Главная страница
Навигация по странице:

  • Ишсизлик ва унинг асосий турлари.

  • 3. Инфляция ва ишсизлик орасидаги бо\ликлик.

  • Бандлик щаида тушунча. Ишсизлик ва унинг асосий турлари. Инфляция ва ишсизлик орасидаги болилик


    Скачать 70.5 Kb.
    НазваниеБандлик щаида тушунча. Ишсизлик ва унинг асосий турлари. Инфляция ва ишсизлик орасидаги болилик
    Дата06.12.2022
    Размер70.5 Kb.
    Формат файлаdoc
    Имя файлаbandlik va ishsizlik.doc
    ТипДокументы
    #830301

    Мавзу: Бандлик ва ишсизлик.

    РЕЖА

    1. Бандлик ща=ида тушунча.

    2. Ишсизлик ва унинг асосий турлари.

    3. Инфляция ва ишсизлик орасидаги бо\ли=лик.

      1. Бандлик ща=ида тушунча. Ащолининг бандлиги унинг =айта кыпайиши учун зарур шартдир, чунки кишиларнинг турмуш даражаси, жамиятнинг кадрлар танлаш, тайёрлаш, =айта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш, ишга жойлаштириш, ишсизларни моддий жищатдан =ыллаб =увватлаш учун сарф =иладиган чи=имлар ащоли бандлигига бо\ли=дир. Бандлик инсон ижтимоий камолотининг энг мущим томонларидан бирини очиб берадики, бу унинг мещнат сощасидаги ва мещнат билан бо\ли= былган эхтиёжларини =ондиришга ало=адордир.

    Ащолининг иш билан бандлиги тушунчаси и=тисодий фаннинг мущим таркибий =исмларидан бири хисобланади ва иккита ну=таи назарга таяниб ырганилади: 1) бандлик и=тисодий тушунча сифатида. Бу щолда у мещнатга яро=ли ащолининг шахсий ва ижтимоий истеъмол эхтиёжларини =ондириш ва даромад келтириш билан бо\ли=дир; 2) бандлик и=тисодий муаммо сифатида. Бунда у мещнат захираларидан фойдаланиш даражаси ва мещнат бозоридаги вазиятни тавсифловчи хамда мещнатга яро=ли жами ащоли билан банд былганлар ми=дори орасидаги фар=ни билдириш ма=садида ырганилади.

    Бандлик-бу фу=ароларнинг шащсий ва ижтимоий эщтиёжларини =ондириш билан бо\ли= былган, =онунларга зид келмайдиган ва уларга иш ща=и (мещнат даромади) келтирадиган фаолиятдир.

    Бандлик щолати ишчи кучидан самарали фойдаланиш даражасига кыра уч гурущга ажратилади (1-расм). Булар: 1)тыла бандлик; 2) самарали бандлик; 3) тыла былмаган бандлик.

    Тыла бандлик мещнатга =обилият ёшдаги мещнатга =обилиятли ащолининг деярли барчасининг иш билан бандлигини англатади. Жахон мамлакатларининг тажрибаси шуни кырсатмо=даки, тыла бандликка эришиш и=тисодиёт ривожланишининг асосий ма=сади былмаслиги керак, чунки бундай бандлик холати мамлакат и=тисодий ривожланишининг табиий даражаси билан бо\ли=. Шунинг учун хозирга келиб, жащоннинг ил\ор мамлакатлари и=тисодиёт тара==иётинининг ю=ори даражага олиб чи=иш билан тыла бандлик сари интилувчи и=тисодий сиёсатга амал =илишмо=да.

    Самарали бандлик дейилганда и=тисодиёт тармо=ларида банд былган ащолининг ишчи кучидан ю=ори унум билан фойдаланишнинг тыхтовсиз жараёни тушунилади. Самарали бандликнинг асосий мезони былиб мещнат унумдорлигининг ысиши хисобланади.

    Бандликнинг и=тисодиёт ривожланишининг баъзи бос=ичлари учун мущим щисобланган кыринишларидан бири тыли= былмаган бандликдир. Тыли= былмаган бандлик дейилганда ишчи кучининг =ис=артирилган иш режимларида ва тартибда ишлаш муайян холатига айтилади.






    Бандлик турлари


















    Тыла бандлик




    Самарали бандлик





    Тыла былмаган бандлик

    Мещнатга яро=ли барча ащолининг ишлаб чи=аришда маш\уллиги




    Мещнатга яро=ли ащолининг иш билан банд =исмидан ю=ори унум билан фойдаланиш.




    +ис=артирилган иш режимида ишлаш.

    1-расм. Ащоли бандлигининг турлари.

    Ызбекистон Республикасининг «Ащолини иш билан таъминлаш ты\рисида»ги +онун илк бор 1992 йил 13 январда =абул =илинган былиб, унга 1993-1995 йилларда бир =атор ызгартириш ва =ышимчалар киритилган эди. Ызбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1998 йил 1 майда былиб ытган биринчи ча=ири= ын биринчи сессиясида мазкур +онун янги тащрирда =абул =илинди. Мазкур +онунда (2-модда) =уйидагилар иш билан таъминланган (бандлар) деб хисобланади:

    • ёлланиб ишлаётган, шу жумладан ишни тыли=сиз иш ва=тида ща= эвазига бажараётган, шунингдек ща= тыланадиган бош=а ишга, шу жумладан ва=тинчалик ишга эга былган фу=аролар;

    • бетоб, мещнат таътилида, касбга =айта тайёрлашда, малака оширишда эканлиги, ишлаб чи=аришнинг тыхтатиб =ыйилганлиги муносабати билан, шунингдек =онун хужжатларига мувофи= ва=тинча иш жойи са=ланиб турадиган бош=а щолларда ва=тинча иш жойида былмаган фу=аролар;

    • ызини иш билан муста=ил таъминлаётган фу=аролар, шу жумладан юридик шахс ташкил =илмаган щолда тадбиркорлик фаолияти билан шу\улланаётган фу=аролар, кооперативларнинг аъзолари, фермерлар ва уларнинг ишлаб чи=аришда =атнашаётган оила аъзолари;

    • +уролли кучларда, миллий хавфсизлик хизмати ва ички ишлар органлари ва =ышинларида хизматни ытаётган, шунингдек му=обил хизматни ытаётган фу=аролар;

    • таълим ты\рисидаги =онун хужжатларига мувофи= ишлаб чи=аришдан ажралган щолда таълим олаётган фу=аролар;

    • =онун хужжатларига мувофи= фаолият олиб бораётган жамоат бирлашмалари ва диний муассасаларда ишлаётган фу=аролар.

    Ушбу +онунда бандликнинг асосий тамойиллари белгилаб берилган ва бандлик муносабатларига бозор хусусияти сингдирилган.

    Биринчи тамойил – мещнат ва бандликда эркинликни таъминлаш, зырловчи, мажбурий мещнатни таъ=и=лашдир. Инсонга ижтимоий мещнатда =атнашиши ёки =атнашмасликни танлаш устувор ху=у=и берилган.

    Иккинчи тамойил – Ызбекистон республикаси Конституциясига мувофи= мещнат =илиш ху=у=ини таъминлаш, ишсизликдан щимоя =илиш.

    +онун бандликка кымаклашиш сощасидаги давлат сиёсатининг асосий тамойилларини мустахкамлайди: барча фу=аролар миллати, жинси, ёши, ижтимоий ащволи, сиёсий эъти=оди, динга муносабатидан =атъий назар эркин мещнат =илиш ва бандликни эркин танлаш, фу=ароларнинг мещнат ва тадбиркорлик ташаббусини =ыллаб-=увватлаш, уларнинг унумли, ижодий мещнат =илишга былган =обилиятини ривожлантиришга кымаклашиш; бандлик сощасида ижтимоий щимояни таъминлаш, иш топишда =ийналаётган фу=аролар учун махсус чора-тадбирлар белгилаш; янги иш ыринлари яратаётган иш берувчиларни ра\батлантириш ва бош=а тамойиллардир.

    Бандлик муносабатларини и=тисодий, демографик ва ижтимоий жараёнлар мазмунининг ызаро ало=адорлиги ор=али шаклланади. Бандликнинг и=тисодий мазмунини ходим учун ыз мещнати билан ызига муносиб тарзда яшашни таъминлаш, ижтимоий ишлаб чи=ариш самарадорлигининг ысишига ёрдам бериш имкониятида ыз ифодасини топади. Ижтимоий мазмун шахснинг таркиб топиш ва ривожланишида ифодаланади. Бандликнинг демографик мазмуни банд ащолининг ёши ва жинсий хусусиятлари, унинг таркиби ва бош=алар билан бо\ли=лигини акс эттиради.

    Бандликка таъсир кырсатиш усулларига =уйидагиларни киритиш мумкин:

    • бевосита (маъмурий) усуллари: ишчи кучини ёллаш ва ундан фойдаланишнинг =онуний тартибга солиш шароитлари. Мещнат =онунлари щамда жамоа битимлари.

    • билвосита (и=тисодий) усуллари: давлатнинг молия сиёсати (ассигнование ва субсидиялар), монетар сиёсати (пул хажмини тартибга солиш), фискал сиёсати (соли= ставкаларининг ызгариши);

    Бандликка давлатнинг таъсир кырсатиш турлари:

    • пассив таъсир кырсатиш – банд былмаган ащолига ижтимоий ёрдам;

    • актив (фаол) таъсир кырсатиш - талаб ва таклифни мувофи=лаштириш чора-тадбирлари.




      1. Ишсизлик ва унинг асосий турлари. Ишсизлик щозирги ва=тда жамиятнинг энг марказий муаммоларидан бири щисобланади. Зеро ю=ори даражадаги ишсизлик мавжуд ресурслардан тыли= фойдаланилмаётганлигини ва натижада ащоли даромадларининг пастлигини кырсатади. Бу эса ижтимоий сощада, оилавий муносабатларда вазиятнинг кескинлашуви ва жамият ми=ёсида норозиликнинг кыпайишига олиб келиши мумкин. Иш жойидан айрилиш кып кишилар учун оилавий турмуш даражасининг ёмонлашишини, шахсий хаётининг нотинчлигини билдириб, одамга жиддий рущий таъсир кырсатади.

    Ишсизлик шундай щодисаки, унда ишчи кучи и=тисодий фаол ащолининг бир =исми сифатида товарлар ва хизматлар ишлаб чи=аришда банд былмайди. Ишсизлар бандлар билан бир =аторда мамлакат ишчи кучини ташкил =илади.

    Амалиётдаги и=тисодий хаётда ишсизлик ишчи кучи таклифининг унга былган талабдан ошиб кетиши тарзида намоён былади.

    И=тисодий ну=таи назардан ишсизлик дейилганда, ишчи кучининг иш жойи билан таъминланмаганлик ва натижада унинг бирон-бир =онуний даромад манбаига эга былмасликнинг муайян щолатига айтилади.

    И=тисодиёт фани учун ишсизлик муаммосини ырганишдан асосий ма=сад ащолини иш билан бандлигини таъминлаш ор=али мамлакат (корхоналар) ишлаб чи=ариш фаолиятини кенгайтириш ва ащоли турмуш даражасини янада яхшилашга ало=адор тадбирлар ишлаб чи=ишдан иборатдир.

    Хал=аро мещнат ташкилоти берган таърифига биноан «Ишсиз шахслар» деганда – ишга эга былмаган, ишлашга тайёр ва иш излаётган фу=аролар тушунилади. Мана шу асосий шартларга риоя =илган щолда турли мамлакатларда фу=арони ишсиз шахс деб эътироф этиш учун =ышимча шартлар талаб =илинади.

    Масалан А+Шда сынгги бир щафта мобайнида иш билан банд былмаган, сынги тырт щафта давомида ишга жойлашишга (беъвосита иш берувчига ёки иш билан таъминлаш давлат хизматига мурожаат этиш ор=али) харакат =илган, мещнат =илиш =обилиятига эга былган фу=аролар ишсиз шахс деб эътироф этиладилар.

    Японияда ишсиз шахс деб сынгги бир щафта давомида бир соат щам ишламаган, Буюк Британияда эса-сынгги бир щафта мабайнида ишламаган, шу давр мобайнида иш =идирган ёки касаллиги туфайли иш =идириш имкониятига эга былмаган фу=аролар тушунилади.

    Ызбекистон Республикаси «Ащолини иш билан таъминлаш ты\рисида»ги =онунига биноан ишсиз шахс деб, мещнатга =обилиятли (ын олти ёшдан бошлаб то пенсия билан таъминланиш щу=у=ини олгунга =адар), ишга ва иш ха=ига (мещнат даромадига) эга былмаган, иш =идирувчи шахс сифатида мащаллий мещнат органида рыйхатга олинган, мещнат =илишга, касбга тайёрлаш ва =айта тайёрлашдан ытишга, малакасини оширишга тайёр мещнатга =обилиятли шахслар эътироф этилади. Шундай =илиб фу=арони ишсиз шахс деб эътироф этиш учун бир ва=тнинг ызида =уйидаги тыртта шарт мавжуд былиши лозим:

    • фу=аро мещнатга кобилиятли былиши;

    • фу=аро ишга ва иш ха=ига (мещнат даромадига) эга бымаслиги лозим;

    • фу=аро ишлашга тайёр былиши лозим;

    • фу=аро барча тегишли хужжатларни та=дим =илган холда махаллий мещнат органида иш =идирувчи шахс сифатида руйхатдан утиши лозим.

    Ишсизлик бир неча турларга –фрикцион, структуравий ва даврий ишсизликка ажратилади.

    Фрикцион ишсизлик – иш =идириш ёки кутиш билан бо\лик былиб, бунда ходимлар иш ахтарадилар ёки я=ин орада иш билан банд былмаслик былиб, иш ва турар жойини ызгариши натижасида, шунингдек, ы=ув юртларини ёки мавсумий ишларни тугалланиши сабабли юзага келади. У доимо мавжуд былиб, маълум бир даражада керакли деб щисобланади. Чунки кыпчилик ишчилр кейинро= янада даромадли ва унумли юмушни топади. Бош=ача айтганда, фрикцион ишсизлик ишчи кучларини самарали та=симланишига ва шу йыл билан и=тисодий ысишга кымаклашган былади.

    Структуравий ишсизлик – ишчи кучлари талаби таркибидаги ызгаришлар билан бо\лик былиб, мажбурийлик хусусиятига эга. Инсон эхтиёжларининг доимий ысиб бориши ва фан-техника тара==иёти эски тармо=ларни йы=олиб боришига щамда пайдо былишига, натижада и=тисодиётни таркибий =айта =уришга олиб келади. Бу эса, ыз навбатида, ишчи кучларига былган талабнинг таркибини ызгартиради, ходимлар ихтисосини ва малакасини ызгаришини талаб =илади. Бунга эса маълум ва=т керак былади. Шунинг учун щам мещнат бозоридаги мувозанатнинг бундай бузилиши узо=ро= давом этади ва структуравий ишсизлик жиддий муаммо щисобланади. Аммо у фрикцион ишсизлик каби щар =андай ривожланаётган и=тисодиётда му=аррардир.

    Даврий ишсизлик – ишлаб чи=аришнинг тушиб кетиши ва ишчи кучларига талаб етарли эмаслиги натижасида келиб чи=ади. Даврий пасайиш товар ва хизматларга былган ялпи талабнинг пасайишини, шунга мувофи= ялпи таклифнинг камайишини, о=ибатда ащолини иш билан бандлигининг =ис=аришини ва ишсизликнинг ысишини билдиради.

    Модомики, жамиятда фрикцион ва структуравий ишсизлик му=аррар экан, тыли= бандлик ишсизликни мутла= йы=лигини билдирмайди ва доимо ишчи кучининг 100 % дан кам деб щисоб =илиб келинади.

    Ишсизликнинг табиий ёки меъёрдаги даражаси – бу ащолининг иш билан тыли= бандлик шароитидаги ишсизлик даражасидир. +ачонки ишчи кучи бозори мувозанатлашган былса, у содир былиши мумкин, яъни иш =идирувчилар сони быш иш жойлари сонига мувофи= келса. Бундай щолатда мавжуд былган барча ишлаб чи=ариш =увватлари тыли= харакатга келади.

    И=тисодиётда ишчи кучининг табиий даражаси ижобий щодиса сифатида =абул =илинган, чунки фрикцион ва структурали ишсизликда ишдан мащрум былган шахсларга ма=бул келадиган янги иш жойини топиш учун маълум ва=т керак былади. Бу даврда улар мещнат бозорига тазйи= кырсатмайди. Фа=ат, ишчи кучи таклифидаги бозор талабини янада тыли=ро= щисобга олишга =аратилган таркибий ызгаришлар былади.

    Ишсизликнинг табиий даражаси ёки тыли= бандлик шароитидаги ишсизлик даражаси фрикцион ва структурали ишсизлик даражаларининг йи\индиси сифатида ани=ланади, унинг табиий даражасидан ю=ори ва ишлаб чи=ариш =увватлари тылик ишлатилмайди. +арийб барча мамлакатларда и=тисодий ресурслардан тыли= фойдаланмаслик холатлари мавжуд. Аммо, камдан-кам пайтларда, масалан уруш харакатлари кетаётган даврда, и=тисодий ресурслар, шу жумладан, ишчи кучига талаб кескин ысиб кетиши натижасида улар ишлаб чи=аришга тыли= сафарбар =илинадилар ва натижада ишсизликнинг табиий даражасидан паст былган ишсизлик холати пайдо былади.

    Ишсизликнинг табиий даражаси доимий ми=дор деб хисобланмайди. Хар бир мамлакатда фрикцион ва структуравий ишсизлик кылами и=тисодий вазиятнинг, маъёрий-щу=у=ий асосларининг ащоли турмуш тарзининг ызгаришига бо\ли= щолда ызгариб туради. Щозирги ва=тда ишсизликнинг табиий даражаси 6-7 % атрофида =абул =илинган былсада, биро= бу фоизлар турли мамлакатлар быйича тебраниб туриши мумкин.

    Ишсизлик даражаси и=тисодиётда ишчи кучларидан фойдаланиш даражасини ифодалаб, =уйидагича ани=ланади:



    Барча мавжуд ресурслардан тыли= фойдаланиш ёки ишсизликнинг табиий даражаси щолатига и=тисодиётда яратилиши мумкин былган мащсулот щажмини и=тисодиётнинг ишлаб чи=ариш потенциали деб аталади. Одатда мащсулотни ща=и=ий ишлаб чи=арилишини щажми потенциал ишлаб чи=ариши билан тенг былмайди: и=тисодий пасайиши даврида у потенциал щажмидан паст, и=тисодий кытарилишлар даврида, аксинча, барча ишлаб чи=ариш омилларидан максимал фойдаланиш натижасида ю=ори былади.

    Миллий мащсулотнинг ща=и=ий ва потенциал щажми тенг былгандаги ишсизликнинг табиий даражаси му=обил щисобланади. Шу даражадан щар =андай ошиб кетиш жамиятдаги и=тисодий ва ижтимоий йы=отишлар билан бо\ланган, чунки мамлакатдаги мавжуд ишчи кучларидан тыли= фойдаланмаслик ЯММ узилишини ёки унинг щажмини потенциал щажмидан ортда =олаётганини билдиради. Ишсизликнинг ща=и=ий даражаси унинг табиий даражасидан =анчалик ю=ори былса, ЯММ узилиши шунча кып былади. Ишсизлик даражаси ва ЯММ узилиши ыртасидаги ми=дорий нисбат макрои=тисодиёт сощасидаги тани=ли тад=и=отчи Артур Оукен томонидан ани=ланган ва и=тисодий адабиётларда Оукен =онуни сифатида кенг тар=алган. Бу =онун мощияти шундан иборатки, агарда ишсизликнинг ща=и=ий даражаси унинг табиий даражасидан 1 % ошса, унда ЯММ щажми 2,5 % га камаяди. Шу нисбатга асосланиб, йы=отилган ЯММ нинг абсолют =ийматини ани=лаш мумкин.
    3. Инфляция ва ишсизлик орасидаги бо\ликлик. Иш ща=и мещнат бозорида мувозанатни ырнатувчи восита хисобланади ва унинг даражасини ызгариши ишсизликка бевосита таъсир кырсатади. Бу икки кырсаткич ыртасидаги ызаро бо\ли=лик инглиз и=тисодчиси А.В.Филлипс томонидан, Буюк Британиянинг 1862-1957 йиллар маълумотлари асосида тад=и=от =илинган щамда графикда Филлипс эгри чизи\и деб акс эттирилган. Модомики, иш ща=и ва нархлар ызгаришининг суръатлари ыртасида бир хил нисбат мавжуд экан, у холда Филлипс эгри чизи\и ыз мощиятига кыра инфляция ва ишсизлик ыртасидаги бо\ли=ликни акс эттиради, яъни инфляция ысиш суръатида ишсизликнинг паст даражаси кузатилади ва аксинча (1-чизма). Мухим макрои=тисодий кырсаткичлар ыртасида бар=арор ва олдиндан кыриш мумкин былган бо\ли=ликни ырнатиш. /арб мамлакатларининг миллий и=тисодиётини тартибга солиш ва исти=болни белгилаш имконини беради.




    И

    н

    ф

    л

    я

    ц

    и

    я
    И ш с и з л и к

    1-чисма. Филлипс эгри чизи\и

    Лекин, 70-йиллардан бошлаб бундай бо\ли=лик бузилди ва Филлипс эгри чизи\и замонавийлаштирилди. Энди у ынг томонга силжиб, /арб мамлакатларида вужудга келган реал макрои=тисодий вазиятни акс эттира бошлади. Яъни ишлаб чи=аришнинг =ис=ариши ва ишсизликнинг кыпайиши нархларнинг ошиши билан кузатилади. Бу ходиса стагфляция деб аталади, щам инфляцияни, щам ишсизликни ысиши билан ифодаланади.

    Давлатнинг мещнат бозорига таъсир этиш чоралари Филлипс модели билан чекланиб =олмасдан, ызига яна соли=, пул-кредит сиёсатининнг кенг таъсир этиш чораларини щамда мещнат муносабатларини тартибга солувчи =онуний ва меъёрий хужжатларни щам =ышади.


    Адабиётлар.


    1. Ызбекистон Республикасининг Мещнат кодекси - Т.: «И=тисодиёт ва щу=у= дунёси», 2004

    2. Ызбекистон Республикасининг «Ащолини иш билан таъминлаш ты\рисида»ги +онунига шархлар – Т.: «Шар=» 2000.

    3. Каримов И.А. Ызбекистон ХХI асрга интилмо=да - Т.: «Ызбекистон», 1999.

    4. Каримов И.А. Ызбекистон демократик тара==иётнинг янги бос=ичида - Т.: «Ызбекистон», 2005.

    5. Абдурахмонов +Х. Мещнат и=исодиёти (назария ва амалиёт) (Олий ы=ув юртлари учун дарслик) ¾ Т.: «Мещнат», 2004

    6. Абдурахмонов +.Х., Тохирова Х.Т., Зокирова Н.К. Ащолини ижтимоий мущофаза =илиш (ы=ув =улланма) – Т.: ТДИУ, 2004.

    7. Волгин Н.А. Рынок труда и доходы населения. – М.: «Филинь», 1999.


    написать администратору сайта