. 10.Прыметнік. Якасныя, адносныя прыметнікі. Утварэнне і ўжыванне формаў кампаратыва і суперлятыва (ступеняў параўнання) якасных прыметнікаў. Выкарыстанне элятыўных формаў у беларускай і рускай мовах.
Прыметнік - самастойная часціна мовы, якая абазначае прымету прадмета і дапасуецца да назоўніка ў родзе, ліку і склоне: сіняе мора, цёплы дзень.
Якасныя абазначаюць прыметы, якасці і ўласцівасці прадметаў, што могуць праяўляцца ў большай або меншай ступені.
Адносныя абазначаюць прымету прадмета праз яго адносіны да іншых прадметаў, асобы, матэрыялу, месца, часу, дзеяння, удзельнікаў, прызначэння прадмета, адцягненага паняцця
Утварэнне і ўжыванне формаў кампаратыва і суперлятыва (ступеняў параўнання) якасных прыметнікаў. Якасныя прыметнікі ўтвараюць дзве формы ступеней параўнання: вышэйшую і найвышэйшую. Кожная з іх можа мець простую і складаную формы.
Вышэйшая ступень параўнання паказвае на большую ці меншую якасць аднаго прадмета ў параўнанні з іншым.Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе суфіксаў -ейш- (-эйш-): прыгожы - прыгажэйшы.У асобных выпадках простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе суфікса -ш-: дрэнны - горшы.Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца шляхам далучэння да прыметнікаў прыслоўяў больш (болей), менш (меней):больш (болей) дарагі. Найвышэйшая ступень параўнання паказвае самую высокую ці самую нізкую якасць прадмета ў параўнанні з адпаведнай якасцю іншых прадметаў.Простая форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца шляхам далучэння да простай формы вышэйшай ступені прыстаўкі най-:прыгажэйшы - найпрыгажэйшы.Складаная форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца далучэннем займенніка самы ці найбольш, найменш да якасных прыметнікаў: самы радасны. Выкарыстанне элятыўных формаў у беларускай і рускай мовах. Простая і складаная формы найвышэйшай ступені параўнання могуць абазначаць гранічную ( самую высокую ці самую нізкую) ступень якасці прадмета без параўнання з якасцю іншых прадметаў. Такія формы прыметніка называюць элятывам: найстаражытнейшы горад, самы мудры чалавек, адзін з найцікавешых твораў.
|
11.Займеннік. Разрады займеннікау. Правапіс и скланенне займеннікау. Асаблівасці ужывання займеннікау, пераход займеннікау у іншыя часціны мовы.
Займеннік – самаст чм, якая ўказвае на прадмет,прыметы прадмета, колькасць, але не наз іх. : асабовыя – я, мы, ты, вы, ён(а,о), яны; зваротныя – сябе; прыналежныя – мой, твой, свой, наш, ваш, іхні; указальныя – гэты, той, такі, гэтакі, столькі, гэтулькі; азначальныя – увесь (уся, усё, усе), усякі, кожны, сам, самы, іншы; пытальныя– хто? што? які? чый? каторы? колькі? адносн – хто, што, які, чый, каторы, колькі; адмоўныя – ніхто, нішто, ніякі, нічый; неазначальныя – нехта, нейкі, некаторы, нечы,хтосьці, штосьці, сёй-той, чыйсьці,хто-небудзь, які-небудзь, абы-хто, абы-які, некалькі. Часц не - пад нац, ні – без нац. але: некаторы. з прыст абы- і суф –небудзь праз злуч. абы з кім. З постф -сьці (-сь) няпэў займен піш разам. Не, ні з займен піш разам, калі з’яўл прыст, і асоб, калі аддзял ад іх прыназ і з’яўл часц. У сказе займенник можа выступаць у ролі любога чл сказа: пісаць вучыўся сам (акал). Займенники страчваюць сваё аснауное значэнне, набывае значэнне іншай чм і выконвае яе ролю ў сказе. Пры скланенні займенника назіраюцца наступные асабливасци: адны з іх змяняют скланення, як назоуники; др па род, л і скл і дапасуюцца да назоуникау, як прыметники; трэц– суадносяцца з лічэбниками.
|
12.Лічэбнік. Лексіка-граматычныя разрады лічэбнікаў. Скланенне и правапис личэбникау. Асаблівасці іх ужывання з назоўнікамі.
Лічэбнік – самастойная часціна мовы, якая абазначае лік, колькасць, сукупнасць прадметаў або парадак прадметаў пры лічэнні. Лексіка-граматычныя разрады.Паводле структуры: простыя, маюць адзін корань: два, сем;
складаныя, утвораныя з дзвюх або некалькіх асноў; састаўныя. Паводле значэння і граматычных асаблівасцей на: колькасныя; парадкавыя. Колькасныя падзяляюцца на пэўнаколькасныя,
няпэўнаколькасныя, дробавыя і зборныя.Пэўнаколькасныя ўказваюць на колькасць аднародных прадметаў або абазначаюць абстрактныя лікі: дзве бярозы, шаснаццаць. Большасць з іх не змяняецца па родах і ліках, акрамя лічэбнікаў адзін, два, тысяча. Няпэўнаколькасныя абазначаюць няпэўную колькасць аднародных прадметаў. Скланенне і правапіс лічэбнікаў. Колькасныя лічэбнікі.адзін, адно, адна, адны скланяецца як прыметнік з асновай на цвёрды зычны: Р. аднаго, адной (ае), адных. Д. аднаму, адной, адным. В. адзін або аднаго, адну, адны або адных. Т. адным, адной (ою), аднымі. М. пры адным, адной,
адных. два, дзве, тры, чатыры: Р. двух, дзвюх, трох, чатырох. Д. двум, дзвюм, тром, чатыром. В. як Н. с. або Р. с. Т. двума, дзвюма, трыма, чатырма. М. пры двух, дзвюх, трох, чатырох. пяць - дваццаць, трыццаць як назоўнікі 3 скл. (маладосць, смеласць). У Т. с. падаўжэнне гука [ц’]шэсць, сем, восем не адбываецца: шасцю, сямю, васьмю. Асаблівасці іх ужывання з назоўнікамі.Лічэбнікі спалучаюцца з назоўнікамі і ўтвараюць разам з імі колькасна-іменныя спалучэнні, якія з’яўляюцца адным членам сказа.
адзін, адна, адно, адны дапасуюцца да назоўнікаў у родзе, ліку, склоне
|
13.Дзеяслоў. Спражэнне: систэма канчаткау у кожным тыпе спражэння. Трыванне(аднатрывальныя и двухтрывальныя дзеясловы; утварэнне трывальных (видавых) пар.). Правапіс суфіксаў дзеясловаў (-ва, -ава, -ява, -ыва, - іва).
Дзеяслоў – часціна мовы, якая абазначае дзеянне ці працэс.
Спражэнне дзеяслова. для дзеяслова першага спражэння характэрны адпаведныя канчаткі –еш (-эш, -аш) і -уць (-юць), а для дзеясловаў 2-га спражэння - канчаткі -іш (-ыш) і -аць (-яць).
Трыванне дзеяслова – катэгорыя, якая выражае адносіны дзеяння да яго мяжы, закончанасці: Незакончанае (працягласць, паўтаральнасць дзеяння, не паказваючы яго мяжы – формы цяперашняга, прошлага і будучага складанага часу) і Закончанае (дзеянне, якое паказвае на Яго вынік, закончанасць). Дзеяслова незак.і законч.трывання, лексічнае значэнне якіх супадае, утвараюць суадносную трывальную пару (адрозніваюцца толькі граматычна).Дзеясловы, якія не ўтвараюць трывальных пар – аднатрывальныя – толькі законч.трыв.: разгаварыцца, рынуцца, стукнуць; -толькі незак.трыв.: ганарыцца, нездаровіцца, пачытваць. Двухтрывальныя – ў адной лексеме значэнні абодвух трыванняў: адрасаваць, акцэнтаваць. Правапіс суфіксаў дзеясловаў: Трэба паставіць дзеяслоў у 1-ую асобу адзіночны лік. Калі канчатак –ую, -юю, тады суфікс –ава-.Калі канчатак –аю, -яю, тады суфікс –ва.Суфікс –ыва-, -іва- не характэрны для беларускай мовы, магчымы тоькі ў сітуацыі збегу зычных, якія заканчваюцца на Л, Н, Р – закрэсліваць, запэўніваць.Суфікс –ірава- пішацца калі без –ір- губляецца сэнс, калі ў мове есць іншы дзеяслоў з суфіксам –ава-, калі вузка спецыяльны тэрмін: камандзіраваць, прэміраваць.
|
14.Дзеепрыметнік. Асабливасци утварэння и ужывання дзеепрыметнікаў у рускай и беларускай мовах. Пераклад тэкстау и сказа уз рускай мовы на беларускую: спосабы перакладу дзеепрыметникау.
Дзеепрыметнік – форма дзеясова, якая абазначае прымету прадмета або яго уласцівасць паводле дзеяння..
Утварэнне дзеепрыметнікаў: Незалежны стан прошлы час – ад асновы інфінітыва непераходных дзесловаў незак.трывання + суф.-л-:Пасталець – пасталелы, - ад асновы інфінітыва пер.і непер.дзеясловаў + суф.-ш- (на зычны) або –ўш- (на галосны): узнікшае. Незалежны стан цяперашні час – ад асновы дзеясловаў цяперашняга часу незак.трывання + -уч-(-юч-), -ач- (-яч-) – нехарактэрныя для бел.мовы, як кампаненты ўстойлівых выразаў: бастуючыя рабочыя.Залежны стан прошлы час – ад асновы інфінітыва пераходных дзесловаў законч.трывання + -н- (на –а, -я) або –ен- (на –і, -ы, -е або на мяккі зычны), -ан- (пасля зацвярдзелых) або –т- (на –а, -я, -ы, -і,беспрыставачная частка - аднаскладовая): шыты, абсыпаны, запалены.Ужыванне дзеепрыметнікаў:Найбольш ужывальныя дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага і незалежнага стану.Беларускім дзеепрым.з суф.-л- адпавядаюць рускія з –вш-. У бел.мове дзеепрым.з суф.-ўш-выкарыстоўваюцца тоькі ў мужч.родзе і аманімічны з дзеепрыслоўямі.Рэдкасныя ў бел.мове дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага (-ем-, -ом-, -ім-) стану цяперашняга часу – ужываюцца толькі ў публіцыстычным і навуковым стылях у тэрмінах: неразлажымыя элементы.Нехарактэрны для бел.мовы зваротныя дзеепрыметнікі – парушэнне нормы.Сродкі для замены неўласцівых бел.мове дзеепрыметнікаў пры перакладзе з рускай мовы:1) даданым сказам: листьями,еще не высохшими после снега – лісцем, якое яшчэ не высахла пасля снегу;2) дзеепрыслоўем, дзеепрыслоўным словазлучэннем: доходит ревнующий человек - даходзіць, раўнуючы, чалавек;3) прыметнікам: всепроникающее чувство – усепранікальнае пачуцце;4) назоўнікам: рассказывающий - апавядальнік;5) дзеясловам: Ночные костры, светившиеся… - Начныя вогнішчы свяціліся…6) развітым прыдактам: вещества, стимулирующие рост растений = рэчывы – стымулятары росту
раслін.
|
15.Дзеепрыслоўе. Асабливасци утварэння и ужывання дзеепрыслоўяу у рускай и беларускай мовах.Памылки звязанныя з няправильным ужываннем дзеепрыслоуяу.
Дзеепрыслоўе – нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне і паясняе асноўнае дзеянне, выражанае дзеясловам выказнікам.Утвараюцца ад дзеясловаў, захоўваюць іх асновы і лексічнае значэнне.
Асаблівасці ўтварэння: - незакончанае трыванне – ад асновы цяп.часу незак.трывання дзеясловаў І спр. + суф.-учы-(-ючы-) або дзеясловаў ІІ спр.+суф. –ачы-(-ячы-) = пішуць – пішучы, косяць – косячы; (розныя суфіксы з рускай мовай – параўнаць – говоря/гаворачы – гістарычна:
бел.дзеепрыслоўі абразаваліся ад закасцянелых дзеепрыметнікаў незал.стану жаночага роду, а рус.дзеепрыслоўі – незал.стану мужчынскага і ніякага).- закончанае трыванне – ад асновы
інфінітыва (або прошл.часу) + суф.-ўшы-(пасля галосных) і суф.-шы-(пасля зычных) – раскінуўшы, прачытаўшы, прынесшы.Ужыванне дзеепрыслоўяў:У сказе дзеепрыслоўе абазначае дадатковае
дзеянне той смай асобы ці прадмета, што ўтвараюць дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам, да якога гэта дзеепрыслоўе адносіцца: Бацька слухаў, то ўздыхаючы, то падпіраючы рукою
галаву. Але НЕ: Гледзячы на гэтыя здымкі, успамінаецца песня.У абагульнена-асабовых сказах таксама асноўнае і дадатковыя дзеянні адносяцца да адной асобы, але яна абагульнена.
|
16.Сiнтаксiчныя асаблiвасцi беларускай лiтаратурнай мовы. Адрозненне некаторых словазлучэнняу у беларускай и рескай мовах. (Асабливасци беларускага дзеяслоунага киравання). Каардынацыя дзейніка і выказніка.
Сінтаксіс мовы – сукупнасць заканамернасцей, якія рэгулююць будову сінтаксічных адзінак – словазлучэнняў і сказаў. Сінтаксіс як навука – раздзел мовазнаўства, які вывучае будову і значэнне словазлучэнняў і сказаў. Прадмет сінтаксісу – словазлучэнне як сэнсава-граматычнае адзінства ўнутры сказа, сказ як адзінка выказвання, закончанае цэлае. Несупадзенни з рус.м.1) Дзеясловы ветлівасці дзякаваць, аддзячыць – спалуч ў бел м з наз
давал скл: дзякаваць сястры. 2) Дзеясл жартаваць, смяяцца, насміхацца кіруюць Р.с. з прыназ.“з”: жартаваць з дзіцяці. 3) Дзеясл руху ісці, бегчы - калі яны маюць мэтавае значэнне, кіруюць наз
В.с. з прыназ. “па”: ісці па ваду, паслаць па сястру. Калі дзеясл спалуч з наз – назвамі ягад, грыбоў і словамі ягады, грыбы, то ўжыв ў В.с., але з прыназ “у”: ісці ў суніцы. 4) Дзеясл ажаніць, ажаніцца-
Т.с. з прыназ “з”: ажаніўся з Таняю. 5) Ліч два, тры, чатыры-наз ў Н.с. мн.л. два дакументы. ). Знач прыналеж ў бел м выр значна часцей, чым у рус м, прыналежн прым: мужаў аўтамабіль. Каардынацыя дзейніка і выказніка ў ліку і родзе:А) у склад дзейніка уваходзяць зборныя лічэбнікі і словы дзясятак, сотня, тысяча, мільен, мільярд – выказнік – адзіночны лік – чацвера сірот засталося. Акрамя выпадку, калі неабходна падкрэсліць актыўнасць дзеяча – Двое рабочых
пабеглі ў сяло.Б) Дзейнік = колькасны лічэбнік + назоўнік: 1. Адз. Лік – сэнс спалучэння – прыблізная колькасць (тыдні два засталося); 2. Мн.лік – астатнія выпадкі (Чатыры дзіцяці беглі дадому).В) Дзейнік = большасць, большая частка, меншая частка, рад + назоўнік роднага
склону множнага ліку: 1.Адз.лік – абазначэнне прадметаў (Панімаецца рад задач); 2.Мн.лік – абазнач.асоб (Большасць студэнтаў зразумелі).) Дзейнік = адмоўныя і няпэўныя займеннікі + назоўнік ускоснага склону – Адз.лік – Хтосьці з хлопцаў адказаў.Д) У складзе дзейніка няпэўна-
колькасныя спалучэнні – многа, мала, шмат, некалькі, колькі, багата, нямала– Адз.лік – Шмат гуляе дзетвары. (Мн.лік – калі асоба – Некалькі чалавек шлі).Е) Дзейнік = наз. + наз.ў творным склоне –
Мн.лік – Таня з Васем прыехалі ў веску.Ж) 1. Аднародныя дзейнікі перад выказнікам – Мн.лік. 2. Аднародн.дзейнікі пасля выказніка – Адз.лік.З) Дзейнік = складанаскарочанае слова – дапасаванне
да апорнага слова.І) Іменны выказнік выражаны назоўнікам звычайна каардынуецца ў ліку і склоне.
|
17.Прыслоуе, разрады прыслоуяу. Правапіс прыслоуяу. Асаблівасці утварэння і параунання правапісу прыслоуяу(у параунанні з рускай мовай).
Прыслоуе– нязменая чм, якая абазначае прымету дзеяння ці стану, якасці, зрэдку прыметы прадметау. 1) Азначальныя – якасныя (як?), колькасныя (колькі?, як многа?), спосабы дзеяння (як?, якім чынам?). 2) Акалічнасныя – прыслоуи месца (дзе?, куды?, адкуль?, дакуль?), часу (калі?, як доўга?, з якога часу?), прычыны (чаму?, па якой прычыне?), мэты (з якой мэтай?, для чаго?). Праз злучокпiшуцца прыслоуі: 1) з прыст абы- i суф –небудзь-: абы-як, як-небудзь; 2) з прыст па- i суф –ому, -яму, -аму, -йму, -ску, -цку, -ы: па-старому; 3) з прыстпа- i парадк лiч: па-дзесятае; 4) утвараюцца шляхам паутарэння слова; Асобна пiшуцца спалучэнни назоуникау, якiя пач з галоснай, з прыназоуникам у: у абдымку,а таксама спалуч назоуника з прыназоуникам без, з, да, на: без аглядкi. Усе астатния прыслоуи пiшуцца разам: спрадвеку .Неабходна адрозниваць назоуники з прыназоуниками, якiя пiшуцца асобна: вярнуўся дахаты.
|
| |
Скачать 189 Kb.