солтүстік қз билет 2. 1. Солтстік азастанны топыра климатты жне жадайы
 Скачать 6.25 Mb.
|
|
Билет 11 1.Топырақтың агрофизикалық қасиеттерін оңтайландыру. Топырақ агрофизикалық қасиеттерін оңтайландыру : Топырақ құнарлылығының маңызды элементтерiнiң бiрi оның агрофизикалық күйлерi болып табылады. Топырақ табиғи дене болғандықтан, ол белгілі физикалық қасиеттермен ерекшеленеді. Топырақтың көлемдік салмағының жоғары болуы, тамырдың төмен бойлап өсуіне, тұқымның көктеп өсуіп шығуына кедергі жасайды. Топырақтың көлемдік салмағының ең қолайлы мөлшері өсімдіктің биологиялық ерекшелігіне байланысты өзгеріп отырады. Топырақтың көлем салмағы шамадан тыс жоғары болуынан ауылшаруашылық дақылдарының өнімі төмендейді. Зерттеу жұмыстарында, ауыспалы егіс тізбектеріндегі топырақтың көлемдік салмағы 30см тереңдікке дейін талдап-анықтау, әр 10 см-де, яғни0-10 см, 10-20 см, 20-30 см топырақ қабаттарында жүргізілді. Тәжірибе барысында топырақтың көлем салмағы көрсеткіштері вегетация басында жоғары көрсеткіштерде болды. Вегетация басында мақтаның бірегей егістігіндегі топырақтың көлемдік салмағы, орнықты дәрежеден жоғары екені байқалды, яғни 0-10 см қабатта– 1,44 г/см3, 10-20 см — 1,53 г/см3 және 20-30см қабатта 1,60 г/ см3 көрсеткіште ерекшеленіп отыр (кесте). Жоңышқаның 2 жылдық тұрағынан кейінгі мақта өсірілген топырақта, көлемдік салмақ орнықты дәреже көлемінде ерекшеленді. Мысалы, вегетация басында, топырақтың 0-10 см қабатында 1,29 г/см3 болса, күзге қарай 1,24 г/см3, 10-20 см қабатында -1,33 г/см3 болса, күзге қарай 1,28 г/см3 және 20-30см қабатта, көктемде 1,38 г/см3 көрсеткіште болып, вегетация соңында бұл көрсеткіш 1,30 г/см3 болып өзгерсе, орташа есеппен топырақтың 0-30 см қабатта көктемде 1,33 г/см3, күзге қарай құнарлылыққа байланысты 1,27 г/см3 көлемдік көрсеткішке төмендеді. Себебі, топырақтың көлем салмағының орнықты деңгейде орын алуына, жоңышқа дақылының екі жылғы тұрағының қарқындылығы, топырақтың агрофизикалық қасиетіне едеуір оңтайлы тиімділік танытты. Бір жыл мақта, күзде үстіне бидай егу және агромелиоративті алқаптан тұратын бидайдың 1 жыл тұрағы + 1 жыл мақтадан тұратын ауыспалы егіс тізбек бойынша (1:1:1), вегетация басындағы 0-10 см топырақ қабатында 1,38 г/см3 болса, күзге қарай бұл көрсеткіш 1,30 г/см3 ғана өзгерді, топырақтың 10-20 см терең қабатында, көктемде 1,41 г/см3, күзге қарай 1,32 г/см3 және 20-30 см қабатта, көктемде 1,47г/см3 көрсеткіште болса, вегетация соңында бұл көрсеткіш 1,34 г/см3 көлемінде ғана төмендеді. Бұл тізбекте, өткен жылы бидай өнімі жиналғаннан кейінгі жүргізілген агромелиоративті іс-шаралар жиынтығы, топыраққа оңтайлы әсер етті. Үрмебұршақ дақылынан кейін мақтаны екінші жыл өсіргенде, топырақтың орташа 0-30 см қабатында орташа есеппен көктемде 1,39 г/см3 болса, күзде 1,30 г/см3 көрсеткішке оңтайланды, ал қытайбұршақ дақылынан кейін мақтаның екінші жыл өсіргенде, топырақтың терең 0-30 см қабатында орташа есеппен көктемде 1,36 г/см3 көлем көрсеткішінде болса, күзге қарай бұл көрсеткіш тәжірибе жүзінде топырақтың терең 0-30 см қабатында орташа есеппен 1,29 г/см3, болып, топырақтың көлем салмағы орнықты дәрежеде болғаны анықталды (сурет). Сурет — Ауыспалы егістерге байланысты топырақтың 0-30 см қабатындағы көлем салмағының өзгеруі Мақтаның бірегей егістігіндегі, мақтаның бір жерге қайта-қайта өсірілуі, топырақтың агрофизикалық қасиетіне, яғни топырақтың көлемдік салмағына кері әсер ететіні айқындалды. Қорыта келгенде, ауыспалы егіс тізбектеріндегі жоңышқа және агромелиоратвті іс-шаралар жиынтығынан тұратын бұршақ тұқымдас дақылдарының қарқындылық жағдайлары, кейінгі өсірілетін мақта егісіндегі топырақтың көлем салмағына тиімділік танытатыны тәжірибе жүзінде анықталды. Сондықтан да ауыспалы егіс тізбектерін өз тәртібімен жүргізу, аралық бұршақ тұқымдас және дәнді-дақылдарды енгізіп, агромелиоративтік — жерді жақсарту жұмыстарын жүргізу бағыты, топырақтың физикалық қасиеті мен құнарлылығын неғұрлым тиімді арттыра түсуге, мақта қозасының қарқынды дамуына, сондай-ақ өнімді барынша артыруға үлкен оңтайлы әсерін тигізетіні айқындалды. + кесте 2.Солтүстік Қазақстанда су режимі және оны реттеу әдістері. солтүстік қазақстаннда су режимі және оны ретту әдістері:Солтүстiк Қазақстанда астық дақылдар танаптарды қыркүйек айынан бастап босата бастайды. Негiзгi топырақөңдеу жұмыстарын аз ғана уақыт iшiнде қыс түскенге дейiн бiтiрiп, үлгеру қажет. Топырақты өңдеу үшiн шамасымен бiр айдай уақыт бар. Осы мерзiм ауаның құрғақшылығымен, төмен атмосфералық температураларымен сипатталады. Кейбiр жылдарды санамағанда топырақтың ылғалдылығы негiзiнен төмен болады. Осы себептен барлық топырақ өңдеу жұмыстарын ұқыпты, қысқа мерзiмде жасап үлгеру керек. Даланың барлық аймақтарында, күзде жазық тiлгiштермен өңдеудiң қажеттiлiгi сөзсiз. Өңдеу тереңдiгiтопырақтың құрамына, жылдың жалпы жағдайына, танаптың ауыспалы егiстегi орнына, топырақтың ылғалдығына көп байланысты және осы барлық факторларға үйлесiмдi болу керек. Кәдiмгi ауырсаздақ карбонатты қара топырақтар (Қостанай, Солтүстiк Қазақстан облыстары). Бұл топырақтар өзiнiң борпылдақ құрылысымен және қарашiрiк мөлшерi жоғары болғандықтан (6 %), жақсы суөткiзгiш қасиеттерiмен сипатталады. Көп жылдық зерттеулер нәтижелерi бойынша бұл топырақтарда күзде негiзгi өңдеу 10-14 см тереңдiкке жүргiзгенi және 4-5 жылда бiр рет 20-22 см – ге терең қопсыту пайдаланғаны жақсы нәтиже бередi. Өзтұстiк карбонатты қара топырақтар Ақмола, Қостанай және Павлодар облыстарында тараған. Бұл түр топырақтарда лай фракциясы кездесетiн болғандықтан, топырақ қабаты тез тығыздалады. Сондықтан негiзгi өңдеу кезектестiрiлiп бiр жыл терең қопсыту (25-27 см), келесi жыл таяз өңдеу (10-12 см) тәсiлiн пайдаланып отыру қажет. Таяз өңдеудi құрғақ, қуаңшылық жылдары пайдаланғаны дұрыс. Өзтүстiк қара, механикалық құрамы орташа, жеңiл (құмдақ, саздақ, орташа саздақ) топырақтар өзiнiң құрамында құм фракциясы жоғары мөлшерде кездесетiндiктен су өткiзгiштiгi жоғары болады. Осы себептен топырақты әр түрлi тереңдiкте өңдеудің қажетi жоқ. Бұл топырақтар күзде 12-14 см өңделiп, 5-6 жылда бiр рет терең қопсытылады. Өзтүстiк қара топырақтарда БАШҒЗИ зертеулер нәтижесi (Зинченко И. Г.) негiзгi топырақ өңдеу тиiмдi тәсiлi келесi 19, 20, 21 кестелерден байқалады. Кестелерден байқағанымыздай, негiзгi өңдеу әр түрлi тереңдiкте және терең жасалған варианттарды салыстырғанда, тек парда терең өңделiп, ауыспалы егiстiң 2 - 4 дақылында таяз өңдеу тәсiлi қолданғанда, бидай өнiмi басқа өңдеу тәсiлдерiмен салыстырғанда жоғары болып шықты. Күңгiрт қара қөзыр, карбонатты ауыр саздақ топырақтарда, негiзгi өңдеу кезектестiрiлiп әр түрлi тереңдiкке жүргiзiледi. Күңгiрт қара қөзыр механикалық құрамы жеңiл топырақтарда негiзгi өңдеудi таяз 12-14 см – ге жүргiзiлгенi орынды. Қар тоқтату. Солтүстiк Қазақстан жағдайында жауын-шашын мөлшерi 250-400 мм аралығында өзгерiп отырады. Айлар бойы,жыл iшiнде олардың түсуi бiркелкi емес, сондықтан жауған жауын-шашынды сақтау және оны аса тиiмдi түрде пайдалану алғашқы мақсаттардың бiрi. Көктемде жауған жауын топырақта сақталмай, тез буланып кетедi. Жазда жауған жаңбыр булануға және өсiмдiктердiң пайдалануына жұмсалады. Топырақта жазда ылғал жиналмайды. Топырақтың төменгi қабатында жиналған ылғал - өсiмдiктердi толық сумен қамтамасыз ететiн ылғал. Вегетация кезеңiнде жаздық бидай 200-260 мм шамасында пайдалы ылғалды қажет етедi. Ол ылғалдың жартысы жазғы жауыннан, жартысы топырақ қабатынан қамтамасыз етiледi. Астық дақылдарында (жаздық бидай, арпа, сұлы) тамырлардың екі түрі қалыптасқаны баршамызға мәлім: түп және қосалқы тамырлары. Қосалқы тамырлары 20-25 см тереңдікке дейін тарайды және жазда жауын суларын тиімді пайдаланады. Бірақ Солтүстік Қазақстан жағдайында маусым-шілде айларында қуаңшылық жиі қайталанып отырады. Осындай жағдайда қосалқы тамырлардың дамуы нашарлайды немесе мүлде дамымай қалады. Осы қуаңшылық кезеңінде өсімдікті ылғалмен қамтамасыз ететін тамыр түрі - түп тамыр болып қалады. Түп тамырлар топырақ қабатында жеткілікті ылғал болған жағдайда топырақтың тереңдегі қабаттарына дейін тарайды. Тамыр жүйесі жақсы дамыған астық дақылдары ылғалды төменгі топырақ қабаттарынан сіңіріп алады. Ылғал жеткілікті болған жағдайда жаздық бидай тек түп тамырлар арқылы 12-15 ц/га –дан 20 ц/га-ға дейін өнім массасын қүрастыра алады (М. К. Сүлейменов). Топырақта негізгі ылғал қоры күзде жиналады (салқын ауа райы және жасыл өсімдіктер болмаған жағдайларда). Күзгі жаңбыр топырақтың жоғарғы 30 см қабатына ылғал жиналуын қамтамасыз етеді. Ал топырақтың тереңгі 1-1,5 м қабатына дейін ылғалды сіңіріп, белсенді түрде жинау үшін қысқы жауын-шашынды пайдаланғаны аса қажет. Солтүстік Қазақстан жағдайында қар түрінде 60-100 мм жауын-шашын түседі. Бұл қарды толық, танапта сақтаған жағдайда топырақ су режимін әлдеқайда жақсартуға мүмкіндік болар еді. Бірақ күшті жел танап бетінен қарды сайларға ұшырып әкетеді. Қарды тоқтату үшін арнайы агротехникалық шараларды қолдану керек. Билет 12 1.Топырақта органикалық заттар мен қоректік заттардың жиналуындағы ауыспалы егістің рөлі. топырақта органикалық затар заттардың жиналуындағы ауыспалы егістің рөлі:Дақылдардың және сүрі жердің кезектестіру принциптерін бұзбай, олардың ауысу жүйелігіне түзетулерді енгізуге мүмкіншілік беретін ауыспалы егістің қасиетіне ие болу оның икемділігі деп аталады. Айналым мерзімдері ұзақ және биологиясы ұқсас дақылдардан құрастырылған ауыспалы егістердің икемділігі жоғары болады. Дақылдардың кезектестіру қажеттілігі әр түрлі себептерге байланысты. Олардың ішінде ерекше орынды қоректік заттарды тиімді пайдалану және топырақтағы қарашірік балансын реттеу алып отыр. Ауыл шаруашылық дақылдар қажетгілігі, сонымен қатар топырақтан қоректік заттарды сіңіру қабілеттері өзгеше болады. Топырақтаң шығыдайтын әр түрлі дақылдардың, қоректік заттардың мөлшері олардың өнімділігіне жеке химиялық құрамына байланысты болады. Егіншілік тәжірибесінде қандай болсын өсімдіктің өсіру топырақтағы заттардың (оларды сырттан енгізбей) азаюына байланысты, Топырақтағы қоректік элементтердің азаюы өсімдіктің түріне байланысты. Бұдан басқа қоректік элементтерді пайдалануға қатынасы бойынша өсімдіктер таңдаулы қасиеттерге. Астық дақылдар топырақты біршама азот және фосфор, картоп калиймен кедейлетеді. Тамыр жүйесінің әр түрлі қабатта орналасуы қоректік заттарды топырақтын әр түлрі қабаттардан пайдалануына себепші болады. 2.Солтүстік Қазақстанның топырақ климаттық және жағдайы Билет 13 Солтүстік Қазақстанның топырақ өңдеу жүйесінің ерекшеліктері Солтүстік Қазақстандағы топырақтың барлық негізгі түрлері, ең алдымен, жылжымалы фосфордың аз болуымен сипатталады, оның болмауы өсімдіктердің дамуына және одан кейінгі егіннің қалыптасуына ерекше кері әсерін тигізеді. Минералды тыңайтқыштардың тиісті түрлерін қолдану арқылы ғана фосфордың жетіспеушілігін жоюға болады. Фосфатты тыңайтқыштар астық өнімділігін арттырып, сапасын жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар пісуді 5-6 күнге тездетеді, осыған байланысты астық жинау ертерек басталып, неғұрлым қолайлы күзгі жағдайларда жүргізіледі.Егістік жағдайында, күрделі кезең. Солтүстік Қазақстан жиі температураның төмендеуімен және топырақтың органикалық заттарын минералдандыратын микроағзалардың белсенділігінің төмендігімен сәйкес келеді. Жас өсімдіктердің тамыр жүйесі нашар дамыған және салыстырмалы түрде аз мөлшерде топырақты қамтиды, сондықтан бұл кезеңде минералды тыңайтқыштармен қоректік заттарды қосымша енгізудің үлкен маңызы бар. Сыни кезеңде фосфатпен қоректену деңгейі ерекше маңызды. Өсімдіктердің тамыр жүйесінің дамуында негізгі рөл атқаратын фосфор. Солтүстік Қазақстанның тыңайтқыш пайдалану жүйесінің ерекшеліктері Билет 14 1 Солтүстік Қазақстанның ауыспалы егіс жүйесінің ерекшеліктері Қазақстанның ауыл шаруашылығы 19 ғасырдың ортасында үлкен дамып, өсімдік өнімдері (бидай, тары, қарақұмық) жергілікті халықтың негізгі тағамына айналды. Сібір орыс шаруаларының егіншілік мәдениеті Солтүстік және Солтүстік-Шығыс Қазақстандағы егіншіліктің дамуына үлкен прогрессивті ықпал етті. Ертеде Солтүстік Қазақстанның бүкіл аумағында, соның ішінде Павлодар облысында тың егіншілік жүйесі қолданылды, ешқашан жыртылмаған жерлер игерілмеді. Кейде оларға 5-6 жыл қатарынан бидай егіліп, содан кейін тары, зығыр, бұршақ осыншама жыл егіліп, жер құнарлылығын жоғалтып, қоқыстанып, қаңырап бос қалып, жаңа учаскелер игерілетін. . Солтүстік Қазақстан территориясының игерілуімен, халық санының өсуімен жыртылған тың жерлер бірте-бірте тыңайған жерлерге айналып, тың егіншілік жүйесі тыңайтқышқа ауыстырылды. 6–12 жыл жұмыс істегеннен кейін егістік жерлер белгісіз мерзімге, кейбір жағдайларда 6–10, басқаларында 10–12 жылға қалдырылды, содан кейін қараусыз қалған учаскелер қайтадан егіп, сол тәртіппен пайдаланылды. Батыс Сібірде, Солтүстік Қазақстанда шабындық ауыспалы егістерді күшейту ұжымдастырудан кейін басталды. В.Р.Уильямс (1951) «шөптік ауыспалы егістер өте жақын болашақта Орал мен Сібірдің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында біржақты астық шаруашылығын тұрақты етуге мүмкіндік береді; олар астық өндірісінің өзін және мал шаруашылығын тұрақты етеді». Мұнда бидай алқаптары үшін тоғыз-он танапты шөпті-егіс ауыспалы егістері ұсынылды, оның құрылымында егістік жердің 40–50% ғана дәнді дақылға, 20–33% көпжылдық шөптерге бөлінген. Айта кету керек, қара тыңайған жаздық бидайдың прекурсоры ретінде пайдаланылмаған, соңғысы көпжылдық шөптердің қабатына себілген. И.В.Якушкин (1949), Сібір мен Қазақстанның астықты аудандары үшін әзірленген шабындық ауыспалы егіс біршама өзгертілді. Алдыңғы схемадан айырмашылығы, астық прекурсорлары мұнда ішінара жетілдірілді, яғни. дәнді дақылдар екі-екі жыл, ал өңделгеннен кейін бір жыл егілді. Алайда ауыспалы егістің астықпен қанығуы егістік алқаптарының 50 пайызынан аспады. Жел эрозиясына бейім аудандар үшін сегіз танапты тыңайған ауыспалы егіс қабылданды: 1) тыңайған (10-13 жас); 2) жаздық дәнді дақылдар; 3) пропашные; 4) жаздық дәнді дақылдар; 5) бу; 6) қыс; 7) жаздық дәнді дақылдар. 2. Солтүстік Қазақстанның жергілікті режимдерді реттеу жүйесінің ерекшеліктері ҚР-да нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі нарықтың дәрменсіздігі туралы ережелерден, атап айтқанда, тұтастай алғанда ел экономикасының тұрақты және тұрақты дамуы үшін жағдайларды қамтамасыз ету, жеке меншікті қорғау, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу үшін салықтар түрінде алынатын кірістерді қайта бөлу және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінен туындайды. Қазақстан Республикасының құзыреті елдегі сенімді құқықтық тәртіпті, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады, ал бұл өз кезегінде кәсіпкерлік пен экономиканы дамыту үшін негіз болып табылады. Егер мемлекет бұл үшін тиісті жағдайларды қамтамасыз етпесе, кез-келген елдегі Экономика қалыпты дами алмайды. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, нарықтық қатынастар жалпыұлттық мәселелерді автоматты түрде шешуге әкелмеген кезде мемлекет экономикалық қызметке араласады. Өз функцияларын сәтті орындау үшін мемлекет: - елдегі экономикалық ахуал, инвестициялық ахуал және инвестициялық ағындар туралы келіп түсетін ақпаратты тұрақты байқауды жүзеге асыру және талдау; - қоғамдық өмірдің жағымсыз экономикалық, экологиялық және басқа процестеріне жедел араласу; - нарықтық қатынастар шеңберінде заңнамалық, құқықтық және нормативтік актілер негізінде мемлекеттік құрылымдар мен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара іс-қимылды үздіксіз жүзеге асыру; - шаруашылық жүргізуші субъектілердің ағымдағы жедел-шаруашылық қызметіне араласпау (алайда мемлекет банкроттық, кәсіпорынды санациялау және т.б. басталған кезде тікелей қатысуға міндетті). Дамыған елдердегі экономиканың нарықтық жағдайында мемлекеттік реттеу келесі мақсаттарды қояды: - жеке меншік құқығын қамтамасыз ету; - экономиканың және еркін кәсіпкерліктің тұрақты дамуы үшін жағдайларды қамтамасыз ету; - ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз ету; - іскерлік белсенділік циклдерін реттеу; - нарықтағы монополиялардың билігін шектеу және адал бәсекелестікті дамытуға жәрдемдесу және т. б. Қазақстан Республикасында макро деңгейде мемлекеттік реттеу экономикадағы жағымсыз құбылыстарды жоюға бағытталған: өндірістің құлдырауы, инфляция, жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, бюджет тапшылығы, әлемдік нарықтағы отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі; қоршаған ортаның нашарлауы және т. б. Қазақстан Республикасында мемлекеттік реттеу шағын деңгейде кәсіпкерлік қызметті дамытуға жәрдемдесетін оң жағдайлар жасауға бағытталған: инвестициялық ахуалды ынталандыру, шағын бизнесті, сарапшыларды және компаниялардың инновациялық қызметін қаржылық қолдау. Нарық барлық мәселелерді шеше алмайды деген ереже жалпыға бірдей танылды, сондықтан мемлекеттің белгілі бір экономикалық міндеттерді орындауға қатысуы сөзсіз. Билет 15 Солтүстік Қазақстанның егістігінде ауылшаруашылық дақылдарды өсіруде топырақ құнарлығын сақтау және жоғарылату шаралары Топырақ құнарлылығы деп, оның өсімдіктердің өсуі мен дамуы кезеңдерінде, барлық қажетті жағдайлармен үздіксіз қамтамасыз ету қасиетін айтады. Топырақ құнарлығын ұдайы өндіру немесе арттыру қазіргі кезде екі тәсілмен, заттық және тенологиялық, жүзеге асырылады. Заттық тәсіл тыңайтқыштар, мелиоранттар, пестицидтер т.б. қолдануды қажет етеді, ал екінші тәсіл – ауыспалы егістерді, аралық дақылдарды, әртүрлі топырақ өңдеуді, егу әдістерін т. б. қолдануды қажет етеді. Егіншілік шаруашылығы дамыған Қазақстанның солтүстік аймағының топырақтарының құнарлылығын сақтап, оны арттырудың басты жолдары мыналар: — егіншілктің топырақты қорғау жүйесін қолданып, оның басты буыны-топырақты жазықтілгіш құралдарымен өңдеп, топырақ бетінде өсімдік қалдықтарын сақтау; — жеңіл гранулометриялық құрамды топырақтарда дәнді дақылдарды, парды және көпжылдық шөптерді топырақ қорғау ауыспалы егісінле жолақтап орналастыру; — органикалық тыңайтқыштарды және минералды тыңайтқыштарды қажетті мөлшерде енгізу; — көпжылдық шөп егілген танаптар ауданын арттырып, оларды мерзімді түрде ауыспалы егістікке қосып отыру. Құнарлылықтың агрофизикалық, агрохимиялық, агробиологиялық көрсеткіштері  |