Ашыту УИРС лабы. Ашыту ндірістері бойынша студентті Оу зерттеу жмысы пні бойынша зертханалы жмысты орындауа арналан дістемелік нсаулы

• Название: Ашыту ндірістері бойынша студентті Оу зерттеу жмысы пні бойынша зертханалы жмысты орындауа арналан дістемелік нсаулы
• Дата: 28.11.2021
• Размер: 0.74 Mb.
• Имя файла: Ашыту УИРС лабы.docx
• Тип: Документы; #284842
• страница: 2 из 3

Жұмыстың орындалу реті:

Талдауға жататын 10 мл спиртті сыйымдылығы 50 мл көлемді колбаға салады және 10 мл концентрацияланған күкірт қышқылын үш-төрт тамшыдан араластыра отырып тез қосады. Алынған қоспаны сұйықтықтың бетінде көбік пайда болғанша, колбаны үнемі айналдырып электр плитасында бірден қыздырады. Бұл процесс қыздыру басталғаннан бастап 30-дан 40 с-қа дейін созылуы керек. Ыстық плитаның қыздырылған бөлігі шамамен 3 см болуы керек, қалғаны асбестпен жабылуы керек.

Колбаны ішіндегі қоспасымен салқындатылып, тығынмен мұхият жабады. Қоспа суыған соң оның түсін алдын ала пробиркаларға құйып қойған тағамдық этил спирті түсімен және күкірт қышқылы түсімен салыстырады.

Егер қоспаның түсі талданатын алкоголь мен күкірт қышқылының түсіне сәйкес келсе, талдау нәтижесі оң болып саналады.

Зертханалық жұмыс №8

Шарап және шарап материалдарының сапа көрсеткіштерін анытау. Шараптың рецептурасын есептеу.

Жұмытың мақсаты: Шараптың сапасын анықтап үйрену

Қолданылатын құрал – жабдықтар:вискозиметр,пиктометрия,конусты колбалар,пипетка, т.б.
Теориялық бөлім

Жүзім шарабын толықтай жүзім жидектерінен алады.

Жүзім шарабын жасау технологиясына қарай келеси топтарға бөлінеді:

1 . Асханалық шарап (құрғақ және жартылай тәтті). Құрғақ шарап алу үшін жүзім шырынын толықтай қайтанатады, ал жартылай тәтті асханалық шарап үшін жартылай қайнатады.

2. Күшейтілген шарап (күшейтілген, жартылай тәтті, тәтті, ликерлі) .

Алыну жолы жүзім шырынын қайнатып оған аздаган мөлшерде спирт қосады

3. Тынық шарап (құрғақ, жартылай құрғақ, тәтті, жартылай тәтті). Асханалық шарапты алады оған қосарланған ашыту арқылы қант қосады. Бұл шарап табағи түрде қаныққан .

4. Хош иістендірілген шарап ( күшейтілген, десертті). Құрамына спирт, қант және әр түрлі шөптер мен тамырларды қосу арқылы дайындайды.
Шарап түріне, сортына бөлінеді.

Сортты шараптар бір ғана жүзімнің сортынан дайындалады, ал қоспалы шараптар әртүрлі сорттан дайындалады. Көне шараптар- жоғарысортты шараптар, әртүрлі жүзім сорттарынан алынады, жүзім түрлері сапасына қарай сақталу мерзімі 2-6 жылдың аралығында болуы керек. Алқалған шараптарды қарапайым деп атайды.

Шараптың сапасына баға беру үшін сынақ үлгілерін алады. Ол МЕМСТ 5666-58 стандарты бойынша сынақ жүргізеді.
Жұмыстың орындалу барысы
Органалептикалық баға беру.

Түсі .

Шараптың түсі түссіз, мөлдір, бөтен заттар болмау керек. Кейде шараптың түсі құрамындағы заттардың болуына байланысты мөлдір емес болады. Әсер ету кезінде мөлдірлік артады. Кристалды мөлдірлік, жылтырлығын 0,5 бал, таза жылтырсыз - 0,3 бал, мөлдір емес – 0,1 бал (10 балдық жүйе ) бойынша бағалайды.

Түсін бағалау барасында шараптар боялуына , сортына, типіне қарай анықтайды. Үлгінің түсін толық сәйкестіктендіру барысында аздаған ауытқу – 0,4; маңызды жағдайларда – 0,3; толық құнды емес- 0,2 бал .

Шараптың анықталмаған түсін (лас) 0,1 балмен бағалайды.

Шараптың құрамындағы заттаодың дәмі бөлек сезілмеу керек (спирт, қышқылдылық, қант және т.б.), олар бір-біріне үйлесімді болса, онда ондай шарапты гормонияльды деп атайды.

Гармонольды , нәзік дәм,шараптың түріне, жасына сәйкес 5 балмен ,гармональды-4 бал, гармональді дәм аз болса 3-балмен бағалайды.

Бөтен, гармонольды дәм емес шарапты 2,5 балмен, бөгде-жеңіл дәмді - 2 балмен, нақты бөгде затпен сипатталса 1 балмен сипатталады. Шарап түрлерінің қосындысынан иістерін, дімдерін сәйкестендіріп қабылдайды.

Толық қанды шарап сәйкесінше 1 балл, ал типтік емес шарап 0,25 балмен бағаланады.

Шампанды шарапты бағалау барысында мусс арқылы анықтайды.Шампанды шарап күш беруші, коміртегі газымен байытылған -1 балл,Көпіршіктер тез жоғалатын болса -,02 балл. Егер шарап 10 балды құраса онда ол сақаталу мерзімі ұзақ, жоғары сапалылығын санамағанда.

Жоғары сапалы шарапты 9 балмен, сапасы жақсы шарапты 8 балмен,қанағаттандырылған шарап 7 балмен бағаланады. Егер шарап 7 балдан төмен болса сатылымға жіберілмейді.,
Физика- химиялық көрсеткіші.

Физика-химиялық әдістемелері арқылы шараптың: спирттік құрамын,қантын,қышқылдық титрін, тығыздығын, шарап сығындысын анықтайды.
Шараптың күштілігін анықтау.
Этил спирті – шараптың негізгі компоненті ,оның типін және дәмін ерекшелендіреді. Спирттің құрамын анықтау оның тығыздығына байланысты. Спиртті тығыздығын пикнометр арқылы анықтайды.

Пикнометрді (50мл) алып белгілі бір белгіге дейін спирт құямыз, температурасы 20⁰С,шарапты 250мл колбаға құямыз;пикнометрді 3 рет дистелденген сумен шаяды. Колбаны мұздатқышқа салып жәймендеп шарапты айдайды.Айдауды сол пикнометр анықтайды.Айдау тоқтаған кезде, пикнометр 0,8л көлемге дейін толтырылады. Пикнометр айдау кезде белгіленген жерге дейін дистелденген температуроасы 20⁰С-тағы сумен толтырылады.Спирттің тығыздығы арнайы кестеде көрсетіледі.

Кейбір шараптардың құрамында спирт белгілі- бір мөлшерде болады:

Асханалық шарапта: құрғақ 9-15%, жартылай тәттіленгдіргіш 10- 14%;

Күшейтілген шарап: күшейткіш 17-20 %, жартылай тәттілендіргіш 15- 16,5%; тәтті 15-17%, ликерлі 12-17%

Шампанды шарап: 10,5-12,5% ;

Хош иістендірілген шарап: күшейткіш 13%, десертті 16%.
Титрлік қышқылдылықты анықтау
250-300мл конус колбаға 100 мл дистилденген су құяды, 1%*тік фенолфталеин ерітіндісін 1мл және 10мл шарап қосады, сосын қайнатады.

Қайнауға дейін ( СО₂ және 5О₂ алып тастау үшін) және 0>1 н КОН – пен ашық қызғылт түске енгенше титрлейді. Қызыл шараптарда, титрлеген кезде шараптың түсі алдымен кірленген қоңырға өзгереді, содан кейін индикаторға байланысты қызғылт түс пайда болады. Анализ барысында шараптың құрамындағы бояғыш заттар жоғары болған жағдайда анықтау келесі түрде жүргізіледі. Шыны колбаға(100мл) 10 мл шарапты тамшуырмен өлшеп, дистилденген сумен таңбаға дейін жеткізеді. конустық колбаға 20 мл сұйытылған шарапты, 100 мл дистилденген суды құяды, алдын-ала қыздырылған қайнауға дейін және дереу 0,1 н N301-1 ерітіндісімен тұрақты түде шайқау арқылы титрлейді.Қоңыр түстің пайда болуы бейтараптанудың аяқталуға жақын екенін көрсетеді.Титрлеудің соңында индикаторла фенол – қызыл белгіленеді. Мұны істеу үшін, уақыт бойынша сұйықтың реакциясын тексеріп, оны фарфордан жасалған филоларлы тақтайға қолданылған фенолқызыл тамшылардың үстіне шыны таяқшамен қолданыңыз. Титрлеу фенолқызылдың тамшыларының қызыл түсіне дейін жүргізіледі.

Титрленген қышқылдық шараптың бір литріне шаққанда қышқыл грамымен (г / л) көрсетілген.
Шараптың тұтқырлығы
Шарап тұтқырлығы деп, ішкі үйкеліс, екінші қабатқа қатысты сұйықтықтардың (газдардың) бір қабатының қозғалысына қарсылығымен сипатталады.

Абсолютті тұтқырлықтың бірлігі Ньютонның күшімен сипаттайды. Абсолютті тұтқырлықтың бірлігі СМ-1 системадағы ГП пуаз деп аталады. Әдетте 100 есе кішірейтілетін бірлікпен қолданады. Жиі тұтқырлыққа қатыстыны жиі қолданады (осы сұйықтықтың тұтқырлық көлемі судың тұтқырлық көлеміне 20⁰С аралығында). (Т1)тұтқырлық коэффициенті әдетте жай тұтқырлық деп атайды. Көлемі, кері тұтқырлық қазіргі атауы.

Шарап тұтқырлығында физико-химиялық қасиеті маңызды болып табылады, сондай-ақ шарап көпіршіктерінің тұрақтылығы және газ тұдыруқасиетіне әсер етеді.

Әртүрлі құрам мен құндылығына байланысты, шараптар, әртүрлі тұтқырлыққа ие. Тұтқырлығын анықтау үшін әртүрлі вискозиметрлерді пайдаланылады, солардың ішіндегі танымалы Оствальд вискозиметрі болып табылады. Тұтқырлығын Оствальд вискозиметрмен анықтау негізінде капилляр құрамындағы ерітңндінің көлемін анықтау кезінде Луазейля формуласын қолданады.

Вискозиметрдің сызығына жеткенше дистилденген суды пипетканың көмегімен құяды. Кейін жіңішке трубадағы капилляр сызығына дейін сұйықтықты тартады. 200С-тағы жабық су моншасына вискозиметрді салады.

Температурасын орнатқаннан кейін қысқышты жібергенде ерітінді сызығына жеткенде секундомерді қосады. Сұйықтық екінші сызыққа жеткенде секундомерді тоқтатады да екі аралығын есептейді. Екі аралық 2 секундтан кем болмау керек. Нақты мәнін шығару үшін үш рет есептеп орташа арифметикалық мәнін есептейді. Зерттеліп отырған шараптың аяқталу уақытын аналогиялық әдіспен есептейді.
(8.1)
Зерттеліп отырған сұйықтық пен судың тығыздығы;зерттеліп отырған сұйықтық пен судың аяқталу уақыты; зерттеліп отырған сұйықтық пен судың тығыздығы. Егер судың тұтқырлығы 200 -та болса формула келесідей өзгереді:
(8.2)
Әдетте шараптың тығыздығы 0,98-ге тең болады. Нәтиженің нақтылығын үш ондықпен есептеп алады. Әдетте шараптың тұтқырлығы 1,5-2 сантипуаз аралығында ауытқиды.
Бақылау сұрақтары:

1. Шарапқа сипатамма

2. Шараптың тұтқырлығы деген не?

3. Титрленетін қышқылдық деген не?


Зертханалық жұмыс №9

Сыраның сапа көрсеткіштерін анытау. Сыраның рецептурасын есептеу.
Жұмыстың мақсаты: Дайын сыраның сапалық көрсеткіштерін анықтау, сараптау және дегустация жасап білу.

Қажетті материалдар мен құралдар: пикнометр, сахаромер, колбаалар, тоңазытқыш тамшы ұстағыш, 1 және 11 Фелинг ерітінділері, концентрациясы 1 моль/дм” натрий гидроксиді, уыт, асбест қабатты шыны сүзгiшi бар Бунзен колбасы, шыны таяқша, темір сульфаты немесе темір аммонилы квасц ерітіндісі, вакуум-насос, калий перманганаты ерітіндісі, мыс, мальтоза, Бюхнер воронкасы, мақты

Теориялық бөлім
Сыра - ежелден келе жатқан күлмақты иісті сипатқа ие, құрамында аздаған мөлшерде алкоголь болатын халық ішімдігі.Көмірқышқылымен қаныққан сыра шөлді басады. Сыраның барлық сұрыптарында 1,8 - 1,0% спирт және 0,3-0,5% көмірқышқыл газы болады.

Сыра құрамындағы экстрактивті ашытылған заттар құрамы қант, ақуыз, амин қышқылдары мен органикалық заттар, минералды тұздар және дәруменнің аздаған мөлшері бар.Жоғары сапалы өнімнің алынуы ең алдымен жақсы сапалы шикізатты пайдаланумен және технологияны дұрыс сақтауымен қамтамасыз етіледі. Сыра өндірісіндегі негізгі шикізаттары: арпа, құлмақ, су және ашытқы. Арпаны белгілі жағдайда өсіреді, кептіреді және сыра өндірісіне арналған негізгі бастапқы шикізат –уытты алады.Берілген сипаттағы өнімді алу мақсатында технологиялық процестерді дұрыс басқару үшін шикізаттың химиялық құрылысы мен сапалық көрсеткіштері негізгі роль атқарады.

Дайын сыраның сапа көрсеткішін органолептикалық (дәмі, иісі, түсі,түстілігі, көпіршік түзгіштігі) және физика-химиялық (экстракт мазмұны,көміртегі диоксиді, алкоголь, түсі, күштілігі және т.б.) көрсеткіштерімен анықтайды.

Сыраны оргонолептикалық бағалау MECT 30060-93 «Сыраның оргонолептикалық көрсеткішін және өнімнің көлемін анықтау әдістері» бойынша жүргізіледі.

Сыраның оргонолептикалық көрсеткіштеріне сыртқы түсі,яғни сыртқы

әсемдеу, мөлдірлік және басқа қоспалардың қосылмауы, дәмі, түсі, хош иісі және көпіршіктің жинақталуы жатады. Төменгі ашу сырасынын дегустация температурасы (12+2)°C, ал жоғары ау дегустация температурасы (15-16)°C болуы шарт. Себебі: хош иісінің пайда болуына тікелей әсерін тигізеді.Сыраны дегустациялауды бастапқы сусладағы экстрактылығы төмен үлгілерден бастауды ұсынады.

Сыраны дегустациялау барысында цилиндрлі формалы биіктіn 10,5-11см, диаметрі 7,3-7,5см болатын түссіз шыныдан стаканы қолданады.Көбік биіктігі және көбіктің тұрақтылығы. Бөтелкелі сыраның көбіктерінің биіктігі 20мм болмауы керек; бөшкедегі 15мм кем болмауы керек. Бөтелкені сыраның жоғары сапасы – бастапқы сусладағы құрғақ заттардың массалық мөлшеріне байланысты 35-40 мм кем болмауы керек.Бөтелкелі сырадагы көбіктің тұрақтылығы 2 мин кем емес уақытты құрайды,бешкелі -1,5 мин кем емес уақытты құрайды, ал жоғары сапалы бөтелкелі – 4 мин кем емес,

Дегустация бойынша органолептикалық көрсеткіштерді 25 балл бойынша бағалайды. МЕМСТ және ТШІ талаптарына сәйкес келетін сыраларда ғана физика-химиялық көрсеткіштері бойынша дегустациялауға жібереді.
Сыраны органолептикалық бағалау

Қажетті материалдар мен құралдар: түссіз шыныдан жасалған цилиндрлі формалы биіктігі 10,5-11,0см, диаметрі 7,3-1,5 стакандар;секундомер, зертханалық штатив.
Жұмыс барысы
Көбік көрсеткішін анықтау. Көпіршік биіктігін және тұрақтылығын анықтау үшін зертханалық штатив орналастырады, стаканның жоғарғы бөлігінен 25мм арақашықтықта болатындай етіп Штатив сақинасын қатырады. Бетелкедегі сыраны ашады тез арада стаканға құяды, негізгібөтелке штатив сақинасында жату керек. Себебі: бөтелке мойны стакан түбінің ортасына түсуі қажет. Сыраны сәжантайтып орташа жылдамдықта құяды. Стаканның бетін көпіршік толығымен жапқаннан кейін осы жерден бастап сыра бетінің көбіршігі тез шектеу арқылы миллиметрлік сызғышпен көпіршік қабатының биіктігін өлшейді және осы уақыта сағаттың секун-домерімен уақытты өлшейді. Кішкентай тұрақты көпіршік және майда

көмірқышқыл газының көпіршіктері – бұл жоғары сапалы сыра көрсеткішіболып табылады.

Сыраның ішкі түрін анықтау. Сыраның ішкі түрін анықтау үшін сыраны стаканға құйып және оның мөлдірлігін және түсін визуальді түрде

тұрақтандырады. Сыраның сенсорлы қасиетін бағалау үшін оны 10-12°С-қа

дейін салқындатады, түссіз шыныдан жасалған сосудқа биіктігі 10,5-11 см,

диаметрі 7,3-7,5см құяды және сыраның мөлдірлігін анықтайды, оның құрамында басқа да қоспалар, барлық болып жатқан өзгерістерді және тұнбаның түзілуін қадағалайды.

Мөлдірлік – бұл жарамды негізгі сапалы сыра белгілері болып табылады.

Бұл шарттар күңгірт сортты сыраға қатысы жоқ. Бөшкелі сырада жеңіл

тұнбаға түсу байқалады. Жоғары сапалы ашық сыра сорты шыны арқылыкараганда сұр түссіз мөлдір болып келеді. Сыра мөлдір түнбасы және басқада қоспаларсыз болуы керек.

Түсі сыра түсiн визуальды әдіспен анықтайды. Дегустациялық стаканда ал жарык жерде ак фонды қолданып сыра түсiн визуальды әдіспен Сыра түсі құрамындағы мелонаидин,карамелин және қышқылданған фенолдық қосылыстар, уытты қайнату және кептіру кезінде отықтығына байланысты болады.

Сыраның дәмін және хош иісін анықтау. Ақшыл сыра дегустациясы

барысында күлмак ашылығына көңіл аудару қажет, ал күңгірт сыраны бағалауда - уыттың хош шісіне және дәмінің тұрақтануына көңіл бөледі.

Барлық сыра түрінің хош иісі және дәмі бәріненде бұрын ингредиенттер (шикізат, су, қоспалар) әзірленетін шикізат түріне байланысты,этехнологиялық әдістер (езу режимі, құлмақ пен сусланы қайнату, құю және ашыту әдістері) және де сыраны сақтау шарттары. Сыраның хош иісі – сыра сапасының бастапқы әсерінен бастап жинақталатын бірден-бір шешетін сипаттамалардан тұрады. Құлмақтың хош иісті тазалығы сыра сортына және құлмақтың байланысты өнімдерінің сапасына, ал қарқындылығы- құлмақтандыру әдісіне және қолданылатын ашыту және жетілдіріп ашыту технологиясына байланысты. Ақшыл сыраны дегустациялау барысында қалмақ ащылығына, ал күңгірт сыраны бағалауда уыттың хош иісіне және дәмінің тұрақтануына көңіл бөледі. Бакалға құйылған сыра дәмін және хош иісін анықтау үшін аз-аздан ішіп бірінші дәмінің әсерін және дәмінің ақауын есепке алады.
Сыраны бағалаудың дегустациялық картасы

Дегустатор А.Ж.Т
Сыраның аталуы	Сыра сапасының көрсеткіші және олардың баллдық бағалануы
	Мөлдір -лігі	Түсі	Хош иісі	Дәмі		Мөлдір- лігі		Баллдар суммасы
	1-3	1-3	1-4	2-5	2-5	2-5
*күңгірт сыра үшін-уытты дәм
Күні________Дегустатор қолы_____________

Сыраның сыртқы безендіруі бөтелкенің немесе бөшкенің сыртқы тазалығы, этикетканың дұрыс жабыстырылуы және герметикалы тығындау

Толық балмен бағаланады. Безендіру ақаулары бағасын түсіреді. Оргонолептикалық бағалау нәтижесі бойынша дегустациялық картаны және

зерттерліп отырған сыра өнімдерінің үлгілерінің сапалық қорытындысын жасау керек. Оргоколептикалық көрсеткіші 22-25 балл суммалық баға алған сыра сыра, өте жақсы деген бағамен бағаланады. 19-21 жақсы сапалы, 13-18

қанағаттанарлық салада және 12-нашар сапа болып есептелінеді.
Көрінетін экстракт. Құрамында спирт және көміртегі диоксиді бар сырада көрінетін (мүмкін) экстрактты сахарометр немесе пикнометрмен анықтайды, ал нағыз экстрактты – сырадан спиртті және көміртегі диоксидін бөліп алған соң пикнометрлік әдіспен анықтайды.

Сыраның көрінетін экстракты нағыз экстракттен әр дайым төмен болады, себебі сахарометр құрамында спирті бар сұйықтыққа терең түседі және осыған байланысты нағыз экстрактпен салыстырғанда төмен тығыздылықты көрсетеді.

Талдауға арналған сыраны бөлме температурасында, колбаны шайқау аркылы көміртек диокидінен ажыратады, сондай-ақ колбадан колбаға ауыстыру арқылы және қағаз сүзгі арқылы сүзгілейді. Содан соң 20 градус температурада сыраның сынамасын пикнометриялық әдіс арқылы салыстырмалы тығыздығын анықтайды және 8-кестені қолдана отырып тиісті спирт мөлшерін анықтайды.

Ол арқылы көзге көрінетін экстрактыны дәл сол сияқты сахаромер көрсеткішімен табады, оның сараптауға қажетті сырамен толтырылған цилиндрге батырады.

Алкоголь және шынайы экстракт. Сыраның құрамындағы алкогольды

айдау (дистилляциялау) арқылы анықтайды. Құрал сыйымдылығы 500см³ айдау колбасынан, тоңазытқыштан, тамшы ұстағыштан және сыйымдылығы 250см³ дистилят үшін қабылдағыш колбадан жиналады.

2-кесте

Спирттің салыстырмалы тығыздығының(р2020), г/см3 және құрамы(Cn),г/100г
Р	Cn	р	Cn	р	Cn	р	Cn
0,9999	0,055	1	1,015	3	2,005	5	3,030
8	0,110	0	1,070	2	2,060	4	3,090
7	0,165	0,9979	1,125	1	2,120	3	3,150
6	0,220	8	1,180	0	2,170	2	3,205
5	0,270	7	1,235	0,9959	2,225	1	3,265
4	0,325	6	1,285	8	2,280	0	3,320
3	0,380	5	1,345	7	2,335	0,9939	3,375
2	0,435	4	1,400	6	2,390	8	3,435
1	0,485	3	1,455	5	2,450	7	3,490
0	0,540	2	1,510	4	2,505	6	3,550
0,9989	0,590	1	1,565	3	2,560	5	3,610
8	0,645	0	1,620	2	2,620	4	3,670
7	0,700	0,9969	1,675	1	2,675	3	3,730
6	0,750	8	1,730	0	2,730	2	3,785
5	0,805	7	1,785	0,9949	2,790	1	3,845
4	0,855	6	1,840	8	2,850	0	3,905
3	0,910	5	1,890	7	2,910	0,9929	3,963
2	0,960	4	1,950	6	2,970	8	4,030

Сараптама алдында колбаны 0,1 гр дәлдікпен өлшеп алады және оны тоңазытқышпен жалғастырады. Айдайтын колбаға 200 см³ сыраны құяды, ол CO-ден ажыратылуы тиіс, ал қабылдағышқа 10см³ су құяды. Сыраны жаймен қыздыру арқылы қайнатуға дейін жеткізеді және спирт тоңазытқыш арқылы өтеді, суытылады, конденсацияланады және қабылдағышқа келіп түседі. Алынған сыраның көлеміне байланысты жинағышта жиналған сұйықтық мөлшері 2/3-3/4 болғанда айдауды тоқтатады, колбаны ішіндегісімен қоса суытады, содан кейін оны тоңазытқыштан ажыратады, сұйықтың көлемі 200см³-қа жеткенше дистилденген сумен толтырады.

Содан соң оны колбаның ішіндегісімен араластырады, 20°C-де 2-кесте бойынша пикнометрмен ондағы тиісті спирт мөлшерін анықтайды Спирттің көлемдік үлесін Vc (%) кеелсі формуламен анықтайды: