1. ылым ретіндегі азастан тарихыны масат, міндеттері жне оны зерттеуді зектілігі
 Скачать 269.73 Kb.
|
|
27 . XIII-XV ғғ. Қазақстанның рухани мәдениеті.Алтын Орда (1236 – 1242 жж.). Жеті жылдық жорықтан орналған кейін Батый орталығы төменгі Еділде орналасқан 1242 жылы (1243 ж.) тарихи әдебиетте Алтын Ордадеген атқа ие болған зор мемлекет құрды. Алтын Орданың астанасы Сарай – Бату (қазіргі Астрахань маңында) болды, кейінірек астанасы Сарай – Беркеге көшірілді. «Алтын Орда» ұғымы біртекті емес бір жағдайда Алтын Орда деп Батый мен оның Мирасқоры Беркенің жеке иелігіндегі жерлерді, яғни Еділ бойы менар-ғын, тама, т.б.) кейіннен қазақ халқының этн. Құрамын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Ш.Уәлиханов Н. о. Мен Қазақхандығы халқының туыстығы туралы “бауырлас орда” деп атаған (қ. Қазақ-ноғай қарым-қатынастары). 15 ғ-дың аяғында Н. о. Орыс мемлекетімен саяси және сауда-экон. Байланыстар орнатып, ноғай билеушілері Мәскеумен Қазан базарларына жыл сайын мыңдаған жылқы мен қой өткізіп тұрды. 16 ғ-дың 2-жартысында Қазан мен Астрахан хандықтарын Ресей жаулап алғаннан кейін Н. о. әлсіреп, бірнеше ұлыстарға, ордаларға бөлінді. Солт. Кавказда Кіші Ноғай ордасы, Жем, Ойыл жағалауларында Алты ұлыс ордасы құрылды. 29. Қазақ хандығының құрылуы. Қ.Х-ы туралы бізге жеткен нақты жазба дерек/ң бірі М.Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегі. Қ.Х-ы шаруа.қ-ң дамуы, өндіргіш күш/ң өсуі, феодалдық қатынас/ң қалыптасуы нәт.де ерте заманнан бері Орт.Азияның ұлан-байтақ өңірін мекендеген көшпенді тайпа/ң бірыңғай этникалық топ-қазақ халқы-ң негізінде бірігуі арқылы 15ғ.ң орта шенінде құрылды. Қ.Х-ң құрылуына 1457ж.дан кейін Керей мен Жәнібек сұлтан/ң Әбілқайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпа/н бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы мұрындық болды. Ол кезде жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға қоныс аударған қазақ/ды Әбілқайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қоныс береді. Осы оқиға жайлы М.Х.Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: "Сол уақытта Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтан-рды көп мазалады. Жәнібек хан мен Керей хан одан Моғолстанға қашып кетті. Есен-Бұға хан о\ды шын ықыласымен қарсы алып, Моғолстан-ң батыс шебін құрайтын Шу және Қозыбасы округын берді. Олар бұл жақта жақсы жайғасып алған кезде, Әбілқайыр өлген соң, өзбек ұлысы бұзылып сала берді: онда үлкен-үлкен шатақ/ басталды. О.ң қол астындағы/р-ң үлкен бөлігі Керей х. мен Жәнібек х.ға көшіп кетті, сөйтіп о/р-ң төңірегіне жиналған/р.ң саны 200мың адамға жетті. О/р енді өзбек/р-қазақ/р д.а б.ды.″ Осы уақыт хижра.ң 870 ж – біз-ң ж. санауымыз-ң 1465-1466 ж.ж.Алғ.да Қ.Х-ң терр.сы батыс 7-су жері,Шу өзені мен Талас өзені-ң алабы еді.Жаңа құрылған Қ.Х-ы құрамына,яғни батыс 7-су өңіріне 10 шақты ж. айналасында 200мыңдай саны бар көшпелі тайпа/р.ң жиналуы кең өріс-қонысты к.к етті.Көшпелі ел мен отырықшы халық.ң экономикасы дамыған аудан/мен,әсіресе Сыр бойындағы қала/мен сауда-саттық қарым-қатынас жасау маңызды мәселеге айналды.Осы жағдай-р-ң талабына сай Қ.Х-ң үлкен міндет/і б.ды:1)Бұрынғы дәстүр б.ша Дешті-Қыпшақ жерін мал жайылымы ретінде пайдалану;2)Сыр бойындағы Сығанақ,Созақ,Отырар,Яссы қала-рды қайтарып алу.Себебі, Сыр бойындағы бай қала/ –бұдан бұрынғы ірі мемлекет-к бірлестік/р-ң-Ақ орда.ң,Әбілқайыр хандығы.ң саяси-әкімшілік және сауда-экономика-қ орталықтары еді.3)Қазақ тайпалар-ң басын қосып,қазақ-ң этника.қ аумағын біріктіру.Сыр бойындағы қала-р ж.е Дешті-Қыпшақ далсы үшін күресте басты қарсыласы –Әбілқайыр хан болатын.Қ.Х-ы Әбілқайыр Х-ымен күресу үшін Моғолстанмен тату көршілік одақтық байланыс орнатты.Бұл одақ жоңғар тайшысы Амасанжы.ң моғолстанға,Әбілқайыр.ң Қ.Х-на қарсы шабул/ына біріге отырып қорғануға мүмкіндік б.ді.1468ж Ә-р Қ.Х-на қарсы жорық жасады,жорығы сәтсіз б.п өзі қаза тапты. Әбілқайыр өлген соң, мемлекет ыдыраған кезде Қ.Х-ы күшейіп,көлемі ұлғаяды.Өзбек ұлысы.ң үлкен бөлігі Қ.Х-на көшіп келді.Жергілікті халық қолдаған Жәнібек хан мен Керей хан Шығ.Дешті Қыпшақ халқына билік ету үшін Жошыдан тарайтын көптеген сұлтандарға қарсы күреске шығуды кешіктірмеді. О/р.ң басты қарсылас/ы Әбілқайыр.ң мұрагер/і – о.ң ұлы Шаих-Хайдар хан және немере/і шайбандық сұлтан/ - М.Шайбани мен Махмұд сұлтан болатын. О/ға қарсы күресте Қазақ билеуші/і Жошыдан тарайтын Тоқа-Темір.ң ұрпағы, Кіші-Мұхамед х.ң ұлы Ахмет ханмен, Шайбани ұрпақ/ры Ибақ ханмен, Бұрыж оғланмен, Маңғыт әмір/рімен тізе коса отырып қимылдады. Бірнеше шайқас болып, Қамал ад-дин Әли Бинаи.ң айтуынша, "2 жақтан да көп адам/ қаза тапты". Шайқас/р.ң бірінде Шайх-Хайдар х.ды Үлкен орда х.ы Ахметтің әскерімен келген Ибақ х. өлтірді. Мұхамед Шайбани інісімен бірге Қажы-Тархан.ң (Астрахан.ң) билеушісі, Темір-Құтлық х.ң (Тоқа-Темір.ң) ұрпағы Қасым ханға барып паналады. Қаланы Ахмет хан, Ибақ хан және Ноғай ұлысы.ң билеушісі Аббас бек қоршап алып, Мұхамед Шайбани інісімен бірге Түркістан уалаятына қашты, сөйтіп онда Темір ұрпақ/ы.ң әкімі Мұхамед-Мазид тарханнан қолдау тауып, Әбілқайыр х.ң бұрынғы әскербасы/ы арасынан өзін жақтаушы/ды жинауға үміттенді.1470 ж.ң қысына қарай Қазақ әмірші/і Түркістанда едәуір ілгері басты. Жәнібек х.ң Үлкен ұлы Махмұд сұлтан Қаратау етегінде Созақты алды. Басқа бір ұлы Еренші сұлтан Сауранды иеленді, енді Керей х.ң өзі Түркістанға жақындап келді. Қаз.ң оңт.нде қазақ/р.ң іс-қимылы.ң жандануы Мұхамед Шайбани.ң Мауереннахрға Темір ұрпақ/.ы.ң қол астына шұғыл түрде кетуге мәжбүр етті. Шайбанилік сұлтан/ға Түркістаннан кетуге кеңес беріп, Мұхамед өз иелік/іне қазақ/р.ң шабуыл жасау қатері.ң бетін бұрмақ болды. 2ж.дан кейін Темір ұрпақ/рынан әскери көмек алған Мұхамед Шайбани Түркістанға келіп, бірқатар бекініс/ді басып алды. Сырдария.ң сол жағалауындағы Аркөкті, соған сүйене отырып Шығ.Деш.Қыпшақ шекарасына беттеп, Сығанақты бас.алды. Сол кезге қарай Ноғай ұлысы.ң басшысы Мұса мырза Түркістанға жақындап келіп, Мұхамед Шайбанимен одақтасуға ұмтылды. Бұған Бұрындық басқарған қазақ әскер/і.ң Бат.Жетісудан Түркістан шекарасына асығыс келіп жетуі кедергі жасады. Әскербасы/ы.ң 1-і қазақ.ң болашақтағы х. Қасым сұлтан болатын. Осы оқиға/ туралы хабарлаған деректеме/де Бұрындық хан мен Мұхамед Шайбани арасындағы шайқас Қаратау тауы.ң Соғұнлұқ асуында өтті. Шайқаста Жәнібек х.ң ұлы, Созақ әміршісі Мұхамед Сұлтан қаза тапса да, Мұхамед Шайбани жеңіліске ұшыраған. Мұхамед Шайбани Түркістаннан Маңғыстауға кетуге мәжбүр болды. Бұрындық хан Сығанақты алды.Сонымен, Жәнібек пен Керей х/р, содан соң, соңғысы.ң ұлы Бұрындық хан басқарған ҚХ.ы XV ғ.ң 70-жж. Орт.қҚазақстан даласында нақты саяси күшке айналды.80-ж/рда және 90-ж/р.ң басында Мұхамед Шайбани тарапынан да, қазақ/ тарапынан да жасалған соғыс қимыл/ы барынша табандылығымен және қаталдығымен ерекшеленді, о/р.ң қатынас/ына Темір ұрпақ/ына қоса, моғол х/ры да араласты.Қазақ/ мен о/р.ң одақтас/ына қарсы толассыз жүргізілді деуге болатын 3 ж.қ күрестегі жеңіс/р Мұхамед Шайбаниді 1486 жж. Түркістанды тастап шығып, Хорезмде соғыс сәттілігін іздестіруге мәжбур етті. 1488 ж Сұлтан Махмұд Темір ұрпағы.ң әкімі Мұхамед-Мазидті Отырардан қуып шықты. Қазақ хан/ы мен Мұхамед Шайбани арасындағы соғыс қимыл/ы XVғ соңғы онжылдық/нда толассыз жүріп жатты ж/е ғасыр аяғына қарай уақытша бітіммен аяқталды. Шайбани ұрпақ/ы Отырар, Ясы, Аркөк, Үзкент қала/нда өз жағдай/н табанды күреспен нығайтып, олардан Темір ұрпақ/ң әкім/н ығыстырып шығарды. Ташкент пен Сайранда моғол ханы Сұлтан Махмұд отырды. XV ғ аяғына қарай Қаз.Х-ғы едәуір нығайды, оның алғ. шекарасы кеңейе түсті. 30. XV-XVIII ғ. бірінші ширегіндегі Қазақ хандығы туралы жазба деректер. 1544-1546ж Кашмирде билік құрып тұрған кезінде жаз.н «Тарих-и Рашиди» тарихи еңбегінің мынадай құндылығын атап өтуге болады: 1)Қаз ханд.ң құрылуы туралы; 2)15-16ғ Қаз-Моғол хандық/ң арасындағы қарым-қат.с туралы; 3)Қаз хандығы мен қырғыз/ арасындағы қарым-қат.с туралы; 4)Қаз-Өзбек хандық/ң арасындағы қарым-қат.с туралы; 5)Қаз-қалмақ ж/е моғол-қалмақ арсындағы қарым-қат.с туралы; 6)Қаз халқының этностық құрамы жайлы; 7)Жетісу аймағындағы қаз/ң әлеу.к-экон.қ жағдайы туралы мәлімет/ге толы.Сол кездегі геог.қ атау/, халқымыздың тарихы жайлы дерек/ көптеп кездеседі. Ал өзі қаз халқының тұңғыш тарихшысы болып есептелетін М.Х.Дулатидың еңбегі халқымыздың тарихынан мәңгілік өшпес орын алады. Қ.Қ.Жалайыридің «Жылнама/ жинағы» атты еңбегінің 3-бөлімі Қаз ханд.ң тарихына арн.н. Ол 9 дастаннан тұрады. Бұл дастан/ң 8-і Шыңғыс хан ұрпақ/ң ішінде Қаз ханд.на қатысы бар:Орыс хан, Тоқтамыс, Темір-Құтлық, Орыс хан ұлы Қажы-Керей, Қажы-мұхаммед, Әбілхайыр, Жәдігер, Ораз-Мұхаммед, т.б арн.н. Ал 1дастан Алтын Орда тарихындағы аса ірі тұлғаның бірі Едіге биге арн.н. Ғалым еңбегінің соңында «Алаш мыңы 3 сан» болса, «Қатаған қауымы 2сан» деп көр.ді. Мұн.ғы 3сан деп отырғаны-Қаз ханд.ң құрамына Ташкент уәлаяты, қарақалпақ пен қырғыз/ кірген. Бұл жерде басты мәселе-Қадырғали «алаш» деп «қазақ» атауының орнына пайд.п отыр. Өтеміс қажының «Шыңғыснамада» қаз халқ.ң мал өсіруге байл мерзімді көші-қон мәселесіне ерекше назар ауд.н. Онда қыстау, жайлауға көшу, малдың басын қоңын көтеруге, көбейтуге қанша пайдалы екенд.н ж/е жазда жылқының семіріп, қымыз ішкен адам/ң сән-салтанат құрып, қуанышқа бөленет.н жазады. Бұл көрініс/ қаз/ң халық болып қалыптасуының соңғы кезі екенд.н толық көр.п тұр. Әбілғазы әкесі өлгеннен кейін аға-іні/ң арасындағы билікке таласу кезінде жараланып, қашып құтылады. Ол Маңғыстау түрікмен/ң арасында біраз тұрып, одан кейін қаз хан/ы Есім мен Тұрсын хан/ң қол/ында 2жылдай тұрып, Есім хан мен Тұрсын ханды жазалаған кезде Орт.Азияға кетеді. Қайтадан аға/ң қолына түсіп, Иранға жер аудар.ды. Исфаханда 10жылдай тұрып, одан 1638ж қашып шығып, Арал өңір.гі қаз/ң арасына барады. Бұл жердегі қаз/ оның ағасы Хиуа ханы Аспандиярдың қол астында болған. Олардың өз бауырына қарсы көтерілісін басқарады. 1643ж Арал өңір.ң қаз/ы Әбілғазыны өз/ң ханы деп жар.ды. Ол қаз/ң көмегімен Хиуаға бірнеше рет шабуыл жасап, ақыры 1645ж билікті тартып алады. 1663ж билікті өзінің ұлы Ануш-Мұхаммедке беріп, өзінің еңбек/н жазуға кіріскен. Әбілғазының шежіре/де қаз халқ.ңи тарихы, оның құрамына кірген ру-тайпа/, олардың ертедегі тарихы, тіршілік/і мен мәд.ті туралы құнды дерек/ ке 32 . Қазақстандағы этникалық процестер және қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы.Этнос (халық,тайпа,ұлт) ұғымы жалпыға ортақ сыртқы кескін келбеті емес, тұрақтанған мәдениеті, мінез\құлқы бар белгілі бір топты құрайтын адамдар тобын айтуға болады. ХҮ\ХҮІғғ қазақ халқы мен оның этникалықтерриториясының құрылып, қалыптасуының сан ғасырлық процесі негізінен аяқталады,іс жүзінде ол қазақтар кейінгі ғасырларда мекен етіп келе жатқан жер шебімен сәйкес келеді.Орталық Азияның ХҮ\ХҮІғғ құрылған басқа да түрік тілдес халықтары сияқты,қазақ халқының да этникалық негізін,өткен замандарда әр тілде сөйлеген,толып жатқан тайпалар қалаған болатын.Олар:сақтар мен үйсіндерден, қаңлылар мен ғұндардан,түріктер мен түркештерден,қарлұқтар мен оғыздардан,қимақтар мен қыпшақтардан бастап наймандар мен арғындарға,керейлер мен қоңыраттарға, жалайыр мен дулаттарға дейінгі әртүрлі замандарда Қ\н жерін мекендеген басқа да көптеген тайпалар болатын.Қазақ халқының құрылуына себеп болған этногенетикалық процестердің бастау көзі мүлде ежелгі уақыттан алғашқы қауымқоғамының ыдырау дәуірінен шығады. Қ\н жеріндегі этногенетикалық процестердің дамуы бірнеше кезеңге бөлінеді.Антропологиялық мәліметтерге қарасақ этникалық даму барысында ұзақ замандар бойына халықтың еуропатекті түрі тұрақтанып сақталып қалады да,кейінірек жүре келе моңғолтекті түрге қарай өзгере бастайды. Тілдік ахуал өзгермей тұрмайды,ежелгі тайпалардың иран тілі бірте\бірте сатылап, осынау территорияның кейінгі қоныстанушыларының тілі түрік тілігн орын береді.Қола дәуірінде мал өсірумен,егіншілікпен шұғылданған, бет бейнесі еуропатектес болып келетін андронов пен шығыс облыстарда-скифтерге туыс,көшпелі мал шаруашылықты сақ тайпалары,солтүстік пен батыс облыстарда-савромат тайпалары басады.Қазақстандағы ж\е Еуразия территориясының далалық аймақтарындағы этникалық процестің шешуші кезеңі б.з.б І мың жылд. Орта кезінен түріктердің батыс бағытына қарай қоныстануына байланысты.Қ\н мен көрші этностармен бірігіп түркілене бастады.Солтүстік Моңғолиядан Амударияға дейін ,Жетісуды қосқанда оңтүстік ж\е оңтүстік батысқа қарай оңтүстік шығысындағы Түркеш қағанаты VII-VIIIғ Шу,Іле арасын мекендег тайпаларды біріктірді.Жетісу жеріне Батыс Алтай мен Тарбағатай арасынада жатқан облыстан ауып келген қарлұқ тайпалары өздерімен бірге түріктілді: тухси,шігіл,дулу,халаджы,арғу,шарық ж.т.б тайпалар енеді ІХ\ХІғОғыздар мемлекеті Оңтүстүк Қ\ндағы Сырдария алқабының Қаңлы ж\е қаңғар\печенегтерді,арал-каспий алабының ас пен аландарын,Жетісуға жылжып барған түрік тайпаларының (қарлұқ,халаджи,шағра,шарық) басын біріктірген.Қ\ң солтүстік, шығыс ж\е орталық аудандарын VIII-XІғ Қимақ мемлекеті имақ,баяндүр,татар, еймүр тайпаларын біріктірді. Жаңа этникалық компанент қазақ жеріне қоныс тепкен моңғолдардың жалайыр,маңғыт,барлас,байриндер сияқты ру мен тайпалар келіп қосылды.Моңғол феодалдарының шұрайлы қоныс\өрістерді басып алуы жергілікті халықтың көшуіне әкелді. Қ\н жерін Шыңғыс аламандарының жаулап алуы жергілікті түріктердің моңғолойдтық түрге өзгеруіне әкелді. 33. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандағы.Керей мен Жәнібек хандардан кейін Керейдің ұлы Бұрындык (1473/1474-1511ж) хан болған. Егер Жанiбек пен Керей хандар Казак хандыrынын, ipre тасын қалыптастырып, онын аумаrын ұлrайта бастағандығымен көрінсе, ал Бұрындық ханның аты Сырдария өзенi бойындағы калаларды Әбілқайыр ұрпағынан өздерiне карату жолында болған ұрыстардан көрінген. Алайда ханның ел iшiнде беделi болмағандықтан және қаталдығының нәтижесінде Самарқанға көшiп кеттi. Бұдан кейiн Бұрындықтың кезiнде оның әскери қолбасшысы болған Жанiбек ханның баласы Қасым сұлтанның ел iшiнде беделi күштi болған. Қасым ханның кезiнде хандыктын саяси жағынан болсын, алеуметтiк- ¬экономикалык жағынан болсын дамығандығы белгiлi. Тiптi алыс жакын жаткан елдерге Қасымның аты айгiлi болып, қазақ хандығы куатты, iргелi елге айналған. MiHe сол Қасым 1411 жылы хан болды. Қасым ханның тұсында Казак хандығының дамығандығын сол кездегi орта ғасырлык тарихшылардың өздерi де атап өткен. Маселен, атақты Бабыр ханның айтуына қарағанда қазақ султандары мен хандарының бiр де бiреуi бул халықты дал Қасым хан сияқты бағындыра алмаған. Онын қарамағындағы аскер саны 300 мыңга жуық едi- дейді. Ал тарихшысы М.Х.Дулати Касымнын букiл Дештi Кыпшак даласына билiк жургiзгенiн, оның халкы санының миллионнан астам болғандығын айтады. Жошыдан кейiн бұл жұртта одан ұлы хан болған емес дейді. Хан өз мемлекетінің коғамдык өмiрiнде карама-карсы кайшылыктарды болдырмау үшiн түрлi заң шығарушы заңгер де болған. Онын шығарған заңдары "Касым ханның қасқа жолы" деген атаумен осы күнге дейiн ел аузында айтылып келедi. Бірақ ол жазбаша түрде сакталмаған. Осы заң арқылы ол елді мін шығармай басқарған. Хан өзінің заң жинағымен ел iшiндегi жағдайды бiраз түзеп, хандык өкіметін баскаруды күшейтiп алады. Қазақ хандығының нығаюына және бiр себеп ол Шайбаниліктердің Азияға карай бiржола ауып кетуімен және кетпей қалған ру-тайпалардың барлығы ендi қазақ хандығына өзiнiң жерiмен косылып халкының санының өсуіне, шекарасының кеңеюіне де үлкен үлес косқан.СоныменҚасым хан XVI ғасырдын басында ұлан байтақ қазақ жерінің айтарлықтай бөлiгiн өзінің қол астына қаратты. Алгашкы кезде ханның саяси-акiмшiлiк және сауда-экономикалық орталығы Сырдарияның бойындаrы Сығанак каласында болған. Қасым хан өзінің өмірінің сонгы кезiнде астанасы Сарайшык каласында билiк жүргiзген. Сарайшық сол кездегі ең маңызды қала қатарынан болған. Қасым хан тұсында Казак хандығынын нығаюы және оның күшеюi мемлекеттiң беделiн арттырып. сырткы саясатта айтарлыктай табыстарrа кол жеткiздi. Орта Азия хандарымен. Едiл бойындағы елдермен, Батыс Сiбiр хандығымен, Ресеймен сауда-саттық, жане дипломатиялык байланыстар жасаған. Қасым хан тұсында Моroл хандығының Жетiсуғе жүргiзген билiгi барган сайын әлсiрей бердi. Бүл кезде Моғoл хандығы мен өзбек хандығы арасында кескiлескен соғыстар болып жатты. Моғол ханы Саид хан 1514 ж Шығыс Түркістанға көшіп кетуі, Қасым ханның Жетісудағы билігін нығайта түсті. XVI ғасырдың басында қазақ ханы Касым ханның сырткы саясатының басты бағыты Сырдария бойындағы калаларды каратып алу жолындағы күрес болды. Бул күресте Қасым хан Мауереннахр билеушiсi Шайбани хан мен және оның ұрпактарымен токтаусыз күрес жургiздi. Сырдария бойындағы шурайлы жерлер мен калаларда билiк жургiзу үшiн күресін жалғастыра бердi. Өйткенi калалар қазақ хандығының экономикасын көтеруде жанды мәселелердің бiрi болды. Мұхаммед Шайбани хан қаза болғаннан кейiн, хан ұрпақтары арасында хандык билiкке өзара талас басталды. Осы жаrдайды пайдаланған Касым хан шабуылға шыrғып, Сайрамды өзiне қаратты. Осыдан соң Ташкенттi билеп тұрган Шайбани ұрпағы Сүйiнiш қожаға қарсы аттанды. Бірақ Ташкент каласының түбiндегi ұрыс сәтсіз болып, хан кайта оралады. Қасым хан Мұхаммед Хайдардың деректерiнде 1518 жылы қайтыс болган. Алайда, орыс деректерiне қараганда Қасым хан 1521 жылы кыста Сарай каласында қаза болған.Қасым хан тұсында қазақтар өз алдына тәуелсiз, дербес мемлекет есебiнде Орта Азия мен Шығыс Еуропаға белгiлi болды. XVI ғасыр Қазақ хандығының дәуiрлеу кезеңі болды. Жер көлемi ұлғайды. Оңтүстікте Сырдария алабын қамтып, Түркістан аймағындағы, Сыр бойындағы қалаларды косып алды. Онтустік шығыста Жетiсу жерінің басым бөлiгi Шу, Талас, Қаратал, Iле өзендерінің алкабы қарады. Солтүстік және солтүстiк шығыста Ұлытау мен Балкаш көлiнен асып, Қарқаралы тау тарамдарына дейiн жеттi. Солтүстiк батыста Жайык өзенiнің алабын қамтиды. Miнe осындай кең-байтақ қазақ жерiн қамтып жаткан Қасым ханның халкының саны да бiр миллионнан асқан. Мұндай деректер жазба деректерде де хабарланrан. Сонымен қазақ хандығы көркейіп бүкіл әлемге танымал болды. 35.XYII-XYIII ғ. Басындағы қазақ хандығы. Тәуке ханның реформалары.Тауке ханның ішкі саясаты. Қазақ хандығының Сырдария бойындағы қалалар үшін ұзақ уақыт бойы жүргізген күресі XVI ғасырдың аяғында Түркістан мен оның қалаларын және Шайбани әулетінің аса ірі жері–Ташкентті Қазақ хандығының құрамына қосумен аяқталды. Бұл территорияларды Қазақ ханының құрамына қосу туралы 1598 жылғы шарт Мауараннахрдың Шайбани әулетінің орнына келген жаңа Аштархани Әулетінің өкілімен жасалды. Сөйтіп, Сырдария бойындағы қалалар үшін, Оңтүстік қазақстанның территориясы үшін бір жарым ғасырға созылған күрес уақытша аяқталды. Алайда, Есім ханнан (1598-1628 жж.) кейін Қазақ хандығының жағдайы одан сайын нашарлай түсті, феодалдық қарқысулар ұлғайып, жоңғарлар Жетісудің бір бөлігін уақытша басып алып, бұл өңірде көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұхара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастаған кезде, қазақ ханы Жәнгір (1628-1652 жж.) Бұхара хандығымен одақтасып, жоңғар феодалдарынның шабуылына қарсы күресті. Жәнгір хан өз өмірінің деңін жоңғарлардың шапқыншылығына тойтарыс берумен өткізіп, оларға қарсы үшінші рет 1652 жылы болған шайқаста Жәнгір хан өлтірілді. 1680 жылы хандықтың тағы Жәнгірдің баласы Тәуке ханға (1680- 1718 жж.) көшті. Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайлары мәз емес еді. Феодал шонжарлардың арасында бақталастық пен алауыздықтар күшейе түстіп, әрбір сұлтан өз иелігіндегі ұлыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге тырысты. Қазақ жүздерінің арасында бұрыннан келе жатқан байланыстар нашарлап, олар бір – бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы ханына тәуелді болғанымен іс жүзінде өз алдына билік жүргізді. Бұл жағдайлар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға кесірін тигізді. Алауыздық пен өзара дау-жанжал, қақтығысқа белшісінен батқан қазақтарға Шығыстан, Арқадан төтеп берген жоңғарлардың шабуылы күшейе түскен еді. Осындай қиындық кезеңде хандық құрған Тәуке алдымен Россия және оңтүстіктегі көрші елдермен қарым – қатынасын түзей отырып, қазақ қоғамының ішкі дау-жанжалды, барымтаны тежемей, уақ хандықтардың уақытша болсада ынтымақтастығын көздемей тұрып, сыртқы жаулар мен батыл күресуге болмайтынын ол жақсы түсінді. Хандық билігін күшейтуге бағытталған ірі-ірі өзгерістер жасады. Тәуке өзінің саясатын феодалдық билер мен шонжарларға, батырларға сүйеніп жүргізді. «Xалық кеңесі» мен «Билер кеңесін» тұрақты орган ретінде қалыптастырып, олардың рөлін арттырды. Жыл сайын белгілі бір мерзімде Күлтөбеде 3 жүздің басын қосқан жиын өткізіп тұрды. Тәуке ел бірлігі бұзылуының ұйтқышылары феодал ақсүйектер мен сүлтандарды әлсіретуге, мемлекеттік құрылысты күшейтуге тырысты. Жүздер мен ұлыстар арасындағы күрделі тартыстар билер кеңесінде, абыройлы да әділетті де Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, т. б. билер адында шешілді. Тәуке билікті өз қолына алды. Өзінің алысты болжағыш саясаткер екендігін елге таныта білді. Оның қолына ең маңызды көш – қоңысты белгілеп бөліп беру, алым - салық салу, сот ісі, қарулы күш т.б. қызмет түрлері жинақталды. Сыртқы жағайды назарда ұстап, кәмелетке толғандарға 5 қарумен жүруді міндеттеген.Сөйтіп, «қара қазаққа» сүйенген Тәуке хан көп нәрсе ұтты. Өйткені билер кеңесі барлық румен тығыз байланыс орнатып, ел бірлігін халық көкөйіндегі көкейтесті мәселелерді: қөш- қоныс, ел тыныштығы, сыртқы жаудан қорғану, т.б. талқыланды. Ақыры, билер кеңесі ханның кеңесу органына айналып, зор саяси маңызға ие болды. XVII ғасырдың аяғында қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы өте шиелінісе түті. Халық басына қиын да қилы заман орнады. Сыртқы душпандар жиі торуылдай бастады. Ал қуатты сұлтандар өздерінің иілігіндегі ұлыстарды жеке – дара билеп, дербестенуге бой ұрды. Сондықтан Тәуке елдің ауыз бірлігін нығайтатын шаралар қарастыра бастады. |