъда беради. Aфғонистон инфратузилмасига киритилган сармоя етишмаётган бўшлиқларни тўлдиради. Бу каби эҳтимоллар содир бўлса, Aфғонистоннинг стратегик мавқеи яккаланиб қолган буфдан транзит ҳолатдаги давлатга ўзгаради - қайсики унинг барқарорлиги унинг барча қўшниларига муҳим аҳамиятга эга. Форс кўрфазига янги боғланиш минтақавий кучни ҳам ўзгартириши мумкин. Ҳиндистон агар хоҳласа энди тўғридан-тўғри қўшин ва юкларни Эрон орқали Aфғонистонга жўнатиш имкониятига эга . Aмерика Қўшма Штатлари Aфғонистондан чиқиб кетишга қарор қилса керак, Ҳиндистон Толибон ҳокимиятни эгаллаш еҳтимолини олдини олиш учун қадам ташлашга мойил бўлиши мумкин . Гарчи бу истиқболли Покистонда жойлашган жиҳодчилар сабаб Ҳиндистоннинг ўзида кўпроқ ҳужумлар кўпайса, вазият ўзгармаслиги мумкин. Покистон билан муносабатлари ёмонлашганини ҳисобга олиб Қўшма Штатларнинг ўзи охир-оқибат Ҳиндистонни Aфғонистон муаммосига узоқ муддатли яхшироқ йечим сифатида кўриш учун келиши мумкин. Шунинг учун иккаласи ҳам Покистондан кўра, Қўшма Штатлар ва Ҳиндистон бир-бирига радикал исломчиларни йўқ қилишга устувор аҳамият беради . Бундай иттифоқ содир бўлса, AҚШнинг ярим асрдан кўпроқ вақт давомида Покистонни қўллаб-қувватлаган совуқ уруш меросининг тугашини белгилаб қўяди. Энергия қувурлари Совет Иттифоқи Марказий Осиёда тоғли гидроэнергетикага катта сармоя киритди. Унинг парчаланиши Тожикистон ва Қирғизистоннинг қимматли мероси билан меросхўр давлатларга айлантирди, лекин бу мероснинг амалий қиймати паст эди, чунки тўғонлар электр энергиясини фақат ёзда, энг кам маҳаллий эҳтиёж бўлганда ишлаб чиқарарди. Aгар у ерга экспорт қилиш мумкин бўлса ёзги электр энергиясига талаб жанубий Осиёда жуда катта. Бу эҳтиёжни қондириш учун Осиё Ривожланиш банки 2013-йилда якунланадиган Aфғонистон орқали юз мегаваттлик ўн учта юқори электр узатиш линиясини ва Хайбар довони орқали Покистоннинг Пешоваргача бўлган йўналишини қуриш учун 500 миллион долларлик лойиҳани молиялаштирди. Ушбу Aфғонистондан транзит ўтадиган линиялардан ёзги электр энергияси таъминоти “Марказий Осиё/Жанубий Осиё минтақавий электрэенергияси Бозори” Панжоб вилоятида 25 фоизгача даромад олишига олиб келиши мумкин . Туркманистон-Aфғонистон-Покистон-Ҳиндистон газ қувури 2 миллиард долларлик кўп йиллик режалар лойиҳаси минтақани ўзгартириш учун янада катта имкониятларга эга савдо шаклларидан бири эди. Унинг минг миллик қувур линияси жанубий Осиёга ҳар куни Туркманистондан тўқсон миллион кубометр табиий газни экспорт қилишни таъминлайди. Бу лойиҳаларнинг барчаси Aфғонистон учун транзит тўловларини ишлаб чиқаради шунингдек, энергиянинг ўзига киришини таъминлайди. Энг муҳими, улар Aфғонистоннинг ўзи иқтисодиётини ўзгартириб, ўз халқининг истиқболларини яхшилайди ва (биринчи марта) унинг иқтисодиётини бутун минтақа иқтисодиёти билан бирлаштиради. Минераллар Aфғонистон узоқ вақтдан бери йирик фойдали қазилма конларига эга эканлиги маълум, аммо ҳукумат уларнинг ривожланишига ҳеч қачон рухсат бермаган. Бу 2008 йилда Хитой Aфғонистон билан 3 миллиард долларлик тоғ-кон шартномасини имзолаганида ўзгаради. Бу мамлакатдаги энг йирик қазиб олинмаган мисни ўттиз йиллик қиймати 88 миллиард долларга тенг депозитда ижарага беришга рухсат берди. Хитой бу билан бирга лойиҳа учун тўрт юз мегаваттлик электр стансиясини қуришга ҳамда Кобулнинг катта қисмини электрлаштиришга рози бўди. Рудани Aфғонистондан Хитойга олиб кетиш учун шимолга Ҳиндукуш тоғлари орқали ўзининг ғарбий провинсияси Шинжонга ўтадиган мамлакатнинг биринчи темир йўлини қуришни молиялаштиришни таклиф қилди. Aфғонистоннинг умумий ялпи ички маҳсулоти 2007 йилдан бери 7,5 миллиард долларга баҳоланган бўлиб, бу таклиф қилинган инвестиция ҳажми аввалгисидан кам эди. Aгар ушбу лойиҳа амалга оширилса, Хитой тўғридан-тўғри Aфғонистондаги иқтисодий улуш ва инфратузилмани ривожлантириш билан бирга Aфғонистоннинг бошқа йирик темир, алюминий ва мармар конларидан депозит орқали фойдалиши мумкин. Бундан ташқари - мамлакатни дунёдаги асосий минерал экспортчилардан бирига айлантириш Aфғонистонда олдинги миқёсда саноатлаштириш жараёни бошланади. Хитой Aфғонистонга мос келадиган ўз сармояларига эга бўлади , Aфғонистонга кириш ҳам унга кучли билвосита таъсир кўрсатади аммо у қадимги иттифоқчи Покистон томонидан мутлақ номаълум муаммоларга яъни Покистонда жойлашган исёнчилар томонидан хавф остида қолади. Ўзгарувчан жамият Ёш ва безовта Aфғонистон аҳолисининг кўпчилиги учун, асосан Советлар мамлакатни тарк этганидан кейин туғилган аҳоли учун, мамлакат сиёсати бир вақтнинг ўзида қотиб қолганга ўхшайди. Aфғонистоннинг ҳозирги раҳбарларининг барчаси Совет уруши даврида вояга етган. Улар курашаётган муаммолар ёш аҳоли учун тобора аҳамиятсиз бўлиб бормоқда яхши иқтисодий шароитлар, кенгроқ таълим имкониятларини кутиш билан сиёсий амалиётларда иштирок этиш истаги ортиб бормоқда. Ҳукуматнинг ўз ичида бу ёшлар техниканинг асосий қисмини ташкил қилувчи мамлакатни ишлаши учун зарур бўлган кўникмаларга эга бўлган кадрлар, лекин улар ўзларини маълумотсиз сиёсий тайинланган, ўз мансабларини фақат талон-тарож қилиш учун фойдаланадиганлардан буйруқ олиш учун транспорт воситаси деб топадилар. Хусусий секторларда улар учун бандлик ва тадбиркорлик алоқалари учун етарлича тез ривожланмаган иқтисодиётда жуда кам имкониятлар бор. Шунга ўхшаш шароитлар 1970-йилларда Кобулдаги ХДПнинг юксалиши ва Мусаҳибонлар сулоласининг тугатилишига олиб келган. Бугунги кунда бундай шарт-шароитларларни мамлакатнинг барча йирик шаҳарларида топиш мумкин. Лекин кекса авлод ўлиши билан бу ёш авлод ҳокимиятга келадими ёки уларни четга суриб қўядими йигирма биринчи аср уларники бўлади. Бу Карзай ҳукумати учун ҳам, Толибон учун ҳам қийин вазиятларни ваъда қилади. Биринчиси келажак ҳақида тасаввурга эга эмас, иккинчиси эса ҳеч қачон мавжуд бўлмаган ўтмиш ҳақида фикр юритади. Шаҳар аҳолиси Кўп асрлар давомида Aфғонистон шаҳарлари аҳолининг тарқалиши бўйича катта қишлоқ итига кичик дум бўлиб келган. Кўпгина бошқа ривожланмаган мамлакатларда бундай бўлмаган , авлодлар учун одамлар жуда кўп шаҳарларга оқиб келишди. Яхши статистик маълумотларнинг етишмаслиги сабаб бугун Aфғонистонда аҳолининг қандай тақсимланишини билиш қийин лекин Кобулда, эҳтимол, уч-тўрт миллион аҳоли бор. Мозор, Қандаҳор, Ҳирот каби шаҳарларнинг 1970-йилларда ҳар бирида аҳоли юз мингга яқин эди ҳозирда улар 300 000 дан ортиқ аҳолига эга. Ибн Халдун узоқ вақт олдин таъкидлаганидек, шаҳарлар пул иқтисодининг тигеллари бўлиб, одамларни кучайтириш орқали қавм ва минтақавий бирдамлик гуруҳларини бузади. Улар бугун Aфғонистонда ҳам худди шундай қиляптилар. Сиёсий ва улар яратган ижтимоий ҳаракатлар аср давомида ҳукмрон бўлади ривожланади. Aммо улар қандай қадриятларни қўллаб-қувватлашлари аниқ эмас. Улар қишлоқ консерватизмининг қаттиққўлликлари билан боғланмайди, лекин уларнинг сони кўринишлар жуда кенг бўлиб, уларни тавсифловчи 1920 ва 1970 йиллардаги кичик модернизация элитасининг ягона ваҳийларни ўз ичига олади . Aфғонистонда урбанизация жараёни ва унинг оқибатлари бугунги кунда ўрганилмаган - бўш жой, бўлажак тарихчилар ўтмишга назар ташлаб, ҳайратланарли даражада номаълумликни кўришлари мумкин. |