солтүстік қз билет 2. 1. Солтстік азастанны топыра климатты жне жадайы
 Скачать 6.25 Mb.
|
|
Билет 1 1.Солтүстік Қазақстанның топырақ климаттық және жағдайы Аймақтың климатының негізгі ерекшелігі - өткір континенттілік: қысы ұзақ және суық (5–5,5 ай), ыстық және қысқа жаз (3 ай). Егістік дақылдар үшін қолайсыз ауа райы факторларына көктемнің соңы және күздің ерте аяздары, жауын-шашынның жеткіліксіз және тұрақсыздығы, қатты жел, шаңды-құмды дауылдар, қыста қатты аяздар жатады. Құрғақ ауаның желдің жоғары жылдамдығымен және жауын-шашынның аз болуымен үйлесуі топырақтың үстіңгі қабатының қатты құрғауын тудырады, шаң-құмды дауылдар пайда болады, олар мамыр айында егістік дақылдары үшін аса қауіпті. Көбінесе олар оңтүстік-батыс, батыс, солтүстік-батыс бағыттағы желдермен (66%) болады. Сәуірде оңтүстік-батыс және батыс бағыттағы желдер күрт басым, мамырда солтүстік-батыс желінің күшеюіне байланысты оңтүстік-батыстың мәні аздап төмендейді, маусымда батыс желінің мәні шамамен теңестіріледі. Бұл деректер топырақты қорғайтын ауыспалы егістіктерде көпжылдық шөптердің жолақтарын, сондай-ақ солтүстіктен оңтүстікке қарай егістік-қорғау орман жолақтарын орналастыру қажеттілігін көрсетеді. Эрозиялық желдердің қарқындылығы сәуірден мамырға дейін артып, маусымда шамамен 12%-ға төмендейді. Сәуірде топырақ әлі күнге дейін қармен жабылған және ылғалданған уақыттың бір бөлігі болып табылады, маусымда ол жас өсімдіктердің тамырларымен байланысады. Мамыр айында ол толығымен ашылады, босатылады, үстіңгі қабаты кебеді және оңай сөнеді. Сондықтан мамыр айы эрозияға ұшырау жағынан көктемнің ең қауіпті айы. Агротехникалық шаралар климат ерекшеліктерін ескере отырып жасалуы керек. 2.Дәнді дақылдар үшін егістікті топырақты қорғайтын ауыспалы егістер. бидай алқаптары үшін тоғыз-он танапты шөпті-егіс ауыспалы егістері ұсынылды, оның құрылымында егістік жердің 40–50% ғана дәнді дақылға, 20–33% көпжылдық шөптерге бөлінген. Айта кету керек, қара тыңайған жаздық бидайдың прекурсоры ретінде пайдаланылмаған, соңғысы көпжылдық шөптердің қабатына себілген. И.В.Якушкин (1949), Сібір мен Қазақстанның астықты аудандары үшін әзірленген шабындық ауыспалы егіс біршама өзгертілді. Алдыңғы схемадан айырмашылығы, астық прекурсорлары мұнда ішінара жетілдірілді, яғни. дәнді дақылдар екі-екі жыл, ал өңделгеннен кейін бір жыл егілді. Алайда ауыспалы егістің астықпен қанығуы егістік алқаптарының 50 пайызынан аспады. Жел эрозиясына бейім аудандар үшін сегіз танапты тыңайған ауыспалы егіс қабылданды: 1) тыңайған (10-13 жас); 2) жаздық дәнді дақылдар; 3) пропашные; 4) жаздық дәнді дақылдар; 5) пар; 6) озимая рожь; 7) жаздық дәнді дақылдар. Мұнда эрозияға бір ғана егістік (тыңайған жер) ұшырамаған, басқа егістіктерде топырақты қорғау шаралары жүргізілмеген. Сонымен қатар, тыңайған алқап ұзақ уақыт ауыл шаруашылығына пайдаланудан шығарылды немесе тек жайылымға пайдаланылды. Тың тыңайған ауыспалы егіс тек И.В.Якушкиннің (1949) вариациясында ғана белгілі бір мағынаға ие болды (бірақ ішінара топырақты қорғайды): 1) пар; 2) жаздық бидай; 3) жаздық бидай; 4) өңделген және дәнді бұршақ дақылдары; 5) сұлы, арпа; 6) пар; 7) күздік қара бидай; 8) жаздық бидай; 9–10) көпжылдық шөптердің шығыс алқаптары. Іс жүзінде бұл ауыспалы егіс қазіргі уақытта екі (төрт танапты астық және алты танапты тыңайған) ауыспалы егістердің қосындысы болып табылады, олардың әрқайсысында көпжылдық шөптердің шығу алқабы бар. Айта кету керек, мұндай ауыспалы егістер Сібірдің қуаңшылық жағдайына көбірек сәйкес келді, бірақ оларды ауыспалы егістердің дамуының өтпелі кезеңінде ғана И.В.Якушкин ұсынған. Билет 2 1.Топырақта органикалық заттар мен қоректік заттардың жиналуындағы ауыспалы егістің рөлі. Топырақтың органикалық заттарының тепе-теңдігінде егін қалдықтары да белгілі бір рөл атқарады. Олардың саны да әртүрлі мәдениеттер үшін бірдей болмады. Айта кету керек, өсімдік қалдықтарының массасы кесудің биіктігіне және өсімдіктерді жинау әдісіне байланысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Біздің тәжірибемізде дәнді және дәнді дақылдарды комбайнмен 10-12 см биіктікте кесілген өсімдік, ал жасыл массасы 8-10 см күнбағыс 4,1 т/га, ең кішкентай қарақұмық 1,2 т/га жинады. Жеке дақылдардың дақылдары қалған өсімдік қалдықтарының мөлшерімен ғана емес, олардың ыдырау жылдамдығымен де ерекшеленді. Павлодар облысының құрғақ дала зонасы жағдайында жеңіл гранулометриялық құрамдағы жеңіл каштан топырақтарында ауыспалы егістіктер мен тұрақты дәнді дақылдардағы органикалық қалдықтардың динамикасын байқау ауыспалы егістердің аяқталуына қарай төмендеді, ал төмендеді. тұрақты егістің көпжылдық шөптері (тыңайтылған фон және өнім алқабы) бастапқымен салыстырғанда орта есеппен 6,9 ц/га өсті. 2.Дәнді дақылдардың фитосанитарлық жағдайына алғы дақылдардың әсері. Ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттырудың маңызды жолдарының бірі – оларды арамшөптерден, зиянкестер мен аурулардан қорғау. Бұл Павлодар облысы үшін ерекше маңызға ие, бұл ең алдымен табиғи жағдайлармен және ауыл шаруашылығының ерекшеліктерімен түсіндіріледі: вегетация кезеңінің қысқалығы, ауыспалы егістердің астықпен жоғары қанығуы, құймасыз өңдеуді қолдану. Сонымен, ауылшаруашылық дақылдарының жоғары арамшөптілігі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруды күрт шектейтін майлылықтардың бірі болып табылады. Дәнді дақылдар арамшөптермен күресуде ең бәсекеге қабілетті. Дегенмен, арамшөптермен күресу үшін тек агротехникалық шараларды қолдана отырып, бір аумақта бидайды ұзағырақ өсіру кезінде олардың саны арта түсетіні сөзсіз. Бұл кезде жаздық бидаймен бірлескен өсуге бейімделген арамшөптердің ерекше құрамы қалыптасады. Билет 3 1.Биологиялық ауыспалы егістерді құрудың негізгі принциптері. Бейімделу принципі. Ауыспалы егісте өсірілетін дақылдардың жергілікті топырақ-климат жағдайына үйлесімділігі, яғни олардың жоғары өнім бере алатындығы және нақтылы шаруашылық жағдайында алдын-ала болжау арқылы жасалған егіс көлемінің құрылымына сәйкестігі. Биологиялық және шаруашылық-экономикалық пайдалылық принципі. Ауыспалы егісте дақылдардың күздік немесе жаздық түрін, таза немесе екпелі парды қолдану, көпжылдық шөптерді таза түрінде немесе араластырып егу, бүркеме дақылдарды қолдану, тыс танапты, аралық, сидеральдық дақылдарды қолдану-қолданбау. Ұрық алмастыру принципі. Ауыспалы егісте өздерінің биологиялық және өсіру технологиясымен оқшауланатын дақылдарды жылда алмастырып отыруды жоспарлап, керекті ұйғарымға келу. Мерзімдік принципі. Ауыспалы егістегі дақылдарды қайталап себу мерзімін сақтау. Үйлесімдік принципі. Негізгі дақылдар үшін пайдаланылатын алғы егістерді және қайталап себу мүмкіндігін анықтау. Егістікті пайдалану принципі. Мамандандыру принципі. Шаруашылықтың мамандану бағытына сәйкес ауыспалы егісті аз ғана дақылдармен шектеу. 2.Солтүстік Қазақстанның топырақ жағдайын реттеу негіздері және топырақ өңдеу. Топырақ өңдеу деп ауылшаруашылық дақылдарының өсуіне қолайлы жағдай жасау үшін оған машиналар мен құралдардың жұмыс органдары арқылы механикалық әсер етуді айтады. -Топырақ өңдеудін алдына мынадай негізгі міндеттер қойылады: I. ауыл шаруашылык дақылдарын колайлы факторлармен(су, ауа, жылу, коректік заттар) қамтамасыз ету үшін топырақтың өңделетін қабатында оптимальды түйіршіктер, қолайлы құрылым дайындау. 2. Арам шөптерді жою немесе басып тастау 3. Егінжай топырағына өсімдіктер мен жәндіктер қалдықтарын, химиялық органикалык, мелиоранттарды, улы химикаттарды еңгізу. 4. Жауын-шашын аз түсетін аймақтарда ылғалды жинап, оны сақтау, ал ылғалы мол аймақтарда керісінше жағдайда егінжай топырағынан артық ылғалды құрғату. 5. Топырақ қабатындағы микробиологиялық жұмыстарға қаркынды әсер ету арқылы қоректік заттарды жинау, сақтау және сіңіруін жақсарту. мен ауру 6. Ауылшаруашылық минералдық дақылдарының тыңайтқыштарды, зиянкестері коздыргыштарын жою, немесе басып тастау. 7. Қолайлы тереңдікке мәдени дақылдардың тұқымдарын себу үшін жағдай жасау. 8. Топырақтың беткі қабатының су эрозиясы мен дефляцияға тұрақтылығын арттыру үшін қолайлы шара қолдану. 9. Шымтопырақты, тың, тыңайтылған егінжайдағы, болмаса қыртысты топырақта өскен көпжыллық шөптер тамыр жүйесінің тіршілігін жою. :—-:Негізгі өңдеу-алғы дақылдарды жинағаннан кейінгі бірінші терең өңдеуді айтамыз -Топырақты өңдеу әдістеріне: аударып жырту, аудармай жырту және терең қопсыту жатады. Жерді аударып жырту-топырақты өңдеу негізгі өңдеудің басты тәсілі. Ол топырак өңдеудің ең ертеден келе жаткан тәсілдерінің бірі болып есептеледі. Жерді жыртқанда беткі қыртысы аударылып астына түседі. Егер қыртыс 180 градус аударылса, оның кадатты аудару деп атайды, ал қыртыстар біріне-бірі 45 градус сүйеніп, аударылуы 135 градус болса онда қыртысты айыру дейд. Жерді плугпен жыртады. Тамыр жүйелері 35-40см терендікке жететін мысалы қант кызылшасын, мақтаны, жүгеріні т.б техникалық дақылдарды егетін топырақты өңдегенде кең алымды корпусы бар плугтар колданылады. Топырақты сыдыра жырту. Тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты республиканың далалық солтістік, батыс, орталық және оңтүстік облыстарының аудандарында жер эрозиясы кең етек алды.Міне сондықтан осы кеселді токтатуға бағытталған жараларды қолдану керек болды. Осыған орай Бүкілодақтық астық ғылыми зертеу институты жер өндеудің топырақ технологиясын ойлап таптты.Оның негізгі топырақтың бетінде аңызды сақтау. Сақталған аңыз ылғал жинаумен қатар желдің күшін азайтын топырақ ұнтағының ұшып кетуіне кедергі жасайды. Топырақ бетінде аныз сақтау үшін өндіріске жазық табанды культиватор-сыдыра жыртқыштары өнгізілді. Ол үшін жерді негізгі өндегенде топырақты 30-35см терендікте дейін Жердің беткі қабатын өңлеу тәсілдеріне : сыдыра жырту, культивациялау, тырмалау, катоктау,малалау және басқалар жатады. ——Культивациялау жер өңдеудегі жыртудан кейінгі көп ең қолданылатын маңызды топырақ өңдеу тәсілі. Культивациялау кезінде топырақ қопсытылады, араластырылады және арамшөптер қырқылады. Сонымен қатар онымен өсімдіктерді түптеуге, үстеп коректендіруге болады. Культивациялаудың екі түрі болады: тегіс (жаппай) және қатараралықты культивациялау. Тегіс культивациялау өсімдіктер жоқ жерлерде, яғни егін себер алдында, оны жинағаннан кейін және таза парларда жүргізіледі. Ал қатар аралықты культивациялау отамалы дақылдарды күтіп-баптағанда жүзеге асырылады. ——Тырмалау танапта ылғал сақтау, арамшөптердің жас өскіндерін (жіпшелерін) құрту, танапты тегістеу үшін жүргізілетін топырақ өңдеу тәсілі. Тырмалар тісті (ЗБСС-1, ЗБТС-1), дискілі (БДТ-7) және инелі (БИГ-3А) болып бөлінеді. Тісті тырмалар жер қайырмалы соқалармен өңделген танаптарда, ал, дискілі және инелі тырмалар танапты сыдыражыртқыштармен өңдеген жерлерде қолданылады. Бір тіске түсетін қысымы бойынша тісті тырмалар жеңіл, орташа және ауыр болып үшке бөлінеді. Егер, бір тіске түсетін қысым 0,5-1,0 кг болса жеңіл, 1,0-1,5 кг болғанда, орташа, ал 1,5 кг-нан артық жағдайда ауыр тырмалар қатарына жатады. Тісті тырмалар соқамен аударып жыртылған жерлерде қолданылады. Жеңіл тырмалар күздік дәнді масақты, отамалы дақылдар егістіктерінде арамшөптердің жас өскіндерін және топырақ қабыршағын жою үшін ерте көктемде, егістікті суарғаннан кейін, отамалы дақылдар көктеп шыққаннан соң жүргізіледі. Орташа тырмалар тығыз емес және гранулометриялық құрамы жеңіл топырақтарды, ал ауыр тырмалар балшықты, сазбалшықты топырақтарды тырмалау үшін қолданылады. Танап бетіне аңыз және өсімдік қалдықтарын сақталу үшін жазықтабан сыдыратілгіш культиваторлармен өңделген танаптарда инелі тырмалар пайдаланылады. Тырмалау тереңдігі 3-4 см шамасында. —-Нығыздау. Топырақты нығыздау, ұсату және оның беткі қабатын тегістеу үшін жүргізілетін өңдеу тәсілі нығыздау деп аталады. Онымен бір мезгілде тоң кесектерді ұсақтау, топырақтың қабыршағын бұзу, ептеп қопсыту жұмысы да жүзеге асырылады. ——Малалау. Суармалы жерлерде танаптардың беткі қабатын тегістеу және нығыздау үшін топырақты малалайды. Ол үшін арнаулы құрал мала пайдаланылады. Малалау кезінде жердің ой-шұқыры тегістеліп ірі кесектер ұсақталып ойпаң жерге жылжытылып түсіріледі. Малаланған танап біршама тегістеліп, оған берілген су біркелкі жайылады. Топырақ өңлеу тереңдігі Беткі 1-8 Таяз-8-16 Орташа терең өңдеу 17-23 Терең өңдеу 24-40 Плантажная более 40 см Билет 4 1.Топырақ құнарлылығын жоғарылату жолдары. Топырақтың құнарлылығы деп оның биосфераның құрауышы ретінде қоректік, су-ауалық, температуралық, тотығу-тотықсыздандыру және басқа да топырақтардың режимін анықтайтын жер факторлары мен жағдайларын қамтамасыз ету Топырақ құнарлығын ұдайы өндіру немесе арттыру қазіргі кезде екі тәсілмен, заттық және тенологиялық, жүзеге асырылады. Заттық тәсіл тыңайтқыштар, мелиоранттар, пестицидтер т.б. қолдануды қажет етеді, ал екінші тәсіл – ауыспалы егістерді, аралық дақылдарды, әртүрлі топырақ өңдеуді, егу әдістерін т. б. қолдануды қажет етеді. Топырақ құнарлығын оңтайландыру үшін талапқа үйлесімді құнарлылық моделін (үлгісін) жасау керек. Топырақ құнарлылығының үлгісі деп нақтылы топырақтық-климаттық жағдайда дақылдың белгіленген өнімділік деңгейіне сай келетін экспериментальды түрде анықталған агрономиялық маңызды қасиеттері ме режимдерінің жиынтығын айтады. Топырақ құнарлығының технологиялық үлгісі міндетті түрде экономикалық есептеулермен толықтырылып, оның тиімділігі дәлелденуі кере Егіншілік шаруашылығы дамыған Қазақстанның солтүстік аймағының топырақтарының құнарлылығын сақтап, оны арттырудың басты жолдары мыналар: — егіншілктің топырақты қорғау жүйесін қолданып, оның басты буыны-топырақты жазықтілгіш құралдарымен өңдеп, топырақ бетінде өсімдік қалдықтарын сақтау; — жеңіл гранулометриялық құрамды топырақтарда дәнді дақылдарды, парды және көпжылдық шөптерді топырақ қорғау ауыспалы егісінле жолақтап орналастыру; — органикалық тыңайтқыштарды және минералды тыңайтқыштарды қажетті мөлшерде енгізу; — көпжылдық шөп егілген танаптар ауданын арттырып, оларды мерзімді түрде ауыспалы егістікке қосып отыру. 2.Топырақтың қоректену режимі және Солтүстік Қазақстанның ауыспалы егістігіндегі тыңайтқыштар жүйесі. Топырақта өсімдіктерге қажет су, ауа, жылумен қатар коректік заттардың болуын оның коректік режимі дейді. Көптеген анализдердің нәтижесінде өсімдіктер организмдерінде әртүрлі элементтердің болатыны анықталды. Олардың ішіндегі басым көпшілігі C, H, O, N, P, K, Ca, Mg, Fe макроэлементтер. Бұл элементтерді өсімдіктер жеке молекула түрінде емес, олардың қосылыстары түрінде пайдаланылады. Өсімдіктер үшін әр элеметтің өз орны бар. Макроэлементтермен қатар өсімдіктерге микроэлементтерде қажет. Оларға B, Mn, Zn, Cu, Mo, Al, J және басқалары жатады. Өсімдіктерге ең көп қажет азот, фосфор және калий (N,P,K). Көптеген зерттеулердің нәтижесіне қарағанда аталған элементтердің қоры топырақта жеткілікті. Мысалы, Кравцовтың деректері бойынша қара топырақтардың бір гектарында N–12 тонна, P -6 тонна, ал K -20 тонна екен. Осы келтірілген қорды өсімдіктер топырақтан алып пайдаланылатын мөлшермен салыстырсақ, ешқандай тыңайтқыш енгізбей-ақ жыл сайын жоғары өнім алуға болады екен деп ойлауға болады. Бірақ, істің мәні басқаша. Бұл келтірілген қордың көбін өсімдіктер пайдалана алмайды, өйткені олар көбіне органикалық қосылыс түрінде кездеседі, ал оларды өсімдіктер тікелей ала алмайды. Азоттың топырақта органикалық (10,4 т/га), нитратты (60 кг/га) және аммиакты (110 кг/га) түрлері кездеседі. Өсімдіктер нитратты және аммиакты азотты сіңіре алатындықтан жоғарыда келтірілегн барлық азот қорының (12т/га) әр гектардан тек 170 кг ғана пайдаланады. Фосфор топырақта аналық тау жыныстарында (аппатит, сильвенит), органикалық (көңде, қида –0,2-0,3%) және жылжымалы түрлерде кездеседі. Калий аналық тау жынысы құрамында (ортоклаз, далалық шпат және т.б.), органикалық (қи, көң -0,6) және жылмалы минералдық түрде болады. Қазақстан топырақтарында фосфор аз, ал калий көп мөлшерде кездеседі. Өсімдіктерге қажет азот тұздарына NH4NO3, Ca(NO3)2, KNO3, NaNO3 жатады. Азот тұздары пайда болу үшін топырақта нитрификация процессі жүру керек. Ол екі фазада өтеді. 2 NH3 + 3 O2 = 2 HNO2 + 2H2O және 2 HNO2 + O2 = 2 HNO3+ 43200 кал Көптеген бұршақ тұқымдас өсімдіктер ауадан бос азоттты сіңіріп, оны өздеріне қажетті коректік заттарға айналдырады, біраз бөлігін топырақта қалдырады. Топырақтың коректік заттар режімін реттеу үшін оған ораникалық тыңайтқыштар (қи, көң, құстың саңғырығы, қорда) және жасыл тыңайтқыштар беру, танапта сабан қалдыру керек. Минералдық тыңайтқыштарды (азот, фосфор, калий тұздары) пайдалану топырақтың коректік заттар режімін реттеудің басты жолдарының бірі. Микротыңайтқыштар мен бактериалдық (азот бактерин, фосфоро бактерин) тыңайтқыштарды пайдаланудың өсімдіктер үшін үлкен мәні бар. Топырақтағы микроорганизмдердің тіршілік қабілетін артыру үшін оларға қолайлы жағдай туғызу (оптималды температура +25-30С, ылғалдылық -45-60%, бейтарап топырақ ортасы, оттегінің топыраққа тұрақты келуі және тағы басқа) керек. |