Сложные слова и их семантика. Усмонова Шахноза дипломная. 4 Боби I. Хусусиятои умумии калимаои мураккаб дар забони англис
 Скачать 164.64 Kb.
|
|
Мундариҷа Муқаддима.....................................................................................................4 Боби I. Хусусиятҳои умумии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ.............................................................................................9 1.1.Гурӯҳбандии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ...........................................................................................................9 1.2.Меъёрҳои пешниҳодшуда барои фарқи калимаҳои мураккаб аз ибора....................................................................24 Боби II. Хусусиятҳои сохторӣ ва маъноии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ.....................................................32 2.1. Калимаҳои типи синтаксисӣ ва асинтаксисӣ.............................................................................................32 2.2. Калимаҳои мураккаби дуҷузъӣ ва бисёрҷузъӣ дар забони англисӣ.............................................................................................37 Хулоса...........................................................................................................60 Феҳристи осори таҳқиқӣ.............................................................................. Луғатҳо..........................................................................................................65 Муқаддима Гузориши масъала. Асосгузори сулҳу Ваҳдат, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми имсола қайд кардаанд, ки беш аз ҳазор нафар касбу ҳунарҳои нав омӯхта шудаанд ва барои фаъолият дар бозори меҳнати дохиливу хориҷӣ омода шудаанд. Ҳамзамон Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба роҳбарону масъулони соҳаи илм ва маориф дастуру супоришҳои мушаххас доданд, ки ин раванд бояд дар оянда идома ёфта, сатҳу сифати касбу ҳунаромӯзӣ ва омӯзиши забонҳои хориҷӣ боз ҳам баланд бардошта шаванд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон зарурати тақвият бахшидан ба омӯзиши забонҳои русӣ ва англисиро таъкид намуда, изҳор доштанд, ки “Ҳанӯз соли 2003 Фармони Президенти кишвар дар бораи такмили таълим ва омӯзиши забонҳои русӣ ва англисӣ қабул шуда буд, вале таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки натиҷаҳо дар ин масъала чандон қонеъкунанда шуда истодаанд. Агар мо хоҳем, ки бо ҷомеаи пешрафтаи башар баробар қадам гузорем, бояд ба ин масъала боз ҳам эътибори ҷиддӣ диҳем” . Аз ин рӯ, ба манфиати омӯзгорони забони англисӣ дар барномаи давлатии такмили таълим ва омӯзиши забонҳои русӣ ва англисӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давоми сол чораҳои зарурӣ пешбинӣ карда шудааст. Дар робита ба ин масъала Пешвои миллат афзуданд, ки “Баланд бардоштани сатҳу сифати таълим, ҷорӣ намудан ва васеъ гардонидани доираи истифодаи технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ, аз ҷумла шабакаи интернет дар низоми таҳсилот, таъмини самаранокии фаъолияти омӯзгорон ва такмили малакаи педагогии онҳо тамоми чораҳои заруриро амалӣ мегардонад”. Тамоми мардуми шарифи Тоҷикистон дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу Ваҳдат, Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро сармашқи кору фаъолияти худ қарор дода, ҳамаи тадбирҳоро меандешанд ва баҳри амалӣ гардонидани он саъю кӯшиш менамоянд. Бо мақсади иҷрои ҳадафҳои Стратегии миллии рушд ислоҳот ва навсозӣ дар соҳаи маориф бомаром идома дорад ва ҳоло низоми муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумии кишвар пурра ба танзим дароварда шудааст. Ояндаи мамлакат аз фаъолияти омӯзгор ва рушди илму маориф вобастагии зиёд дорад. Дар хотир бояд дошт, ки танҳо миллати босавод метавонад насли соҳибмаърифату донишманд ва кадрҳои арзандаи давронро ба воя расонад, пеш равад ва дар ҷомеаи мутамаддин мақоми арзандаи худро пайдо намояд. Дар ибтидои баҳори тозарӯй, дар саросари ҷумҳурӣ муҳокима ёфтани Паёми навбатии Асосгузори сулҳу Ваҳдат, Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон идомаи анъанаҳоест, ки сокинони ҷумҳуриро ба кору меҳнати бунёдкорона ва иҷрои вазифаҳои муҳим сафарбар намудааст. Боиси хурсандист, ки кулли нуқтаҳои Паём ҳамаи табақаҳои ҷомеа, алалхусус, омӯзгорон ва аҳли зиёро ба ободии Ватани маҳбуб, хусусан, таълиму тарбияи насли сазовори Водор мекунад. Маҳз нуқтаҳои Паём омӯзгоронро водор месозад, ки таҳия ва баррасии Консепсияи таҳсилоти муттасил барои омӯзиши босамари технологияи иттилоот ва забондониву забономӯзии шогирдони умедбахшро бештар андешад. Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар назди аҳли маориф вазоифи пурмасъулият ва иҷрошавандаро гузоштааст. Бояд қайд намуд, ки насли наврасро дар руҳияи баланди дӯстдории Ватан тарбия карда, ба он муваффақ шавем, ки шогирдонро донишманду хушахлоқ ба камол расанд. Дар рисолаи хатми мазкур мо кӯшиш ба харҷ додем, то роҳ ва усулҳои таҳлили калимаҳои мураккабро аз ҷиҳати сохторӣ ва семантикӣ нишон диҳем. Натиҷаи рисолаи хатм баҳри баланд бардоштани сатҳи дониш ва қобилияти фарқ намудани гунаҳои калимаҳои мураккаб бо мақсади дар оянда дуруст истифода намудани дониши аз бар намуда равна карда шудааст. Ҳамин тариқ, таҳқиқот нишон медиҳанд, ки маънои калимаи мураккаб дар системаи калимасозии забонҳои англисӣ ва тоҷикӣ беназир аст. Асарҳои бисёр забоншиносони рус ва хориҷӣ ба омӯзиши ташаккули маънои морфологии калимаҳои мураккаб бахшида шудаанд , дар рисолаи хатми тахассусӣ корҳои илмӣ-тадқиқотии олимон ба инобат гирифта шуда, таҳқиқ намудани роҳ ва усулҳои дуруст истифода кардани калимаҳои мураккаб ва фаҳмиши онҳо аз ҷиҳати ҷанбаҳои семантикӣ, синтаксисӣ, лексикологӣ ва фонетикӣ баррасӣ карда шудааст. Муҳимияти мавзӯъ: Дар забони англисӣ, роҳи самараноктарин ва амалан беканори ташаккули калима ҷамъи ду асос ба ҳисоб меравад . Аз ин рӯ аксарияти калимаҳои нав дар забони англисӣ тавассути ҷамъи асосҳо сохта мешаванд. Дар забони англисӣ калимаҳои таркибӣ ҳамчун усули ташаккули калимаҳо бо илова намудани асосҳо низ яке аз маъмултарин ба ҳисоб меравад. Тибқи гуфтаи забоншиносон, дар байни навгониҳои баррасишаванда- калимаҳои таркибӣ ва калимаҳои мураккаб- калимаҳои таркибӣ 37% ҳамаи калимаҳо ва калимаҳои мураккаб -63%-ро ташкил медиҳанд. Калимаҳои мураккаби типи синтаксисӣ яке аз шаклҳои сермаҳсули калимасозӣ дар забони англисии муосир мебошанд, баҳри васеътар фаҳмонидани ҳамаи ҷанбаҳо мавзӯи рисолаи хатм зери мафҳуми “Хусусиятҳои сохторӣ ва маъноии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ” ҷолиби диққат шуморида мешавад. Муҳимияти мавзӯи кори илмӣ: Калимаҳои мураккаб- яке аз роҳҳои маъмултарини калимасозӣ дар забони англисии муосир ба ҳисоб мераванд. Дар мактабҳои гуногуни лингвистӣ шарҳи гуногуни ин падида қабул карда шудаанд, аммо то ҳол мақоми он дар забоншиносии муосир пурра муайян нашудааст. Навъҳои калимаҳои мураккаб пурра дарк карда нашудаанд ва дар натиҷа муайян кардани навъҳои онҳо душвор аст. Ҳамаи инҳо муҳимияти кори илмӣ-тадқиқотии “Хусусиятҳои сохторӣ ва маъноии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ” нишон медиҳад, то дар оянда ҳамчун дастурамали дарсӣ истифода бурда шавад. Мақсад ва ҳадафҳои пажӯҳиш аз он шаҳодат медиҳад, ки рисолаи хатми мазкур баҳри ҳалли масъалаи таҳлили сохторӣ ва семантикии калимаҳои мураккаби типи синтаксисӣ дар забони англисии муосир саҳме мегузорад, ва дар оянда ҳамчун дастурамал истифода карда мешавад. Барои ноил шудан ба ин ҳадафҳо вазифаҳои зерин гузошта шудаанд: 1. Таҳлили муқоисавии табиати тафсирҳои калимаи мураккаби типи синтаксисиро додан; 2. Аз манбаъҳои гуногун намунаҳои кофии адабиётҳои илмӣ ва дастурҳои таълимӣ дастрас ва таҳлил намудан; 3. Пешниҳод намудани тавсияҳои худ доир ба хусусиятҳои сохторӣ ва маъноии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ; 4. Муайян намудани хусусиятҳои хоси истифодаи калимаҳои мураккаби навъи синтаксисӣ дар забони англисӣ; Навгониҳо: натоиҷи тадқиқотии амалиро омӯзгорони забони англисӣ метавонанд дар ҷараёни дарс истифода баранд. Дараҷаи омӯхта шудани мавзӯъ: Рисолаи мазкур фарогири натиҷаҳои роҳ ва усулҳои истифода ва фарқи калимаҳои мураккаб назаррас мегардад. Методҳои омӯзиши кори илмӣ: усулҳои асосии ин пажӯҳиш дар кори илмӣ-тадқиқотӣ методи муқоисавӣ мнбошад, ки дар омӯзиши тафсирҳои забоншиносӣ ва давсифи, ки дар таҳлили калимаҳои мураккаб истифода мешаванд. Сохтори рисолаи хатм аз муқаддима, ду боб, хулоса ва феҳристи осори таҳқиқӣ иборат буда,63 саҳифаро дар бар мегирад. Дар муќаддима муњимияти мавзўи рисолаи хатми тахассусї асоснок карда шуда, маќсад ва вазифањои он муайян карда мешаванд. Боби якум таҳти унвони “Хусусиятҳои умумии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ” ” иборат аз мундариҷа буда, рољеъ ба гуруҳҳои асосии калимаҳои мураккаб бахшида шудааст. Дар ин боб сухан дар бораи гуруҳҳои асосии калимаҳои мураккаб ва фарқияти онҳо меравад. Дар боби дуюм доир ба калимаҳои мураккаби дуҷузъӣ ва бисёрҷузъӣ таҳлил карда шуданд пешниҳод карда шудааст ва феҳристи осори таҳқиқӣ замима карда шудааст. Боби I. Хусусиятҳои умумии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ. 1.1. Гурӯҳбандии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ Калимаи мураккаб- ин ҷамъи ду ва ё баъзан се таркиб мебошад, ки дар маҷмӯъ амал мекунанд ва дар ҷумла ҳамчун воҳиди махсуси луғавӣ аз ҷиҳати шакли ҷуднопазириашон фарқ мекунанд. Сохтори ҷудонашавандаи калимаҳои мураккаб, яъне муттаҳидии қисматҳои он метавонад ба омилҳои семантикӣ, графикӣ, морфологӣ ё фонетики ё ҳамааш вобаста бошад. Бутунии семантикии(идиоматикӣ) калимаи мураккаб ба он асос ёфтааст, ки маънои калимаи мураккаб аксар вақт маҷмӯи оддии маънои қисмҳои он нест. Калимаи blackboard маънои тахтаи синфро дорад, на он ки ягон тахтаи сиёҳ; он метавонад ҳатто тахта набошад, балки порчаи линолиуме ки ҳатто сиёҳ нест. Чунин ҷумла масалан эҳтимоли мавҷудият дорад: The blackboard is brown. Маънои калимаи blackleg штрейкбрехер дар забони англисии муосир аз рӯи маънои ҷузъҳояш тамоман дуруст намеояд (айнан:пойи сиёҳ).Sunday якшанбе, рӯзе ки аслан ба номи Худои офтоб гузошта шудааст, ки айнан офтобрӯз тарҷума мешавад, аммо дар забони англисии муосир ибораи a rainy Sunday барои касе хилофӣ ба назар намерасад. Sunday school як мактаби якшанбеи калисоӣ аст, на мактаби умумие,ки рузи якшанбе дарс дорад. Man –of- war маънои киштии ҷангиро дорад, на одами ҷангӣ ё марди ҳарбӣ, тавре кик асе гумон бурда метавонад. Аммо имконпазираст, ки маънои умумии калимаи мураккаб аз маҷмӯи оддии маънои ҷузъҳои онҳо муайян шаванд; аз ин рӯ daytime-вақти рузона, sunlight- нури офтоб, tradesman-марди савдогар маъни таркибии қисмҳои худр нигҳ медоранд, амм онҳоро муттаҳид карда як мафҳумро ифода мекунанд. Шакли ҷуднашавандаи онҳо бо тариқи графикӣ ё бо навиштани якҷояи ду асос ё б дефис навиштани онҳо ифода карда мешавад. Тақрибан ба ҳамаи онҳо яклухтии фонетикӣ аз сабаби мавҷуд будани задаи муттаҳидкунанда хос аст. Дар мавриди сифати starlit инчунин як шакли ҷудонашавии морфологӣ мавҷуд аст,starlit- ибора шуда наметавонад, зеро ибора б роҳи тамоман дигар сохта мешавад. Исм дар забони англисӣ ҳамчун муайянкунанда пеш аз ҳиссача омада наметавонад ва дар гурӯҳи синтаксисӣ дар инҷо бояд шакли ҷамъ дошта бошад. Ғайр аз ин сифати феълии lit дар забони англисӣ кӯҳна шудааст. Аз ин рӯ, иборае бо ҳамон маъно чунин хоҳад буд: lighted by stars. Ҳамаи калимаҳои гуруҳи якум бутунии фонетикӣ ва графикӣ доранд ва инчунин дар сурати Sunday он бо ихтисори садоноки дуюм илова карда мешавад. Дар як ҳолат : Sunday school дар ин ҷо ягонагии маъноӣ мавҷуд аст ва аз берун ин сохтор аз ибораи устувори синтаксисӣ, ки аз он ба вуҷуд омадааст фарқе надорад. Имлои алоҳидаи калимаҳои одатан дар ҳолате сурат мегирад, ки раванди ташаккули калимаи нав ба охир нарасида бошад. Аз ин рӯ, табиист ки мансубияти Sunday school ба калимаҳои мураккаб баҳснок аст. Исмҳои мураккаб дар забони англисӣ ниҳоят маъмуланд, ки бо ҳаҷоякунии оддии ду решаи исм:eyebrow, flower-bed, homeland, housewife, sunshine сохта мешаванд. Вале дар байни ҳолатҳои маъмули калимаҳои мураккаб аз як тараф таркиби калимаҳо ва аз тарафи дигар шумораи зиёди ҳолатҳои мобайнӣ, ба монанди Sunday school ва kitchen garden, ки дар нҷо новобаста аз ҷудогии графикӣ ва фонетикӣ, муттаҳидии маъногӣ мавҷуд аст. Масъалаи фарқ кардани калимаи мураккаб ва ибора аз ин сабаб мушкилии ҷиддиро ба бор меорад, ва мо дар поён(дар қисми дигар) муфассалтар хоҳем фаҳмонид.[2] Калимаҳои мураккабро вобаста ба сохташон ба панҷ гурӯҳ тақсим кардан мумкин аст: 1. калимаҳои мураккабе, ки бо рощи ыамъи асосҳои содда сохта шудаанд; 2. калимаҳои мураккабе, ки дар онҳо решаҳ бо садонок ё ҳамсадои пайвасткунанда пайваст пешаванд; 3. калимаҳои мураккабе, ки дар онҳо асосҳои калимаҳои пайванд бо асоси пешванд ё калимаи тобеъ пайванданд. 4. калимаҳои кӯтоҳшудаи мураккаб 5. калимаҳои мураккаби сохта Ғайр аз ин калимаҳои мураккабро аз рӯи табиати морфологии асосҳои ба онҳо дохилшуда аз рӯи қисматҳои нутқ ва дар дохили онҳо аз рӯи навъҳои сохтор тақсим кардан мумкин аст. Биёед ҳар яке аз намудҳоро алоҳида дида мебароем. 1)Усули маъмултарини калимасозӣ(composition) дар забони англисии муосир ҳаҷоякунии оддии асосҳо мебошад. Бо ҳамин роҳ калимаҳои мураккаби ба ҳиссаҳои гуногуни нутқ алоқаманд сохта мешаванд, ва хусусан исмҳо: afternoon(нисфирузӣ), armchair(курсӣ), birthday(зодрӯз), class-room( синфхона), copybook(дафтар), day-off(рӯзи истироҳат), go-cart(ароба), hair- do(ороиши мӯй), housewife(соҳибхоназан), schoolboy(писари мактабхон), home-made(худсоз). 2)Калимаҳои мураккаб, ки бо садонок ё ҳасадои пайвасткунанда пайваст мешаванд дар забони англисӣ хеле каманд. Ин навъи калимаҳои мураккаб барои забони русӣ нисбат ба англисӣ хос аст. Дар забони англисии қадим чунин намуди калимасозӣ маъмул буд, аммо дар забони муосири англисӣ он нисбатан кам ба назар мерасад: handicraft, handiwork, Anglo- American, Anglo-Saxon, craftsman, tradesman, crowsfeet. Дар се мисоли охир ҳамсади пайвасткунандаи ``s`` боқимондаи падежи номинативӣ мебошад. 3) калимаҳои мураккабинавъи сеюм синтагмаҳои ҷудгна мебошанд, ки баъзе асосҳои пайвасткунандаи калимаҳои пайравро нигоҳ доштаанд: bread-and-butter, hook – and- ladder, man- of- war, mother-in-law, cat-o`-ninetails, op-to-date. Ин намуди калимасозиро аксар вақт синтаксисӣ меноманд. Аммо ин истилҳ бояд шинохта шавад, зеро робитаи байни ҷузъҳои калимаи мураккаб ҳамеша семантикӣ аст, на синтаксисӣ, зеро калимаи мураккаб на аз калимаҳои мустақил балки аз морфема иборат аст. 4) Дар калимаҳои мураккаби кӯтоҳшуда ду намуди калимасозии нав якҷоя карда мешаванд: таркибӣ ва ихтисор. Ин навъ на танҳо барои забони англисии муосир, балки барои забонҳои дигар низ хос аст. Калимаҳои мураккаби ихтисоршуда махсусан дар луғати касбӣ ва тахассусӣ маъмуланд: ARP(air-raid-precautions), AA-gun(anti-aircraft gun), G-man(government man), H-bag(hand-bag), motorbike,to telecast( television+broadcast). 5) Дар калимаҳои мураккаби сохта( derivational compounds) ду намуди калимасозӣ якҷоя карда мешаванд: мураккабсозӣ ва аффиксатсия: First-nighter, two-seater, weekender, lightminded. Дар ҳамаи ин ҳолатҳо аффикс на ба яке аз асосҳои ба калимаи мураккаб дохилшуда, балки ба ҳарду якҷоя ишора мекунад, яъне нишондиҳандаи шакли морфологии калима мебшад.Зоҳиран калимаҳое, ки ба first-nighter монанд ҳастанд:mill-ower, cotton-worker, coffee-grinder- калимаҳои мураккаби сохта нестанд, балки калимаҳои мураккаб мебошанд, зеро дар онҳо аффикс танҳо ба унсури охирин ишора мекунад. Яке аз роҳҳои маъмултарини сохтани калимаҳои мураккаби сохта ин сифатҳое мебошанд, ки аз асоси сифатӣ, асоси исмӣ ва ва пасванди –ed иборатанд: absent-minded, blue-eyed, gray-haired, hooknosed, kind-hearted, long-legged, rosy-cheeked, ва ғайраҳо. Аксари ин сифатҳ ба як навъи семантикӣ мансубанд; онҳо намуди зоҳирӣ ва хусусияти шахсро тавсиф мекунанд. Калимаҳои мураккаби сохта одатан қобилияти минбаъдаи калимасозиро доранд: wholehearted-wholeheartedly,absent-minded-absentmindedness, light-minded-lightmindedness. Ҳангоми гурӯҳбандӣ бо ҳиссаҳои нутқ дар дохили ҳар як гурӯҳ, на танҳо ҳисаи нутқ, ки тамми калима ба он таалуқ дорад, ба назар гирифта мешавад, балки асосҳи ҳиссаҳои нутқе, ки онро ташкил медиҳанд, яъне навъи сохтории он. Калимаҳои мураккаб аз нуқтаи назари этимологӣ ба калимаҳои якасос ҷудо мешаванд: homeland,shorthand, knee deep, armchair, airplane. Дар забони русӣ, фарқияти намудҳои таркиби калима аз он низ вобаста аст, ки унсури дуюми калимаи мураккаб ҳамчун калимаи мустақил вуҷуд дорад, калимаҳо ба монанди: земледелие, садовод ва ғайраҳо. Дар забони англисӣ, мувофиқ омадани асосҳо бо калимаҳо чунин таснифи калимаҳои мураккабр нолозим мекунад. Муносибатҳои семантикии унсурҳо дар калимаҳои мураккаб метавонад дар забони англисӣ хеле гуногун бошанд, ки ин, аз ҷумла ҳангоми омӯзонидани забони англисӣ ҳамчун забони хориҷӣ хеле муҳим аст. Намунаи ҷолибр аз китоби Гриндо ва Криттриҷ мегирем: Buttcrball- тӯби аз равған сохта шуда Btilterfy-пашшаи ба монанди равған зард Buttermilk-равғане, ки пас аз ҷӯшонидани шир боқӣ мемонад Butterwoman- зани равғанфурӯш Butterfingers- шахсе, ки дастонаш равғанолуд шудааст,яъне шаъси ноэҳтиёткор. Ҳамин тавр яке аз қисматҳои калимаи мураккаб метавонад маънои қисмати дуюмро нисбати хусусият, ҷой, мақсад, ва ғайра равшан ифода кунад. Аз нигоҳи лексикологӣ ин ё он калимаи мураккабро таҳлил намуда, бояд ҳиссаи нутқро, ки ба он таалуқ дорад ва аз кадом ҳиссаи нутқ иборат аст нишон диҳем. Ҷадвалр нигаред: Синфбандии калимаҳои мураккаб аз рӯи ҳиссаҳои нутқ
Бо иловаи, ҳамгунагии этимологӣ ва рбитаҳои маъноии байни ҷузъҳо. Масалан : исми мураккаби fire-place бо якҷоякунии оддии ду асоси исмӣ сохта мешавад, ки дувумӣ мафҳумро дар маҷмӯъ ифода мекунад ва якум онро бо нишон додани мақсад маҳдуд мекунад; қисмҳо бо дефис ва задаи муттаҳидкунанда пайваст мешаванд. Ин калимаи мураккаб гибрид аст, зеро қисмати аввалини он аслист ва дувумӣ аз забони фаронсавӣ гирифта шудааст. Калимаи мураккаб воҳиди луғавиест,ки аз ду ва ё зиёда асос бо роҳи изофа сохта ва дар ҷараёни нутқ дар асоси шакли ҷудонашаванда ҷудо шудааст. Дар зери калимаи комилӣ маънои ҷудонашаванда,тақсимнашаванда,имконнопазирии ба қисмҳо тақсим кардани унсурҳои(воҳидҳои)дигари забон мебошад. Аломатҳои комилро ба дохилӣ (фонетикӣ,морфологӣ,орфографӣ) ва берунӣ (синтаксисӣ) ҷудо мекунанд.Аломатҳои дохилӣ ба мо имкон медиҳанд,ки дар бораи ягонагии воҳиди луғавии воҳид,берунӣ-дар бораи бутунии воҳиди луғавӣ дар ҷараёни суханронӣ баҳо диҳем. Меъёри графикӣ Имлои калимаҳои мураккаб дар забони англисии муосир номураттаб аст.Як лафзро муаллифони гуногун дар луғатҳои гуногун бо тарзи гуногун навиштаанд.Масалан:баландгуяк-loud speaker,loud-speaker,loudspeaker.Дар имлои калимаҳои як навъ устуворӣ вуҷуд надорад.Масалан,textbook алоҳида навишта мешавад,story-book бо дефис ва reference book- алоҳида навишта мешаванд,дар ҳоле ки ҷузъҳои ин калимаҳо дар таносубҳои якхела мебошанд.Муносибати маъноӣ дар ҳар се ҳолатҳо монанд аст ва,бо вуҷуди ин,имлои онҳо дар маҷмуъ гуногун аст.Ҳамин тариқ,меъёри графикиро ҳангоми муайян кардани комилии сохтор ҳамчун меъёри иловагӣ истифода бурдан мумкин аст. Меъёри фонетикӣ Барои бисёр калимаҳои мураккаб ягонагии зада метавонад ҳамчун меъёри ягонагӣ хизмат кунад. Мисол:
Аксари исмҳои муракаб танҳо дар унсури аввал зада мегиранд:`copy-book,`football,`holiday,`rain-coat,`tea-cup.Аммо,ҷойгиркунии зада дар калимаҳои мураккаб бо қобилияти ба калимаҳои дигар омезиш додани унсурҳои калимаи мураккаб ва муқобили онҳо алоқаманд аст.Ҳамин тавр,дар ҳолатҳои:`inkpot-`teapot,`class-room-`bath-room унсурҳои аввал мухолифанд ва аз ин ру бояд зада ба онҳо афтад.Калимаи mankind метавонад ду зада дошта бошад.Агар задаи муттаҳидсозӣ ба ҳиҷои аввал афтад,пас калима маънои»мардон»-ро дорад ва антоними калимаи womankind мебошад.агар зада ба унсури дуюм гузошта шуда бошад,man`kind маънои»инсоният»-ро дорад. Задаҳои муттаҳидсозӣ ҳамеша якхел нестанд.Он метавонад ягона бошад ё бо дуюмдараҷа якҷоя карда шавад.Он метавонад чунон қавӣ бошад,ки унсури дувум садои худро иваз,кунад,зеро садонок дар он коҳиш ёфтааст(масалан,Sunday)ё заифтар шуда метавонад,ва он гоҳ садои ҷузъи дувум ҳифз хоҳад шуд(birthday). Инчунин ҳолатҳое буда метавонанд,ки ҳарду ҷузъи калимаи мураккаб задаи,худро нигоҳ медоранд:`gas-`stove,`new-`comer. Калимаҳои мураккаб ва мураккаб ҳосилшуда одатан ду задаи якхела доранд:`good-`looking,`kind-`hearted,`red-`hot. Дар бисёр калимаҳои мураккаб зада ноустувор аст ва аз задаи фразавӣ ва вазифаи синтаксисии калима вобаста аст:short-lived,light-hearted дар ҳиҷои аввал танҳо дар ҳолати истифодаи атрибутивӣ як зада надоранд.Life-size,meanwhile вобаста ба задаи фразавӣ ду зада дорад(зада танҳо дар ҳиҷои якум ё танҳо дар ҳиҷои дувум).Баъзан зада барои фарқ кардани маъно дар дохили як калимаи мураккаб истифода мешавад:`overwork кори иловагӣ-over`work-аз ҳад зиёд кор кардан. Ҳамин тариқ,хусусияти фонетикӣ ягона меъёри муайян кардани калимаи мураккаб шуда наметавонад. Комилияти фонетикӣ ва орфографӣ ба муттаҳидшавии ҷузъҳои калимаи мураккабро тақвият мебахшад,аз ин ру мавҷудияти чунин форматсияи пурра,яъне,ҳузури масалан,ду зада ё имлои алоҳида имкони таснифи таркиби ду пояро ҳамчун калимаҳои мураккаб истисно мекунад. Меъёри маъноӣ Меъёри маъноӣ барои ҷудо кардани калимаи мураккаб аз ибораи озод кумак мекунад,аммо онро аз таркибҳои устувор ё фразеологӣ фарқ намекунад.Муттаҳидиии маъноӣ ё идиомӣ дар он аст,ки маънои калимаи мураккаб аз маҷмуи маънои ҷузъҳои он бармеояд:schoolroom-ҳуҷра дар мактаб нест,балки ҳуҷра барои дарсҳо на танҳо дар мактаб,балки дар хонаи шахсӣ низ мебошад.Мавҷудияти маънои маҷозӣ-бисёр калимаҳои мураккаб аз руи намуди ташбеҳ сохта мешаванд,яъне, муқоисаи пинҳониро дар бар мегирад:housewarming-хонамуборак,snowdrop-бойчечак ва ғайраҳо,баъзе калимаҳои мураккаб ҳеҷ гоҳ ба маънои аслии худ истифода намешаванд: wire-puller-ҳакими пасипардагии тақдирҳост. Меъёри сохторӣ Дар баъзе ҳолатҳо,бутунии сохтории калима метавонад барои фарқ кардани калимаи мураккаб аз ибора нишондиҳанда бошад. Унсурҳои калимаи мураккаб,алалхусус агар он ибораовар бошад,наметавонад онҳоро ба тариқи дигар тағир диҳад ва бо ҳам пайваст кунад ва ҳамон маъноеро нигоҳ дорад.Барои ибораи озод ва ва баъзан устувор ин комилан имконпазир аст.Масалан,ибораи озоди black dress ба вариантҳои:This is a black dressва this dress is black имкон медиҳад.Дар ҳолати аввал,муносибати атрибутивӣ,дар мавриди дуюм предикативӣ аст,аммо ин ҷумлаҳо муродифанд.Барои калимаи мураккаби blackboard чунин тағирот имконпазир аст.Инчунин шумо наметавонед ба ҷои quake of earth –earthquake гуед. Нишондиҳандаи бутунии калима ва дар айни замон омили муҳиме,ки ба устувории он дар забон таъсир мерасонад,мавҷудияти луғати забони калимаҳое мебошанд,ки аз он сохта шудаанд;дар ин ҳолат,ҳосилнокии калимаи мураккаб ҳамчун ҳама намудҳои неоплазмаҳо(калимаҳои мураккаб,табдилдиҳӣ)фаҳмида мешавад. Меъёри морфологӣ Дар баъзе калимаҳои мураккаб нишондиҳандаи бебаҳси омезиши онҳо ва омили муттаҳидсозӣ яклухтии морфологӣ мебошад.Ҳамин тавр,ҳамаи исмҳои мураккаб,ҳатто онҳое,ки аз дигар қисматҳои нутқ сохта шудаанд,пасванди ҷамъро-s мегиранд: forget-me-nots,good-for-nothing,hold-alls. Аммо,ин меъёри бешубҳа боэътимод танҳо ба шумораи маҳдуди намудҳои калимаҳои мураккаб дахл дорад. Меъёри синтаксисӣ Вазифаи синтаксисӣ ба муттаҳид шудани ибора ба калимаи мураккаб мусоидат мекунад.Ин алалхусус барои функсияи атрибутивӣ дуруст аст.Бисёр ибораҳо,ки бо функсияи атрибутивӣ якҷоя шудаанд,инчунин бо зада ва графикӣ-бо дефис омезиш меёбанд:a not-to-be-forgotten,her four-year-old son ва ғайра. Ҷузъҳои калимаҳои мураккаб наметавонанд ба пайвандҳои мустақили синтаксисӣ дохил шаванд.Ҳамин тавр,дар ибораи(a factory)financed by the government ҳарду калимаи пурарзишро муайян кардан мумкин аст(a factory)generously financed by the British government.Дар мавриди калимаи мураккаби government-financed ҳеҷ як ҷузъи он васеъ карда намешавад:мумкин не: generously government-financed.Васеъ намудани ҷузъи аввал танҳо таввасути ташаккули калимаи се ҷузъи имконпазир аст:Labour-government-financed. Ҳамин тариҳ ҳамаи меъёрҳои номбаршуда :графикӣ, фонетикӣ, маъноӣ, сохторӣ, морфологӣ ,синтаксисӣ мутлақ нестанд, танҳо истифодаи маҷмуии онҳо ба мо имкон медиҳад,ки дар бораи расмияти интегралӣ ҳарф занем ва воҳиди луғатиро ҳамчун калимаи мураккаб тасниф кунем. Якчанд таснифоти калимаҳои мураккаб мавҷуданд,аммо таснифи васеътарин ин калимаҳо ба қисми гуфтор,ки ба зарфҳои онҳо таалуқ дорад,асос ёфтааст.Маълум аст,ки дар раванди сохтани калимаҳои мураккаб асоси калимаро бо ягон қисми дигари нутқ омезиш додан мумкин нест-шумораи маҳдуд мавҷуд аст,яъне 39 модели ҳосилшавии калимаҳои мураккаби дуҷузъи. Калимаҳои мураккабро аз руи принсипҳои гуногун тасниф кардан мумкин аст. 1.Дар робита бо роҳҳои пайвастшавии ҷузъҳо намудҳои зерини калимаҳои мураккабро фарқ кардан мумкин аст: Калимаҳое,ки бо ҳам ҷудо кардани ҷузъҳо(навъи бетараф) бо тартиби муайян сохта шудаанд ва тартиби асосҳо дар онҳо,шояд баръакси тартибе бошад,ки калимаҳои ҳавасмандкунандаро мутобиқи қоидаҳои синтаксисии забони англисӣ(boat-lift,audience-friendly,page-turner) ва ба тартиби калимаҳо дар таркиби озод,ки тибқи қоидаҳои синтаксис сохта шудаанд(airgate,airbag) мувофиқат мекунанд.Ин роҳи маъмултарин ва самараноктарини ташаккули калимаҳо дар забони муосири англисӣ мебошад. Калимаҳои мураккаб,ки ҷузъҳои онҳо бо унсури пайвасткунанда-o,-i-ё ҳамсадои пайвасткунанда-s-(навъи морфологӣ):brides-mate,tragicomic.Чунин таркиб бо забони англисии қадима таҳия шудааст,аммо он дар забони муосир нисбатан кам ба назар мерасад:handicraft,handiwork,tradesman,crowsfeet,Anglo-Saxon. Калимаҳои мураккаби навъи сеюм синтагмаҳои ҷудогона мебошанд,ки асосҳои пайвасткунандаи калимаҳои ёварро нигоҳ доштаанд:bread-and-butter,hook-and-ladder,man-of-war,mother-in-law,up-to-date,good-for-nothing,a cock-and-bull story(бадеӣ).Ин намуд таркибро синтаксисӣ меноманд. 2.Аз нуқтаи назари мустақилияти маъноӣ, ду намуди муносибатҳое ҳастанд,ки дар адабиёти забоншиносӣ маъмулан байни ҷузъҳои мустақими калимаҳои мураккаб эътироф шудаанд:Муносибатитаркибӣ ва итоат.Аз ин ру, калимаҳои мураккаб ба ду синф тақсим мешаванд: Таркибӣ(аддитивӣ) Калимаҳои мураккаби тобеъ(муайянкунанда) Дар калимаҳои мураккаб ҳарду унсур аз ҷиҳати маъно якхела фаҳмият доранд,масалан:radio-recorder,N;fifty-fifty,Adj;smoke and mirrors,N.Асосҳои таркибӣ ба як синф ва аксар вақт ба як гуруҳи семантикӣ мансубанд,ва дар муқоиса,калимаҳои мураккаб нисбатан каманд. Дар калимаҳои мураккаби тобеъ ҷузъҳо аз ҷиҳати сохт ва маъно баробар нестанд.Ҷузъи асосие,ки қоида, қисми дувум мебошад, аҳамияти бештар дорад,аз ҷиҳати маъно ва грамматика бартаридошта аст,зеро маънои қисми нутқи тамоми калимаи мураккабро пешакӣ муайян мекунад.Бинед: a clock tower with a clock;a tower clock-a clock on a tower.Калимаҳои мураккаби тобеъ дар бахши англисӣ қисми калимаҳои мураккабро ташкил медиҳанд. 3.Калимаҳои мураккаб вобаста ба навъи асос ба инҳо тақсим мешаванд: Худ мураккаб Мураккаби сохта Калимаҳои мураккаби сохта(blue-eyed,broad-minded)аз калимаҳои мураккаби воқеи аз ҷиҳати заминаи сохташавӣ,инчунин хусусияти унсури дуюм фарқ мекунанд.Ду қисми калимаи мураккаби blue-eyed суффикси-ed ба маънои”having”ва асосест, ки аз омезиши озоди blue eyed ба вуҷуд омадааст, ки аъзои он мустақилияти грамматикиро аз даст медиҳанд ва ба як ҷузъи калима –асоси сохташавии он мубаддал мешаванд.Графики,ҳосиларо ба тариқи зайл ифода кардан мумкин аст:(blue eye)+-ed-Blue –eyed. Аз тарафи дигар,чунин калимаҳоро метавон ҳамчун псевдомураккаб ё гуруҳи махсуси калимаҳои сохта баррасӣ кард,зеро онҳо дар асоси ибораи озоде сохта шудаанд,ки пасванд ба он замима карда мешавад.Мисол:калимаҳои мураккаби аслӣ looking-glass,((V+ing)+N);owner-driver((V+-er)+(V+-er)). 4.Аз нуқтаи назари сохторӣ ҷузъҳои мустақим,намудҳои зерини калимаҳои мураккаб ҷудо карда мешаванд: Калимаҳои мураккаб бо асосҳои содда(film star); Калимаҳои мураккабе ,ки дар онҳо ҳадди аққал як ҷузъ решаи сохта мебошад(chain-smoker); Калимаҳои мураккаб,ки дар онҳо яке аз ҷузъҳо ихтисорот мебошад(math-mistress); Калимаҳои мураккаб,ки дар онҳо яке аз ҷузъҳо калимаи мураккаб мебошад(waste-paper-basket). 5.Вобаста аз он ки маъно ва вазифаҳои грамматикии калимаи мураккаб ҷудошаванда ё хориҷшаванда мебошанд, аз ҷузъҳои он инҳо фарқ карда мешаванд: Эндосентрикӣ Калимаҳои мураккаби экзосентрикӣ Калимаҳои мураккаби эндосентрикӣ калимаҳоеро дар бар мегиранд,ки маъно ва вазифаҳои грамматикии онҳо аз ҷузъҳои онҳо бароварда мешаванд.Масалан,модели Adj+N-N эндосентрикӣ мебошад,зеро аз он исмҳои мураккаб сохта мешаванд,яъне,ҳиссаҳои нутқ,ки бо ҷузъи дувум намояндагӣ мекунанд.Моделҳо инчунин бояд ҳамчун эндосентрикӣ тасниф карда шаванд:V+N-N(a playground),PartI+N-N(a humming-bird),Ger+N-N(a sleeping-car),N+N-N(an animal). Калимаҳои мураккаби экзосентрӣ калимаҳое мебошанд ки маъно ва вазифаҳои грамматикии онҳо аз ҷузъҳои он бароварда намешавад.Масалан,модели Num(cardinal)+N-Adj экзосентри мебошад,зеро дар баробари он сифатҳои мураккаб ифода намешавад.Моделҳо инчунин бояд ҳамчун экзосентрикӣ тасниф карда шаванд:Prep+N-Adj(in-flight),V+adj-N(a speak-easy,a make-believe),V+V-N(a hearsay) 6.Гуруҳбандии калимаҳои мураккаб аз руи дараҷаи пайвастагии маъноии ҷузъҳои онҳо ва аз ин ру,мувоффиқи дараҷаи ваҷҳнокии онҳо бо саволе алоқаманд аст,ки оё маънои калимаи мураккаб метавонад ҳамчун маҷмуи маъноҳои ҷузъҳои таркибии он баррасӣ шавад.Вобаста аз ин,гуруҳҳои зерини калимаҳои мураккаб ҷудо карда мешаванд: Калимаҳои мураккабе,ки маънои онҳоро аз маънои таркибӣ баровардан мумкин аст.Ҷузъи якуми ин калимаҳо,чун қоида,амал ё ҳолати шахс ё объекти ба он тавсифшавандаро ифода мекунад:Knee-breeches,life belt,stone-breake,аммо муқоиса кунед:a living room-«меҳмонхона»на ҳуҷрае ки зиндагӣ мекунанд,a sleeping pill-«доруи хоб» на доруи хуфта.Чунин калимаҳо комилан ваҷҳнок номида мешаванд; Калимаҳои мураккабе,ки дар он яке аз ҷузъҳо маънои худро тағйир медиҳад:a smoking jacket-костюм на танҳо барои тамокукаши,indian ink-ранг аз Ҳиндустон не, балки ранге ки аз моддаҳои табии сохта шудааст,a bath-chair-курсии чархдор барои маъюбон,на ванна.Чунин калимаҳо қисман ваҷҳнок номида мешаванд; Калимаҳои мураккаб,ки дар онҳо маънои куллро дар асоси арзишҳои ҷузъҳо муайян кардан ғайримкон аст:а wallflower-шахсе ки касе уро ба ракс даъват намекунад,a Russian roulette-бозии хатарнокест,ки дар онҳо танҳо бо як тир тасодуфӣ тирандозӣ мекунанд,a toy-boy-ҷавонест,ки уро зани аз худаш калонтар дастгирӣ мекунад.[2] |