К_сіпорын экономикасы. Атырау мнай жне газ университеті

• Название: Атырау мнай жне газ университеті
• Дата: 17.10.2022
• Размер: 2.6 Mb.
• Имя файла: К_сіпорын экономикасы.docx
• Тип: Документы; #737883
• страница: 40 из 57

Кәсіпорынның салық салынымы

Салық – бұл қайтарымсыз, эквивалентсіз және тұрақты сипатқа ие болатын, белгілі мөлшерде заңдылық негізде бекітілген заңды және жеке тұлғалар есебінен ұсталатын қаражаттың жиынтығы. Салықтар - бұл орталық және жергілікті басқару органдарының жеке және заңды тұлғаларынан алынатын және мемлекеттік және жергілікті бюджеттерге түсетін міндетті төлемдер және ол мемлекеттің кірісін құрайды.

Салық салу – заңды және жеке тұлғалар мен мемлекет арасында табысты бөлу жүйесі. Ол Қазақстан Республикасының салық кодексімен, салықтар мен алымдар туралы заңдармен, сондай-ақ ҚР субъектілерінің және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының заңдары мен басқа нормативтік актілерімен реттеледі.

Салық төмендегідей функцияны жүзеге асырады:

1. 
   фискалдық функция (фик - мемлекеттік қазынашылық) мемлекетке саяси және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге жұмсалатын қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді;
   
2. 
   нормативтік-құқықтық реттеу функциясы кәсіпкерлік қызметті ынталандыратын, өндірістің өсуіне және еңбек нәтижесіндегі қызметкерлердің қызығушылығын арттыруға, материалдық-техникалық ресурстарды пайдалану тиімділігіне, сондай-ақ жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілер ретінде (кәсіпорындар, ұйымдар, фирмалар) салықтық ставкалар, жеңілдіктер мен айыппұлдар жүйесі арқылы жүзеге асырылады және халық ұлттық экономиканың негізгі бөлігі.
   
3. 
   бөлу функциясы халықтың әлеуметтік қорғалмаған санаттарын қолдауды қамтамасыз ететін кірістер мен шығыстарға айтарлықтай әсер ететін салықтарды қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
   

Салық салу объектісі - компанияның балансында: негізгі құралдар және материалдық емес активтер (қалдық құны бойынша), сондай-ақ акциялар мен шығындар. Салық салу мақсаттары үшін мүліктің орташа жылдық құны анықталады.

Төлем қабілеттілігіне қарай салық тікелей және жанама түрде жіктеледі.Тікелей салық тікелей алынатын салық (жеке табыс салығы, корпоративті табыс салығы, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және т.б.). Жанама салықтар - белгілі бір тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтар. Жанама салықтар бағаға қосымша ақы ретінде кіреді. Жанама салықтар түрлері: қосылған құн салығы (тауарлардың кең спектрін қамтитын), акциздер (таңдалған тауарлардың қатысты шағын тізімі салық

салынуға жатады), кедендік баждар.

Салық ставкасы - бұл салық базасының өлшем бірлігіне салықтар бойынша есеп айырысу сомасы. Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе абсолютті мөлшерде белгіленеді.

Салық кезеңі - Салық кодексіне сәйкес жеке салық және басқа да міндетті төлемдер үшін белгіленген мерзім, салық базасы анықталады және бюджетке төленетін салық пен басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептеледі.

Бюджет кірісінің ауқымды бөлігін құрайтын салық –корпоративті табыс салығы,оның төлеу объектісі кәсіпорынның жылдық жиынтық табысы.,ставка мөлшері 20 пайызды құрайды. Жылдық жиынтық кіріс салық төлеушінің кірістерін қоса алғанда: тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан түскен кірістердің барлық түрлерін қамтиды; ғимаратты, ғимараттарды, ғимараттарды, сондай-ақ амортизацияланбайтын активтерді сатудың өзіндік құнынан; міндеттемелерді есептен шығарудан; күмәнді міндеттемелер бойынша; мүлікті жалға беруден; банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан; борыш талаптарын беруден; кәсіпкерлік қызметті шектеу немесе тоқтату туралы келісім бойынша алынған; шығыс негізгі құралдарының құнынан кіші тобының құндық балансына асып кетуінен; бұрын жасалған шегерімдер бойынша алынған өтемақы; мүлікті тегін алу, жұмыстарды орындау, көрсетілетін қызметтер; дивидендтер; сыйақылар; оң айырбас бағамы; ұтыстар; роялти; әлеуметтік объектілерді пайдалану кезінде жұмсалған шығыстардан кірістердің артуы.

Сурет 2.ҚР аймағындағы салықтар түрлері
Есептер мен алдыңғы кезеңдер үшін қолданылып жүрген ағымдағы табыс салығының сомасы төленбеген сомаға тең міндеттеме ретінде танылады және

заңды тұлғаның тиісті табыстары мен шығыстары пайда болған сол салық кезеңінде есептеледі. Егер табыс салығының төленген сомасы салық кезеңі үшін төленетін сомадан асса, артық сома актив ретінде танылады. Активтің өзін тану кезінде ұйым болашақ кезеңдерде алатын экономикалық пайдалар түрінде оның баланстық құнын өтеу болашақта болады. Егер активтің баланстық құны оның салық базасынан асып кетсе, салық салынатын экономикалық пайда сомасы салық салу мақсаттары үшін шегерілетін сомадан асып түседі. Бұл айырмашылық салық салынатын уақытша айырмашылық болып табылады, ал болашақ кезеңдерде табыс салығын төлеу міндеттемесі кейінге қалдырылған салық міндеттемесі болып табылады.

Жеке табыс салығын төлеушілер жеке тұлғалар. Төлем көзіне салык салынатын табыстардың мынадай түрлері:

1. 
   қызметкердің жеке тұлғаның жиынтық табысы; зейнетақы қорларынан төленетiн зейнетақы төлемдерi және жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс төлем көзінен салық салынатын табыстарға жатады.
   
2. 
   шәкіртақылар, дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түрiндегi табыс.
   

Жұмыскерлердің төлем көзінен салық салынатын табысы жұмыс беруші кәсіпорын қызметкердің есебіне жазған, салық салуға жататын табыстары мен салық шегерімдерінің шамасы арасындағы айырма ретінде анықталады.

Жұмыскерлер кәсіпорыннан ақшалай немесе заттай нысанда алған кез келген табыстар, оның ішінде ҚР заңнамасына сәйкес жұмыс беруші және үшінші тұлғалар арасында жасалған азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша алынған, материалдық пайда түрінде алынған табыстар да жұмыскердің салық салуға жататын табыстары болып табылады.

Оларға мыналарды жатқызады:

1. 
   жинақтық зейнетақы қорларынан алынатын зейнетақы төлемдері;
   
2. 
   дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
   
3. 
   жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс;
   
4. 
   төлем көзінен салық салынбайтын табыстар;
   
5. 
   қызметкерлерге олардан сатып алынған жеке мүлкі үшін төлемдер;
   
6. 
   жұмыс берушіден алынған несиелерді (қарыздарды, микрокредиттерді) пайдаланғаны үшін пайыздардан үнемдеуден түсетін материалдық пайда қызметкердің салық салуға жататын табыстары болып табылмайды.
   

Заңды тұлғалардан алынатын ең маңызды жанама салық - қосылған құн салығы (ҚҚС). Салық түсімдерінің жалпы көлемі бойынша ол жетекші орындардың бірін иеленеді.

ҚҚС - өндірістің барлық сатыларында құрылған және сатылған тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің құны мен өндіріс және айналым шығындарына жұмсалған материалдық шығындардың өзіндік құнымен анықталған қосылған құнның бір бөлігін бюджетке шығару нысаны.

Акциз салығы тұтынушыларға жанама салықтар болып табылады. Қазақстандағы акцизделетін тауарлар тізбесі салыстырмалы түрде аз және көбінесе басқа елдердің ұқсас өнімдерінің жиынтығымен (алкогольдік

ішімдіктер, темекі, автомобильдер, жұмыртқа, бағалы металдардан жасалған бұйымдар және басқа да беделді тауарлар) сәйкес келеді.

Әлеуметтік салық кәсіпорын қызметкерлерінің еңбекақы қоры бойынша аударылады.

Жер қойнауын пайдаланушылардың салық кезеңінде өндірген кең таралған пайдалы қазбалардың, жерасты сулары мен емдік балшықтың нақты көлемі салық салу объектісі болып табылады.Бұл салық келісім-шарт негізінде жүзеге асырылады.

Жер қойнауын пайдаланушы пайдалы қазбаларды өндіру салығы жөніндегі декларацияны орналасқан жері бойынша салық органына салық кезеңiнен кейiнгi айдың 15-нен кешiктiрмей береді.

Келісімшарттардың салық режимдерінің ережелерінде белгіленген жағдайларда, жер қойнауын пайдаланушы пайдалы қазбаларды өндіру салығын, шикі мұнай, газ конденсаты бойынша экспортқа рента салығын, роялтиді және Қазақстан Республикасының өнiмдi бөлу жөніндегі үлесiн төлеу есебіне пайдалы қазбаларды заттай нысанда Қазақстан Республикасына беруге міндетті.

Жер, көлік, мүлік салығының да төлеушілері заңды және жеке тұлғалар.Бұл салықтар жергілікті салықтар деп те аталады.

Жер салығы обьектісі- жер. Салық айналымына мынадай жерлер жатады:

1. 
   ауылшаруашылық сипаттағы;
   
2. 
   елді- мекендердің жерлері;
   
3. 
   өндірістің,тасымалдау,байланыс, қорғаныс сипатындағы;
   
4. 
   ерекше қорғалынатын табиғи территориялардың;
   
5. 
   орман шаруашылықты;
   
6. 
   су шаруашылығының жерлері; Мүлік салығы обьектісі:
   

1. 
   Жеке және заңды тұлғалардың (кәсіпкерлік қызметпен айналысатын) негізгі қорлардың қалдық құны
   
2. 
   Тұрғын үй ғимараттардың, қондырғылардың бағасы.
   

Салық төлемдері мемлекеттік жауапкершілік шаралармен қамтамасыз етілген. Егер салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін дұрыс орындамаса (салықты төлеу, салықты мөлшерінен аз төлеу, төлем мерзімін бұзу т.б.), онда мемлекет заңда бекітілген жауапкершілік шараларын қолдануға мәжбүр болады. Мұнда тәртіп бұзушылық сипаты мен жауапкершілік негізінде құқық бұзушыны жазалаудың көптеген түрлері қолданылады, және ол қаржылық – құқтық, әкімшілік- құқтық, қылмыстық сипаттағы шараларды қамтиды.

Активтің салық базасы - ұйымның активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнын қалпына келтіру процесінде алатын кез келген салық салынатын экономикалық пайдадан салық салу мақсаттары үшін шегерілетін сома. Егер бұл экономикалық пайда салық салынбайтын болса, активтің салық базасы оның баланстық құнына тең.

Мысалы, ғимаратты пайдалану нәтижесінде ұйым амортизациялық аударымдар сомасына азайтылатын салық салынатын табысты алады.

Объектінің пайдалы қызмет мерзімі өткеннен кейін жинақталған амортизация сомасы оның құнына тең болады. Демек, ғимаратты сатып алу кезінде уақытша айырмашылық туындамайды, өйткені нәтиже пайда бухгалтерлік мақсаттар үшін де, салық салу мақсаттары үшін де объектінің толық құнын азайтады. Бірақ кейінірек бухгалтерлік есепте және салық салу мақсаттарында түрлі амортизация нормаларын қолдану нәтижесінде пайда болады. Бұл қаржы есебіндегі ғимараттың баланстық құны мен олардың салық базасы арасындағы айырмашылыққа әкеледі. Бұл айырмашылық уақытша айырмашылық, өйткені ол уақыт өте келе жойылады, яғни. салық базасы мен баланстық құны бірдей болады, өйткені актив бастапқы құны бойынша амортизацияланады. Мысалы, қысқа мерзімді міндеттемелерге 200 мың теңгелік баланстық сомасы бар бюджетке есептелген айыппұлдар жатады. Айыппұлдар мен айыппұлдар салық салу мақсаттары үшін шегерілмейді. Айыппұл салынған айыппұлдар мен өсімпұлдардың салық базасы 200 мың теңгені құрайды. Сол сияқты, серіктестік есепті кезеңде 200 мың теңгеге мүлік салығын есептеді. Бұл салықты төлеу 150 мың теңге көлемінде жүзеге асырылды.

Салық заңнамасына сәйкес есепті кезеңде есептелген сома шегінде есептелген салықтар алынып тасталады.Міндеттемелердің баланстық құны 50 мың теңге (200-150 мың теңге). Міндеттеменің салықтық базасы нөлге тең, өйткені егер компания 50 мың теңге салық борышын төлесе, компания бұл соманы шегерімге жатқыза алады.

Міндеттеменің салықтық базасы болашақ кезеңдерде осы міндеттеме бойынша салық салу мақсаттары үшін шегерілетін кез келген соманы шегергендегі оның баланстық құны болып табылады.

Салық базасын есептеу кезінде сатудан түсетін пайданың, мүліктік және қаржылық қызметтің нәтижесі және операциялық емес мәмілелердің нәтижесі ескеріледі. Мүліктік мәмілелердің және қаржылық қызметтің нәтижесі операциялық кірістер мен операциялық шығыстар арасындағы айырма ретінде пайдаланылмаған негізгі құралдарды, басқа ұйымдардың бағалы қағаздары бойынша дивидендтер түрінде, бірлескен қызметтен түскен пайда түрінде және т.б.анықталады Операциялық емес мәмілелердің нәтижесі операциялық емес кірістер мен шығыстар арасындағы айырма болып саналады.