Медециналық генетика негіздері емтихан. 1. Эукариот днны функционалды блімдері. Эукариот гендеріні экспрессиясыны реттелуі
 Скачать 25.05 Kb.
|
|
1.Эукариот ДНҚ-ның функционалдық бөлімдері. Эукариот гендерінің экспрессиясының реттелуі. Эукариот жасушаларының ДНҚ-сы құрылымындағы ерекшеліктер: Интрон-экзондық құрылым болуы Көп рет қайталануы, яғни олар бірінен соң бірі қайталанып жұптасып немесе кластерге топтанып орналасады Эукариот ДНҚ-сы сызықты болып келеді Эукариот геномында ядролық және ядродан тыс ДНҚ молекуласы болады. Ядродан тыс цитоплазмалық ДНҚ плазмондар деп аталады. Эукариот шеномында қозғалғыш генетикалық элементтер-транспозондар, гендер белсенділігін реттеуге қатысады. Ген- бір ақуыз молекуласының кодтайтын ДНҚ үлесі. Гендер құрылымдық гендер (ферменттер, гистондық ақуыздар, рибосома ақуыздары), модуляторлық гендер (ингибитор, супрессор, интенсификатор, модификаторлар), реттеуші гендер(энхансер, оператор, промотор, аттенюатор, терминатор) болып бөлінеді. ДНҚ молекуласы гендер мен генаралық учаскелерден тұрады.Ген аралық учаскелер дегеніміз- спейсерлер. ДНҚ молекуласында гендер бар болғаны 2,5-3,5 % көлемін алса, спейсерлар 98% алады. Құрылымдық рөлі: Нуклеосома тізбегінің ширатылып жоғары құрылым қалыптасу, хромосомаларды центроля аппаратына бекіндіру. Кейбір ақуыздарға байланысатын арнайы локустар болып табылады. ДНҚ,РНҚ сизтезін бастаушы ДНҚ және РНҚ полимеразалар бекінетін промотор болып табылады. Эукариоттарда промотор ТАТА-бокс,ГЦ- бокс, ЦААТ- бокс болады. Оператор, энхансер рөлін атқарады. Оператор- промотор мен құрылымдық ген арасында тұрады да, ақуыз-репрессормен байланысып транскрипцияны бастырмалайды немесе активтендіреді. Энхансер- реттеуші геннен алысырақ орналасады. Олар транскрипция факторымен ,мысалы ақуыз p-53 байланысып, TFIID белсенділігіне әсер ету арқылы гендер эксперссиялануын реттейді. ДНҚ молекуласының транскрипциялануын тоқтататын локустар қызметін атқарады. Бұл реттеуші ген алдында орналасқан аттенюаторлар мен геннен кейін орналасқан терминаторлар. Аттенюатор- кейбір оперондарда оператор мен гендер арасында болатын ДНҚ учаскесі. Эукариоттар гендер экспрессиясы Ф.ЖАкоб пен Ж. Моно ұсынған оперондық механихм бойынша жүзеге асады.Оперонның 2 түрі болады: Индукцияланатын оперон- реттеуші жіне реакция тізбегінің бастапқы өнімі So саналатын лактоза опероны. Егер жасушада бастапқы өнім(лактоза) болмаса, ақуыз рецептор оперонмен байланысып, транскрипция бастырмаланады. Егер жасушада бастапқы өнім болса ақуыз рецептор мен оперон қосылмай, оперон іске қосылады, яғни транскрипция жүреді. Репрессияланатын оперон- реттеуші болып ақырғы өнім Po саналатын триптофан опероны. Егер ортада ақырғы өнім болмаса, ақуыз репрессор оператормен қосылмай, транскрипция іске қосылады.Егер ортада триптофан болса, оның біраз бөлігі ақуыз репрессормен байланысып, оперон өшеді, яғни транскрипция тоқтайды. 2. Хромосомалық аурулар. Жалпы сипаттамасы. Патау синдромы. Тұқым қуалайтын аурулар - ата-аналарынан ұрпақтарына берілетін аурулар. Тұқым қуалайтын аурулар гендік, хромосомалық және геномдық мутациялардың әсерінен генетикалық материалдың өзгеруіне байланысты қалыптасады. Генетикалық жіктеу бойынша тұқым қуалайтын аурулар: 1.Моногендік 2.Хромосомалық 3.Мендель заңдылықтарынан өзгеше тұқым қуалайтын аурулар 4.Мультифакторлық немесе полигендік болып 4 топқа жіктеледі. Хромосомалық аурулар геномдық (хромосомалар санының өзгеруі) және хромосомалық (хромосомалар құрылысының өзгеруі) мутацияларға байланысты қалыптасады. Балалар осы хромосомалық аурулармен өте көп ауырады. Өздерінің жастарына сай дамымай қалуы мүмкін немесе дұрыс жетлмей,өспей қалуы мүмкін.Өте көп себептері бар. Хромосомалық ауруларды-патологиялық ауруларға жатқызсақ болады.Негізгі заңдары-Мендель заңдарынан бөлек жолдармен тұқым қуалап,мутацияға ұшырауы.Ата-аналар гаметаларының пайда болған мутациялар ұрыққа өтіп,туылуы мүмкін. Адамдардың гаметаларында 750 шақты хромосомалық аномалиялар бар. Хромосомалық аурулардың пайда болуының бептері:Кейбір хромосома құрылымдары бұзылып,кариотиптерінің бұзылуы. Ал олардың бұзылуы әр түрлі мутагендік факторлардың әсерінен хромосома сандары ажырамай қалуы мүмкін.Анеуплоидия,триплоидия,тетраплоидия болады. Шерешевский-Тернер синлромы,Клайнфельтер синдромы болады Патау синдромы. Даун синдромы (21 хромосоманың трисомиясы) – 21-жұп хромосомалардың қалыпты екі көшірменің орнына 3 көшірмесімен көрінетін геномдық патологиялардың бір түрі, сондықтан адам кариотипі қалыпты 46 хромосома орнына 47 хромосомадан тұрады. Берілген синдромның басқа 2 формасы белгілі: 21 хромосоманың басқа хромосомаларға транслокациясы (жиі 15, сирек 14, өте сирек 22, У хромосомаға) - 4% жағдайда, синдромның мозаикалық нұсқасы – 5 % жағдайда кездеседі. Синдром ауруды 1866 жылы алғашқы рет сипаттаған ағылшын дәрігері Джон Даунның есімімен аталған. Туа біткен синдромның себебі хромосомалар санының өзгеруіне байланысты екенін 1959 жылы француз генетигі Жером Лежен анықтаған. «Синдром» сөзі белгілер мен қасиеттердің жиынтығы деген мағына береді. Бұл терминді қолданғанда «Даун ауруынан» көрі «Даун синдромы» сөзін қолданған дұрыс. Даун синдромымен ауыратын адамдардың Халықаралық күні алғаш рет 2006 жылдың 21 наурызында өткізілді. Мерекенің күні мен айы жұп хромосоманың реттік номері мен санына байланысты таңдалған болатын. Патау синдромы - 13-ші хромосоманың қосымша көшірмесін қатысуымен туындаған Хромосомалық бұзылуы. Патау жүйке жүйесінің бірнеше кемшіліктерді қамтиды. Синдромдық құрылымы, көз, тірек-қимыл, жүрек, несеп-жыныс жүйесі және тағы басқа ағзаларды зақымдайды. Патау синдромының себептері Патау синдромының дамуы үшін негіз 13 хромосоманың кариотипін қосымша көшірмесін болуы болып табылады. Көп жағдайларда (75-80%), бір ата-анасының мейоз кезінде nondisjunction 13-ші хромосомалар байланысты ғана толық трисомии жүреді. Осылайша, барлық ұрықтың жасушалар кариотипа 47, XX 13+ немесе 47, XY 13+ бар. Патау синдромы жағдайында А азшылық болып теңгерімсіз транслокация хромосома 13 жұп ұсынылған, мозаика нысандары isochromosome. 13 хромосомалары арттырылуының дәл себептері орнатылмаған. Ол тек генетикалық ақаулық гаметалар қалыптастыру кезінде, немесе зиготаның қалыптасу сатысында орын алуы мүмкін екені белгілі. Ұрықтың патау синдромы сырқаттанушылық және анасының жасына арасындағы байланыс, басқа да факторлардың рөлі сенімді анықталды. Аурудың белгілері: Балалар әдетте мерзімінде туған, бірақ салмағы шағын - шамамен 2500 гр. Патау синдромымен туған нәрестелер тән келбет-төмен көлбеу маңдай, тар көз, жазық, батық мұрын. Патау синдромы бар балаларға бет жарығы, құлағының төмен орналасуы мен деформация тән. Жүйке жүйесінің бұзылуы, holoprosencephaly корпус callosum, жұлын жарық және мишықты гипоплазиясы, гидроцефалия, dysgenesis қамтиды. Жиі белгілері Patau синдромы кереңдік, microphthalmia, туа біткен катаракта, coloboma, сетчатки дисплазиясы, көру жүйкесінің гипоплазиясы болып табылады. туа біткен жүрек ақаулары, бүйрек, ас қорыту жүйесі , және т.б. Патау синдромы бар ұлдар крипторхизм, hypospadias жүреді.; қыздар - клитор гипертрофия және жыныстық ерні спайкасы, жатырдың еселенуі және қынап, екі мүйізді жатыр, тірек-қимыл жүйесінің даму кемістіктері, ұрықтың кіндік грыжа болуын мен сипатталады. Патау синдромы нашар болжамын туғызады: пациенттердің 95% өмірінің бірінші жылында қайтыс болады. Дамыған елдерде, 5 жыл бұрын 15%-ы 10 жасқа дейін дейін өмір сүреді. Ауруды емдеу жолдары: Патау синдромы бар балаларға арналған медициналық көмектің ерекшеліктері шектеледі және жақсы қамқорлық, жақсы тамақтану, инфекция алдын алу, қалпына келтіру және симптоматикалық терапия ұйымдастыруға негізделген. Хирургиялық көмек туа біткен жүрек ақауын, бет сызаттардың және басқа да түзету үшін қажет болуы мүмкін. Патау синдромы бар балалар, балалар педиатры, балалар невропатологы, педиатриялық кардиолог, педиатриялық офтальмология, педиатриялық жарақат, ортопедия, педиатриялық ЛОР, педиатриялық гастроэнтеролог, педиатриялық урология және басқа да мамандар бақылауында болуы қажет. |