Сложные слова и их семантика. Усмонова Шахноза дипломная. 4 Боби I. Хусусиятои умумии калимаои мураккаб дар забони англис
 Скачать 164.64 Kb.
|
|
1.2.Меъёрҳои пешниҳодшуда барои фарқи калимаҳои мураккаб аз ибора Калимаи мураккаб-ин калимаест,ки аз ду ва зиеда асосҳо иборат аст.Мисол:foreign-made,red-haired,air-sick,to daydream. Калимаҳои мураккабро аз ибора,ки он худ ҳам таркибҳои мураккаб мебошад бояд фарқ карда шаванд. Ҷузъҳои калимаҳо ибораҳо мебошанд,ҷузъҳои калимаҳои мураккаб пояҳо(морфемаҳо)мебошанд.Дар забони тоҷикӣ ,бинобар фарқияти берунии байни асос ва калима,дар аксари ҳолатҳо байни калимаи мураккаб ва ибора сарҳади муайян гузоштан мумкин аст.Масалан,асосҳои обҳо-,замин-,мавҷҳо-зоҳиран аз калимаҳои «об»,»замин»,»мавҷ» фарқ мекунанд ва аз ин ру,маълум аст,ки ташаккулҳои мураккаб(обхокӣ,заминҷунбӣ)калимаҳои мураккабанд,на ибораҳо.Масалан калимаҳои foreign,red,black чун як қисми калимаҳои мураккаб foreign-made,red-haired,to blacklist. Калимаҳои мураккаб дар забони англисии муосир бо чунин шаклҳо сохта мешаванд: 1)Компрессия 2)Асосгузорӣ Компрессия –ташаккули калимаҳои мураккаб дар асоси ибораҳо ё ҷумлаҳо дар натиҷаи паст кардани сатҳи ҷузъҳои ибора ё ҷумлаи аслӣ мебошад. Натиҷаҳои компрессия дар инҷо оварда мешаванд: А.Гузариши синтаксиси ибора ё ҷумла(бидуни тағир ё тағир додани қисми таркибии онҳо) Б.Вайрон кардани тартиби яктарафаи сатҳ бо сабаби ба ибора ё ҷумла илова шудани аффиксҳои калимасозӣ ва ё тағирёбандаи шакл А)Ҷойивазкунии синтаксисӣ-вайрон кардани пайдарпайӣ ва қоидаҳои пайвастшавии калимаҳо дар ҷумла.Ҷойивазкуниисинтаксисӣ боиси вайрон шудани муносибатҳои синтаксисии байни аъзои ҷумла ва аз даст додани мустақилияти синтаксисӣ аз ҷониби ҷузъҳои ибора ва ҷумла мегардад. Дар натиҷаи ҷойивазкунии синтаксисии компрессия,фишурдашавӣ ба: Ибораҳои функсияҳои мавзуъ ва объектӣ: ибораҳо ба мисоли to take off(a take off,drawback,a round up,a comeback,a send off,a tie up,a runaway,a showdown,a black out,a hold back);to hold all(a hold all,a know all,a cure all,a do nothing,a spend all);to stick in the mud(a stick-in-the-mud;a stay-at-home). Ибораҳои пайрав дар вазифаи хабар: ибораҳои типи a flight test( to flighttest,to road test,to headline,to handcuff,to sidetrack, to safety check);a black list(to blacklist, to sweet-talk, to cold storage, to blackball, to whitewash,to blackwash)/ Ибораҳоипайрав дар вазифаи пешоянди муайянкунанда: ибораҳои типи end of term( end of term examinations,English by radio lessons,a work -to- rule method,a dog in the manger attitude);heart-to-heart(a heart-to-heart talk,a person-to-person call,an air-to-air missile;jn a day-to-day basis);off the record(an off the record speech,an after dinner cigar,off the road tyres,an on the spot investigation);to knock out( a knock out game,a breakaway country, a calendar with tear off leaves,a drive in movie);easy to follow(easy –to-follow instructions,easy – to-assemble houses,ready-to-serve food). Ибораҳои пайвасткунанда дар вазифаи хабар:ибораҳои типи a hook and eye(to hook and eye) Ибораҳои пайвасткунанда,дар вазифаи пешоянди муайянкунанда:ибоаҳои типи hole and corner( a hole and corner conspiracy,a cat and dog life,a life and death struggle). Калимаҳои мураккабро инчунин бо роҳи компрессия дар асоси дигар намудҳои ибораҳо сохтан мумкин аст.Масалан:smb`s know how(аз ибораи to know how),a go between(аз ибораи to go between) ва ғ. Ҷойивазкунии синтаксисӣ метавонад боиси фишурдани тамоми ҷумлаҳо гардад: a money-or-your-life demand;an I thought-it-would-be-so shake of the head;a great double –your –money competition;a pay-as –you-go bar;a save-as-you-earn system;a what –do-i-do-next look;a help wanted column(in the newspaper) Агар иборае(ё калимае),ки фишурда мешавад,дар вазифаи қисми тағйирёбандаи морфологӣ истифода шавад,гузариши синтаксисӣ бо вайрон кардани сатҳи яктарафа ҳамроҳӣ мекунад(бапоён ниг.) Калимаҳои мураккабе ки дар натиҷаи компрессияи ибораҳо ва ҷумлаҳо дар натиҷаи ҷойивазкунии синтаксисӣ бе тағир додани таркиби ҷузъи онҳо сохта шудаанд,метавон ба кутоҳиӣ компрессия номид. Зоҳиран,компрессивҳо ба ибораҳо шабеҳанд,онҳо метавонанд дар шакли хаттӣ ҳамчун якчанд воҳиди графикӣ кашида шаванд,аммо аз нуқтаи назари расмӣ компрессивҳо калимаҳо мебошанд.Мавҷудияти ибораҳо ва ҷумлаҳои омонимӣ компрессивҳоро на дар алоҳидагӣ,балки дар пасманзари ибораҳо ва ҷумлаҳои аслӣ дарк карда мешаванд. Функсияҳои компрессорҳо маҳдуданд.Аксарияти онҳо форматсияҳои инфиродии муаллифи мебошанд ва барои тасвири навигарӣ истифода мешаванд. Масалан:She spoke little, treating us to a far-away wrapped-up-in-higher-things mood.She looked at him in the “What-a-brave-hero-you-are`manner(A.Christie).31.58] Life not always comes up trumps and gives one a happily-ever-after ending(J.Jones)8.124] Гузариши синтаксисӣ,ки ба компрессия оварда мерасонад,метавонад бо тағир ёфтани таркиби ибораи аслӣ ҳамроҳ бошад.(Ҳангоми компрессияи ҷумлаҳо,одатан дар таркиби ҷузъӣ тағироте ба назар намерасад. Ин тағирот аз буридани суффикси ҳосилшаванда иборат, аст ки ҷузъи дуюм аст.Ҳангоми аз ибораҳои модди сохта шудани феълҳои мураккабтағирёбии таркиби ҷузъӣ ба назар мерасад. Б.Ҳамчунин компрессия метавонад бо вайрон кардани фармоиши дараҷаи аввал ба вуқуъ ояд,яъне пайвастан ба ибора ё ҷумлаи воҳиди сатҳи поёнӣ-морфема.Ҳам аффиксҳои ҳосилавӣ ва ҳам фразеологӣ метавонанд як ҷумла ё ҷумлаҳоеро ҳамроҳ кунанд. Аффиксҳои ҳосилавӣ,ки боиси компрессия мешаванд,дар аксари ҳолатҳо пасвандҳо мебошанд.Ҳангоми комрессия ,ки дар натиҷаи вайрон кардани якрангии дараҷа ба амал меояд,асосан сифатҳо ва исмҳо мешаванд.Аз руи сохти худ,онҳо ҳосилаҳои таркибии калима мебошанд. Бар хилофи калимаҳои мураккабе,ки дар натиҷаи ҷойивазкунии синтаксисӣ тавассути компрессия сохта шудаанд,калимаҳое,ки дар натиҷаи вайрон кардани якрангии дараҷа сохта шудаанд,бо ибора ё ҷумлаи аслӣ на дар тамоми дарозии хаттӣ,балки қисман(пеш аз пасванд ё пеш аз пешванд)омоним мебошанд.Истифодаи калимаҳои мураккаб,к ибо илова кардани аффиксҳои ҳосилшаванда сохта шудаанд,аз ҷиҳати услубӣ бетарафанд.Аз ҷумла,сифатҳои мураккаби ҳосилшуда,аз қабили dark-haired,rubber-soled,one-sided- дар нутқ ҳамчун муодили таркиби калимаҳои озод васеъ истифода мешаванд. Илова кардани суффикси тағирёбандаи шакл ба ибора ё ҷумла онҳоро ба парадигмаи қисми мувофиқи нутқ дар маҷмуъ дохил мекунад: Як исми муракаб шумораи ҷамъро мегирад(stay-at homes,hand-me-downs,has beens,have nots). Феъл-шаклҳои муваққати ва шахсу шумора(The car was roadtested.The paper frontpages the news.You are sidetracking me. Вайрон кардани сатҳи яктартиб дар сатҳи бо сабаби илова кардани суффикси тағйирёбандаи шакл аломати иловагии расмии калимаи мураккаб дар ҳолати ҷойивазкунии синтаксисӣ (stay-at-homes,stick-in-the-muds,take-offs,drive-ins)ва ягона нишондиҳандаи расмии ин калима,агар синтаксис бошад ҷубронкунӣ сурат намегирад(whisky and sodas,gin and tonics). Асосгузорӣ-ин сохтани калимаҳои мураккаб бо роҳи омезиши зарфҳо ё пояҳо ва калимаҳо(ки дар ҳолати охирин рутбаи морфемаро ба даст меорад ва инчунин асос ҳисобида мешавад).Навъҳои асосгузорӣ ин илова кардани таҳкурсии пурра ва бурида,якхела ва гуногун мебошанд.Бо илова кардани асосҳои пурра калимаҳои пурраи мураккаби асосӣ,бо илова кардани асосҳои бурида,ихтисораҳои мураккаб(калимаҳои ихтисоршудаи таркибӣ)сохта мешаванд. Асосан бо роҳи илова кардани сифат асосҳои пура дар забони англисӣ сохта мешаванд,ҷузъи дувум дар аксари ҳолатҳо пояи сифат ё сифат мебошад.Намудҳои асосгузории сифатҳои мураккаби сохторӣ инҳоянд: World-famous(week-long,air-sick,knee-deep,stone-cold),N+Adj Radio-transmitted(tailor-made,worm-eaten,nuclear-powered,Oxford-educated), N+V Three-page(a three page letter,a five man mission,a three course dinner,a five seat plane),Num+N(агар ҷузъи дувум асос не,балки калима мебуд, аз ҷиҳати маънои дар ин ҳолат зарур аст вай шакли ҷамъро дар бар мегирад Electro-magnetic(Afro-Asian,politico-military,Anglo-Saxon,Anglo-Catholic,socio-economic)N+N(асосҳоро тавассути садонокҳои пайваст ё ҳамсадоҳо пайваст кардан мумкин аст). Калимаҳое,ки бо сохтори асосгузорӣ сохта шудаанд, ибора ва ҷумлаҳои омонимӣ надоранд.Имконияти мавҷудияти чунин ибораҳо истисно карда мешавад,зеро истифодаи якҷояи ҷузъҳои онҳо дар ҷумла ба меъёри синтаксисӣ мухолифат мекунад ё якрангии дараҷаро вайрон мекунад.Баъзе намудҳои калимаҳои асосгузорӣ метавонанд ба калимаҳои компрессионӣ монанд бошанд.Ин ба калимаҳое,ба монанди radio-transmissed ва dark-haired интиқол дода мешаванд,дахл дорад.Сифатҳои таркибӣ ба монанди dark-haired моликият,мансубиятро ифода мекунанд(dark-haired-having dark hair;low-ceilinged-with a low ceiling).Ҷузъи якуми сифатҳои мураккабирешавӣ,ба монанди radio-transmissed,ки асбоб ё агентро ифода менамояд(radio-transmittedғtransmitted by radio;helicopter-rescuedғrescued by a helicopter),инчунин ҷои амал(Oxford-educatedғeducated at Oxford).Ҷузъи дуюми сифатҳои мураккаб ҳосили ном,ҷузъи дуюми сифатҳои мураккаби решавӣ феъл мебошанд. Ибораҳое,ки сифатҳои мураккаб доранд,ба монанди radio-transmitted, ки бояд аз ҷумлаҳои хабарӣ,к ибо феъли муқаррари дар замони гузашта ифода ёфтааст(ҳамон шакл бо ҳиссаи II)фарқ карда шаванд.Дар назари аввал,ин гуна ибораҳо ва ҷумлаҳо якхела ба назар мерасад. Муқоиса кунед:the flood affected the coastal areas-минтақаҳои наздисоҳилии аз обхезӣ зарардида(ибора)ва The flood affected the cloasted areas-обхезӣ ба соҳилҳо таъсир расонд(ҷумла);The helicopter rescued the tourist-сайёҳоне,ки онҳоро чархболҳо наҷот доданд(ибора)ва The helicopter rescued the tourists-чархбол саёҳонро наҷот дод(ҷумла).Артикл метавонад ҳамчун як хусусияти фарқкунанда хидмат кунад:дар сурати ибора,артикл наметавонад ҷузъи лафзиро риоя кунад. Омонимияи решаҳо(омоними лексикӣ) ва омоними аффиксҳои ҳосилавӣ ва тағирёбанда на ҳамеша имкон медиҳанд,ки усули ташаккули калимаи мураккаб ба амал ояд.Масалан, агар дар забон феълҳо ва исмҳои омонимӣ мавҷуд бошанд,тарзи ташаккули баъзе сифатҳои мураккаб бо суффикси-ed ҳам метавон ҳамчун компрессия(дар натиҷаи калимаи ҳосилшудаи мураккаб ташаккул ёбад) ва ҳам ҳамчун сохтори заминавӣ(ба ташаккули калимаи решаи мураккаб оварда расонад)ҳисобида мешавад.Ҳамин тариқ,сифати дастӣ-идорашавандаро метавон ҳамчун компрессия(дар натиҷа калимаи решаи мураккаб ташаккул ёбад) ва ҳам ҳамҷун сохтори заминавӣ (ба ташаккули калимаи решаи мураккаб оварда расонад)ҳисобида мешавад.Ҳамин тариқ, сифати hand-controlled метавон ҳамчун калимаи калимаи мураккаб, монанд ба сифати dark haired(hand+controls-edғhaving hand controls) ва тарзи ташаккули он ҳамчун компрессия ва ҳамчун калимаи мураккаби монанд ба сифати radio-transmissed(hand-controlledғcontrolled by hand) ва усули ташаккули он ҳамчун сохтори асосӣ. Мисолҳо:Tree-bordered(avenue),blood-stained(hands),knife-scarred(oil cloth),glass-topped(table).Дар ҳамаи ин ҳолатҳо,пояи ҷузъи дувум метавонад ҳамчун номӣ ва шифоҳӣ қабул карда шавад. Ҳангоми компрессия баъзан аниқ муайян кардани он ки сохтори аслӣ ибора аст ё ҷумла. Масалан,бо худи ҳамин сабаб тахмин кардан мумкин аст,ки калимаҳои мураккаб ба монанди drive in(drive-in,movie-theatre)тавассути компрессияи таркиби инфинитивӣ(to drive in)ва компрессияи ҷумлаи амрӣсохта мешаванд(Drive in). Боби 2. Хусусиятҳои сохторӣ ва маъноии калимаҳои мураккаб дар забони англисӣ 2.1. Калимаҳои типи синтаксисӣ ва асинтаксисӣ Бисёр калимаҳои мураккаб дар сарҳади байни ташаккулёбии синтаксисӣ ва асинтаксисӣ дуруст мебошанд:муносибатҳои аъзоҳои онҳо ба ягон намуди сохтори синтаксисӣ мувофиқат мекунанд,аммо дар айни замон калимаи мураккаб ба андозаи муайян аз ибора ҷудо мешавад.Пас,масалан,феъли мураккаби to housekeep аз ибораи to keep house «нигоҳубини хона»бо тартиби калима фарқ мекунад.Дар чунин ҳолатҳо мо метавонем дар бораи навъҳои гуногуни калимаҳои мураккаби нимсинтаксисӣ суҳбат кунем.Мо инчунин тартиби калимаҳои мухталифи to keep up(ғизо,ризқ) пайдо кунем ва бар хилофи upkeep (таъмир,нигоҳдорӣ).Ҳангоми муқоисаи turnkey»маҳбусӣ»ва turn the key or turn keys»калид гардондан»шумо метавонед фарқи истифодаи артикл ва категорияи ракамҳоро бинед.Ҳатто дар бораи чунин ҳолатҳое чун blue-eyed»чашмкабуд»,three-master»киштии сеошёна» meat-eater»гуштхур» аммо аз онҳо бо як қатор аломатҳои оддии расмӣ,аз ҷумла бо истилоҳи дуюм илова шудани шаклҳои ба ҳам алоқаманд-ed-er-фарқ мекунад. Калимаҳои асинтактикӣ аз ҷузъҳое иборатанд,ки дар таркибҳои синтаксисии як забон дода нашудаанд. Ҳамин тавр, дар door-knob »дардаста», horsefly »аспсавор», bedroom» хонаи хоб», salt-cellar »намакдон», tomcat »гурба»ду исми дар таркиб сохташуда мавҷуданд,ки дар синтаксиси забони англисӣ дида намешаванд.Намудҳои дигари асинтактикии калимаҳои мураккабро дар забони англисӣ дида намешаванд.Намудҳои дигари асинтактикии калимаҳои мураккабро дар забони англисӣ бо мисолҳои зерин нишон додан мумкин аст:fly-blown-«бо паша фаро гирифташуда», frost-bitten »хунукзада», crestfallen »руҳафтодашуда», footstore »бо пойҳои дарднок(фарсудашуда)», fireproof »оташногир», foolhardy »бепарво», by-law »фармони мақомоти маҳаллӣ», by-path »пайроҳаи фаромушшуда», everglade »пастии ботлоқӣ», dining-room »ошхона», swimming-hole »ҷои оббозӣ», bindweed »алафи печон», cry-baby »гирёнчак», driveway »роҳи мошингузар», playground »майдончаи бозӣ», blowpipe »дамидани шамол», broadcast »пахши радио», dry-clean »рубу чини хушк», foretell »пешгуи», somewhere »дар ҷое», everywhere »ҳамаҷо», nowhere »дар ҳеҷҷо».Калимаҳои мураккабе,ки ҷузъҳояшон комилан равшан нестанд, масалан smokestack»трубаи паравозё параход» mushroom»замбуруғ», инчунин калимаҳои мураккабе,ки ҷузъҳояшон беназирӣ доранд,масалан; cranberry «клюква», huckleberry «малинаи кабуд», zigzag»зиг-заг», cho-cho»ту-ту»,албатта,бояд ҳамчун асинтактикӣ тасниф карда шавад. Бо вуҷуди он,ки муносибатҳои аъзои калимаҳои мураккаби асинтактикӣ ногузир номуайян мешаванд,мо метавонем синфи ташаккулёбии асинтактикиро зери гуруҳбандии асосии калимаҳои мураккаби синтаксисӣ ва нимсинтаксисӣ дохил намуда ин мафҳумҳоро то андозае васеъ намоем.Масалан, дар забони англисӣ,муносибатҳои таркибӣ ё (нусхабардори)ро ,ки мо дар калимаҳои мураккаби нимсинтаксикӣ мебинем,ба монанди:bittersweet»талхи ширин»(ниг. Бо ибораи bitter and sweet «талх ва ширин»)низ метавонанд дар таркиби асинтактикӣ дида шаванд калимаҳое чун zizag»зигзаг», fuzzy-wazzy»пашмин» chо-cho»ту-ту».Аксари калимаҳои асинтактикӣ ба маъное ба сохти» атрибут+қисми асосӣ» шабеҳанд: door-knob, bulldog, cranberry.Дар асоси чунин муқоиса,байни калимаҳои мураккаб(пайвасткунанда кутоҳ.dvandva) ва муайянкунанда (атрибутивӣ ё тобеъ кутоҳ.tataprusha)фарқ гузоштан мумкин аст;чунин тақсимбандӣ бо тақсим ба калимаҳои мураккаби синтаксисӣ, ним синтаксисӣ ва асинтактикӣ бурида мешавад.Тақсимоти худро низ қайд кардан мумкин буд.Ҳамин тавр,грамматикони Ҳиндустон дар калимаҳои мураккаби копулятивӣ як зергуруҳи махсусро бо ҷузъҳои шабеҳи такроршаванда (amredita) ба монанди choo-choo»ту-ту», bye-bye»хай-хай», goody-goody»ханжегӣ» фарқ карданд.Дар забони англисӣ,мо инчунин метавонем як синфи муайяни калимаҳои мураккабро фарқ кунем,ки ҷузъҳои онҳо танҳо аз ҷиҳати фонетикӣ фарқ мекунанд ва ва инчунин кам фарқ мекунанд:zigzag»зигзаг», flimflam»сафсата», pell-mell»Муаммо», fuzzy-wuzzy»пашмин».Олимони Ҳиндустон инчунин дар байни калимаҳои мураккаби муайянкунанда ҷудо кардани як синфи махсуси калимаҳои мураккаби синтаксисиро,ки аз як атрибут ва узви асосӣ (karmadharaya)иборатанд, ба мисли blackbird»дрозд» мувофиқи мақсад донистанд. Ҷузъҳои калимаҳои мураккаб наметавонанд ба пайвандҳои мустақили синтаксисӣ дохил шаванд.Ҳамин тавр,дар ибораи (a factory) government financed, ҳам калимаҳои маънои комил доштаро муайян кардан мумкин аст: a factory generously financed by the British government. Агар калимаи мураккаби gjvernment-financed-ро гирем, пас ҳеҷ як ҷузъи онро васеъ кардан мумкин нест. Моделҳои ташаккули компрессияҳо аз ибораҳо ва ҷумлаҳои омонимӣ бо забони англисӣ пешниҳод карда мешаванд (ҷадвали 1) Ҷадвали 1.Ташаккули компрессияҳо
моделҳо аз бисёр ҷиҳатҳо аз ҳамдигар фарқияти калон доранд. Пас моделҳое, ҳастанд, ки мувофиқи онҳо садҳо ва ҳазорон калимаҳо сохта мешаванд, ки захираи луғавии забонро ташкил медиҳанд.Маънии ҳар як модели инфиродӣ инчунин бо он муайян карда мешавад, ки дар доираи баъзеи онҳо намудҳои гуногуни маъноӣ бо муносибатҳои мухталифи байни ҷузъҳо метавонанд амал кунанд, дар ҳоле,ки агар дигар моделҳо дар навбати худ метавонанд танҳо як намуди калимаҳоро тавлид кунанд. Моделҳои сохтани калимаҳои мураккаб аз ибораҳои асоснок низ пешниҳод шудаанд.( Ҷадвали 2) Ҷадвали 2.Сохтани феълҳои таркибӣ аз ибораҳои моддӣ
Ниҳоят, шояд моделҳо бошанд, ки дар асоси онҳо танҳо якчанд ва ҳатто як калима сохта шудаанд. Баъзе моделҳо низ бастаанд. Ин маънои онро дорад, ки калимаҳои нав дигар сохта намешаванд ва аз онҳо сохта намешаванд. Усули асосии муттаҳид кардани ҷузъҳои исмҳои мураккаб омезиши пояҳои қисматҳои гуногуни нутқ бидуни тағир ва тарҳ мебошад. Хусусияти хоси исмҳои мураккаб аз он иборат аст, ки ҷузъи аввалро бо усули ягон қисми нутқ ифода кардан мумкин аст, ҳол он ки дуюмаш бештар бо исм ифода карда мешавад.(Ҷадвали 3) Ҷадвали 3. Калимаҳои мураккаб, ки бо роҳи компрессия сохта шудаанд
Таваҷҷуҳи фаъолро ба забоншиносии муосир калимаҳои мураккаби бисёр компонентӣ, ки аз ду ё зиёда аз ду асосҳои бо калимаи расмӣ пайвастшуда иборатанд, ба вуҷуд меоранд, яъне форматсияҳои мураккаби синтаксисӣ. Ба ин калимаҳо устувории фразавӣ хос аст: man-and-wife, face-to-face, difficult-to-understand. Ду намуди калимаҳои мураккаби синтаксисӣ мавҷуданд: калимаҳои мураккаби ду компонентӣ ва бисёркомпонентӣ. |