Беларускі дзяржаўны універсітэт. Гістарычны факультэт
 Скачать 42.15 Kb.
|
|
Беларускі дзяржаўны універсітэт Гістарычны факультэтКафедра этналогіі, музеалогіі і гісторыі мастацтва Беларускае народнае жылле. Традыцыі і абрады, звязаныя з ім. (рэферат) Мінск 2009 -2- Змест
-3- Уводзіны. Пры вывучэнні традыцыйнай культуры народы мы асаблівую ўвагу звяртаем на народнае жыллё. Менавіта яно данесла да нас праз вякі і эпохі каштоўную інфармацыю аб тым, як жыў чалавек, чым жыў, як арганізоўваў свій паўсядзённ быт, якімі прыладамі і рэчамі карыстаўся, што дазваляе прасачыць вытокі і эвалюцыю яго самабытнай культуры. Жылле заўседы было і будзе адной з самых важных частак матэрыяльнай культуры народа. Каб паказаць дасягненні народнай культуры на пэўным гістарычным этапе, трэба даць характарыстыку народнага жылля як неад'емнай часткі гэтай культуры. Для этнографаў народнае жылле мае вялікую цікавасць яшчэ і таму, што ў ім яскрава адлюстроўваюцца і доўга захоўваюцца этнічныя асаблівасці матэрыяльнай культуры народа. Традыцыйнае жылле можа служыць важнай крыніцай пры даследванні этнічных працэсаў мінулага, этнакультурных узаемасувязей народа. На Беларусі да сярэдзіны ХІХ ст. склаліся даволі паліморфныя тыпы сельскіх пасяленняў – сяло, веска, мястэчка, аколіца, засценак, хутар і інш. Кожны з прыведзеных тэрмінаў абазначаў у асноўным адзін пэўна акрэслены тып пасялення, хоць асобныя з іх у некаторых этнічных раенах мелі свае мясцовыя назвы. Тапаніміка многіх паселішчаў раёна адлюстроўвае прыродныя ўмовы іх ўзнікненняі развіцця. Менавіта гэтым тлумачыцца назва вёскі Круты Бераг, што на правым беразе Ушы, назвы Затур'я, Лань ля вытокаў аднайменных рэк. Некаторыя назвы адлюстроўваюць колішняе размяшчэнне пасяленняў на пясчаных выспах сярод балот: Востраў, Красная горка. Вяликую групу ствараюць тапонімы, якія ўзніклі ва ўмовах размяшчэння паселішчаў сярод лясоў і лясных ўрочышчаў. Да такіх адносяцца назвы Лесуны, Ліпка, Вялікая Ліпа, Альхоўка, Хвоева і г.д. Да сярэдзіны ХVI ст. паселішчы былі ў большасці сваёй дробнымі, складаліся з некалькіх двароў сваякоў. Назвы іх утвараліся звычайна ад прозвішча нейкага пасяленца: Грыцкавічы, Дзямідавічы, Міцькавічы, Еськавічы і інш. Некаторыя назвы сведчаць пра даўнія здабываючыя і перапрацоўчыя промыслы. Такімі з’яўлялася здабыча жалеза з балотнай руды (Руднае, Рудаўка), выганка смалы, дзёгцю (Асмолава, Смалічы). Беларусь багацейшая за іншыя славянскія землі на міфалагічныя паданні і песні, якія існуюць тысячы год. І хаця некаторыя з іх ужо з хрысціянскім адценнем, але змест іх большай часткай і сама мова несумненна адносяцца да часоў язычніцтва. Не толькі паданні і песні пераконваюць нас у гэтым, але і абрады, і звычаі, якія хаваюць у сабе шмат ніцей, якія звязваюць сучаснасць з далёкім мінулым. Хата, уся сядзіба з яе гаспадарчымі пабудовамі была тым асяроддзем, у якім працякала жыццё селяніна. Увесь гэты жыццёвы комплекс уяўляў для чалавека ў мінулым цудоўны свет са сваімі правіламі. Са сваімі законамі, са сваімі чароўнымі жыхарамі. -4- І Глава. Тыпы сельскіх пасяленняў Найбольш распаўсюджанымі на тэрыторыі Беларусі ў сярэдзіне ХІХ ст. былі веска і сяло. Спачатку сяло было загараднай княскай сядзібай, дзе побач з гаспадарскім дваром знаходзіліся хаты чэлядзі. Пазней, у ХІХ ст., сялом пачынаюць лічыць пасяленне з царквою, царкоўна-прыходскім вучылішчам, валасным праўленнем, ураднікам і фельчарам. На нясвіжчыне такімі з'яўляліся Вялікая Ліпа, Слаўкава, Сейлавічы, Лань. Натуральнае павелічэнне насельніцтва і падзел вялікіх сем'яў прывялі да таго, што стала не хапаць зямлі для новых двароў. Маладыя сем'і вымушаны былі часцей за ўсе сяліцца паблізу свайго надзелу. Тут таксама асядалі гаспадарскія людзі і салдаты, якія атрымлівалі за службу або набывалі звычайна невялікія зямельныя надзелы. Такія адзіночныя двары паступова згрупаваліся ў пасяленні і сталі называцца вескамі. Прамым спараджэннем валочнай рэформы 1557 г. з'яўляюцца засценкі. Тэрыторыя Нясвіжскага раёна адносіцца якраз да таго арэолу, дзе рэформа была рэалізавана найбольш поўна. Сутнасць рэформы заключалася ў замене індывідуальнай павіннасці на калектыўную. У адпаведнасці з «Уставай на валокі» у большасці раенаў ВКЛ быў уведзены трохпольны севазварот (азімае і яравое палі і пар). Уся сялянская зямля разбівалася на тры палі з дакладна абазначанымі межамі. Пасля межавання паміж вымеранымі валокамі заставаліся адрэзкі – засценкі. Яны звычайна знаходзіліся на краі поля і здаваліся ў арэнду дробнай шляхце, якая сялілася тут сваімі дварамі. З цягам часу іх сталі называць засцянковай шляхтай. Другім саслоўна-класавым тыпам пасялення шляхты на Беларусі былі аколіцы. Яны размяшчаліся непадалеку ад весак і былі абнесены плотам. Неабходна ўпамянуць і такі архаічны цяпер тып пасялення, як фальварак. Гэта невялікае (1-5 двароў) населенае месца. Першапачаткова гэта была адмысловая феадальная гаспадарка, спецыялізіраваная выключна на вытворчасці хлеба на продаж. Пазней стала назвай пэўнага тыпу пасяленняў, якія ўзнікалі побач з маенткам, дзе жыў уладальнік маентка, ці на яго землях. Адсюль і адпаведныя назвы – Кіркаўшчына, Фэрбаўшчына, Петухоўшчына, Прасмыкаўшчына, Салтанаўшчына і інш. У ХV ст. на тэрыторыі раёна пачынаюць з’яўляцца спачатку каралеўскія, а потым прыватнаўладальніцкія таргі. Апошнія павінны былі стварыць новыя крыніцы грошай для каралеўскай казны і магнатаў. Даволі хутка вакол таргоў сфарміравалася і спецыфічная забудова, прадстаўленая гандлёвымі крамамі, корчмамі і пастаялымі дварамі, дамамі рамеснікаў-гандляроў. -5- Гэта былі мястэчкі. Планіроўка іх развівалася на аснове скрыжавання дарог, якое звычайна было месцам кірмашу. Так, напрыклад, сфарміравалася мястэчка Сноў. Бадай, адной з самых распаўсюджаных форм сельскіх пасяленняў на Беларусі, асабліва ў пачатку ХХ ст., былі хутары. Так называлі адасобленую гаспадарку, асаблівасцю якой з’яўлялася тое, што хата і ўсе гаспадарчыя пабудовы знаходзіліся побач з ворнай зямлей. Масавае рассяленне на хутары звязана са сталыпінскай аграрнай рэформай, якая была накіравана на стварэнне ў весцы трывалай асновы самадзяржаўя ў асобе заможнага гаспадара-хутараніна. Шмат аднайменных хутароў знаходзіцца каля вёсак Сейлавічы, Андрушы, Юшавічы, Качановічы, Лявонавічы, Чанавічы. Такім чынам, кожны з разгледжаных тыпаў пасялення мае гісторыю свайго ўзнікнення і развіцця, а таксама свае спецыфічныя, толькі яму ўласцівыя рысы ( памеры, агульны знешні выгляд, сацыяльны склад і структура насельніцтва, сістэмы землеўладання і формы землекарыстання). Цэнтральная Беларусь была заселена і асвоена нераўнамерна, што адлюстроўвалася ў разнастайнасці культурных ландшафтаў. Земляробства было найбольш развіта на Слуцка-Нясвіжскай лёсавай раўніне ( “беларускай Украіне”). Характар сельскіх пасяленняў Цэнтральнай Беларусі прыкметна мяняецца з паўночнага ўсходу на паўдневы захад і поўдзень ад параўнаўча невялікіх весак, рассеяных сярод лясоў, да буйных мнагадворных сел, размешчаных на адкрытай мясцовасці. Па адзін бок бок вуліцы размяшчаліся такія сядзібныя пабудовы, як жылле, клеці, хлявы, па другі – гумны, адрыны дла сена, азяроды, студні. У цэнтры вескі знаходзіліся культавыя збудаванні, грамадскі свіран, некалькі воддаль – карчма. Дарэчы, карчма па сваей архітэктурнай планіроўцы была падобная да жыллевых пабудоў, але адрознівалася ад іх большымі памерамі. Корчмы звычайна былі драўлянымі ( у весках і мястэчках ) і мураваныя ( у мястэчках і гарадах). Гэта былі пераважна прамавугольныя ў плане будынкі, накрытыя саломай, чаротам або гонтам. Планіроўка карчмы цесна звязана з сялянскай сядзібай і ўяўляе сабой тып крытага, вяночнага (круглага) ці пагоннага (лінейнага) двара. У нашым раёне найбольш адметнай была карчма ў Хвоева. Гэты унікальны помнік дойлідства быў перавезены ў Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту. Гарадскія корчмы маглі аб’ядноўвацца з крамамі, мець два шынкі, жылыя памяшканні карчмара размяшчаліся на другім паверсе або ў мезаніне. Пасярэдзіне двара былі брукаваная пляцоўка-праезд і калодзеж. Уезд ў веску веў праз браму, дзе нярэдка ставілі драўляны крыж, аздоблены ўзорным ручніком, а таксама дарожны знак з назвай вескі і колькасцю дамоў. У.Сыракомля пакінуў нам сярод этнаграфічнай спадчыны натуралістычныя апісанні вескі мінулага стагоддзя з -6- дэталевай замалеўкай сялянскіх пабудоў і знешняга побыту: ”Насупраць хаты – маляўнічы свіран, у некаторых месцах яго называюць клеццю, далей падпавець з саламянай страхой, куды складваюць сохі, бароны, вазы і іншы гаспадарчы інвентар. Невялікая стайня, або абора, дапаўняе сельскі падворак, абнесены плотам з жэрдак. Часам падворак пераходзіць у садзік, дзе расце старая сахатая груша, дзе стаіць адзін-другі вулей з пчоламі, дзе на градках расце шырокае лісце тытуню, дзе зіхаціць жаўцізной буйны сланечнік, дзе расце зяленая вясельная рута або красуецца дрэўца таемнай, апетай у народных песнях каліны… На другім баку – гумно, часта жураўлевая студня, лясы азяродаў, на якіх увосень убачыш, як на выставе, увесь плен сялянскай нівы”. -7- ІІ Глава. Сядзібны комплекс У шырокім сэнсе жыллё –гэта не толькі жылыя памяшканні, але і ўся сядзібная забудова, што складаецца з цэлага комплексу жылых, падсобных, гаспадарчых і прамысловых пабудоў, кожная з якіх выконвае, уласныя ёй функцыі і разам з тым цесна дапасавалася адна да адной, утвараючы гарманічнае цэлае – адзіны жыллёва-бытавы комплекс. Жылле было асноўнай архітэктурнай часткай сядзібных забудоў. Усе іншыя памяшканні дапасаваліся да яго з улікам іх функцынальнай мэтазгоднасці, утвараючы той ці іншы кампазіцыйна-архітэктурны малюнак. Жылле, як і іншыя сядзібныя памяшканні, будавалася з дрэва. Яно характарызавалася той ці іншай планіроўкай, стасункамі з падсобнымі памяшканнямі. Найбольш часта сустракалася двухкамернае жылле тыпу хата+сенцы. Такая планіроўка вядома са старажытных часоў. Часам у сенцах агароджвалася невялікая камора (ці кладоўка). Даволі распаўсюджаным было і трохкамернае жылле тыпу хата+сенцы+клець або хата+сенцы+хата. Планіроўка жылога памяшкання нярэдка ўскладнялася вылучэннем святліцы і кухні (хата+хата+сенцы; хата+кухня+сенцы). Часам пры ўваходзе ў сенцы звонку ўладкоўвалося паўадкрытая галерэя – падсені (падчэні) альбо ганак. Такое жылле часцей сустракалася ў заможнага сялянства, аднадворцаў, дробнай шляхты. Клець (камора, кладоўка, свіран) служыла для захоўвання збожжа, прадуктаў, бытавых рэчаў, адзення. Сустракалася як у комплексе з жыллем (хата+сенцы+клець), так і асобнай пабудовай, якая звычайна размяшчалася насупраць хаты. У клеці каля сцяны адгароджваліся засекі для збожжа. Побач стаялі ці саламяныя карабы з зернем, крупамі, мукой, макам, каноплямі і інш. Тут захоўвалі кубельцы з салам, бочкі з квасам і іншым пітвом; на бэльках падвешваліся кумпякі, шынкі, каўбасы і іншыя мясныя прыпасы. Тут жа стаялі куфар ці кубел з тканінамі, адзеннем, ложак, дзе летам спалі маладыя члены сям’і. Клецей у гаспадарцы мясцовага селяніна бывае некалькі – па колькасці жанатых мужчын. Загадзя, напярэдадні вяселля, жаніх і яго бацька рупяцца аб уладкаванні асобнай клеці для будучых маладажонаў. Свіран – пабудова, блізкая да клеці па сваім функцыянальным прызначэнні. Свіран служыў для захавання адборнага збожжа і будаваўся, як правіла, асобна. Небагатыя гаспадаркі абыходзіліся адным памяшканнем – клеццю або свіранам. Прыкметна вылучаліся сваімі памерамі грамадскія свірны, куды сяляне восенню звозілі ўсей грамадой частку свайго збожжа “на пажарны выпадак” і маглі атрымаць яго ў канцы зімы ці вясной пры яго нястачы ці для сяўбы. Варыўня (стопка, ісцепка, прыізбіца) – паўназемнае памяшканне, упушчанае на паўметра ў зямлю; служыла для захоўвання гародніны, садавіны, бульбы, малочных прадуктаў. У сярэдзіне памяшкання -8- размяшчаўся невялікі ачаг-жароўня, куды ўзімку насыпалі гарачае вуголле (ці ставілі ганчарную або металічную пасудзіну з жарам). Склеп (пограб, лёх, байрак) – заглыбленае ў зямлю памяшканне тыпу зямлянкі, прызначанае для захавання гародніны, бульбы, напіткаў і інш. Склеп і пограб не заўседы выяўляюць поўную ідэнтычнасць. Склеп рабіўся ў сістэме жылля (пад сенцамі або клеццю) і меў мураваныя, радзей драўляныя сцены. Паграбы рыліся асобна ад жылля, звычайна мелі наземнае збудаванне. Гумно (клуня, стадола, рыга) – гаспадарчая пабудова для захавання і абмалоту збожжа. У цэнтры гумна быў выбіты ток для малацьбы, па баках – застаронкі, куды складваліся снапы. Мела высокую страху, падтрымлівалася на некалькіх сохах (слупы з развілкай уверсе), пастаўленых у адзін ці два рады. Адрына (пуня, сянніца) служыла для захавання сена, саломы, рознага сельскагаспадарчага інвентару, нярэдка – і транспартных сродкаў. Уяўляла сабой прасторнае зрубна-каркаснае памяшканне з шырокімі варотамі. Для захавання сена уладкоўвалі і абарогі, што ўяўлялі сабой рухомую стрэшку на 4 бакавых слупах. Лазня (баня) будавалася на краі сядзібы або выносілася за яе межы да ракі, возера, крыніцы. Апрача асноўных функцый лазні выкарыстоўвалі для сушкі льну, які тут жа, пад стрэшкай, мялі, трапалі, вычэсвалі; у лазнях распарвалі і дрэва, з якога апасля гнулі дугі, абады, санныя палазы. Часам сельская грамада будавала адну агульную (“калгасную”) лазню. Фальварковая шляхта, а пазней і заможныя сяляне ўзводзілі ў межах сваіх сядзіб млыны, сырніцы, вяндлярні (капцільні). У залежнасці ад рухаючай сілы млыны пазяляліся на вадзяныя, ветраныя (ветракі), механічныя (конныя і валовыя), якія адрозніваліся паміж сабой канструкцыяй. На тэрыторыі нашага раёна былі распаўсюджаны ветраныя млыны. Яшчэ на пачатку 1980-х гадоў яны існавалі каля вёсак Кіркаўшчына, Іванава і ў іншых мясцінах раёна. Многія ж сяляне ўладкоўвалі дома невялічкія млынкі-жорны. Да 60 – 70-ых гадоў ХІХ ст. вясковыя хаты ў большасці сваёй былі яшчэ курнымі. Яны мелі глінабітныя курныя печы без коміна; печ размяшчалася справа, радзей злева каля ўвахода. Калі яе палілі, дым ішоў на хату і выходзіў праз верхнік – адтуліну ў столі ці верхніх вянцах зруба за печкай. Частку гарачага вуголля зграбалі ў нішу-ямачку, што знаходзілася на прыпечку, зверху жар закрывалі слоем попелу, - у такім стане ён не згасаў да самай раніцы і выкарыстоўваўся для распальвання пачы. Нязгасны вечны агонь хатняга ачага быў сімвалам сямейнага шчасця і дабрабыту. Калі вуглі выпадкова гаслі, гэта лічылася дурной прыкметай. Старажытнае павер’е не раіла пазычаць агонь у святочныя дні па суседству з хаты ў хату, бо, як лічылася, разам з агнём да суседа магла перайсці і частка сямейнага дабра і шчасця. Агнём даражылі як сямейнай святыняй, што ўвасабляла дух продкаў. -9- Хата мела высокі парог і нізкія дзверы, што спрыяла захаванню цяпла ў зімовы час. Дарэчы, у курной хаце дасягалася максімальная эканомія цяпла, прыкладна 80 – 90 %, у той час як у больш позніх хатах, што мелі “белыя” печы з дымаходам, гэты паказчык складаў каля 20 – 30 %. Невялікія акенцы зачыняліся на ноч драўлянай засаўкай. Падлога ўяўляла сабой глінабітны ці земляны ток, на які летам у святочныя дні слалі аер. У вуглу каля печы знаходзіўся качарэжнік – месца, дзе стаялі ухваты, драўляная качарга, чапяла, памяло, мяцёлка і інш. Над вусцем печы, пад столлю, замацоўвалася жэрдка, на якой сушылі адзенне, тканіну. Супраць печы каля ўвахода размяшчаўся так званы “бабін” кут, дзе стаяла кадушка для вады з конаўкай, далей на лаве – драўляныя вёдры, даёнка, сальніца і інш.. Над лавай на сцяне вісела кухонная паліца з посудам, побач – лыжачнік (драўляныя планка з гнёздамі для лыжак). Каля самых дзвярэй на круку вісела паўсядзённая верхняя вопратка (світка, кажух, куртка). Ніжэй вокнаў уздоўж сцен уладкоўвалі шырокія лавы, якія сходзіліся на покуці. Яны служылі за сто гадоў і былі для беларусаў свайго рода сямейнай рэліквіяй. У час наваселля лавы ўрачыста пераносіліся са старой хаты ў новую. На скрыжаванні лаў, на покуці, ставілі хлебную дзяжу, прыкрытую чыстым ручніком, - сімвал дастатку і дабрабату. Покуць - найбольш шаноўнае месца ў хаце, асвечанае ўстойлівай традыцыяй духоўнага жыцця. На покуці развешвалі абразы, убраныя ўзорнымі ручнікамі, пучкі асвечаных у царкве жытнёвых каласоў і траў. Найбольш устойлівая сувязь у структуры інтэр’ера – размяшчэнне покуці па дыяганалі ад печы. Покуць сімвалічна атаясамлівалася з усходам і поўднем, у той час як процілеглы кут (дзе стаяла печ) – з захадам і поўначчу. На покуці стаяў засланы абрусам стол, на ім звычайна пакідалі хлеб, прыкрыты ручніком ці абрусам. За абедам у будні дзень абрус здымалі, і уся сямья садзілася за стол, займаючы месца ў пэўнай паслядоўнасці: на покуці – гаспадар дома, за ім – па старшынстве – іншыя члены сям’і. Сярод мэблі, апрача лаў, палічак і кутняга стала, шырока ўжываліся ўслоны, зэдлікі, дзіцячыя стойкі, хадуны, калыскі. У зімовы час сялянская хата ператваралася ў рамесную майстэрню. Тут у кароткія дні і па вечарах рабілі ложкі і посуд, плялі лапці і розныя ёмістасці, майстравалі прылады, пралі, ткалі, шылі адзенне, вышывалі, вязалі. Ля кутняй сцяны ці бліжэй да парога, паміж покуццю і “бабіным кутом”, ставілі кросны для ткацтва. Асвятляліся хаты звычайна лучынай. Адметнай асаблівасцю адрозніваўся традыцыйны спосаб асвятлення хат на Палессі і часткова ў Цэнтральнай Беларусі, дзе быў распаўсюджаны стацыянарны лучнік – светач. Ён складаўся з трубы-дымахода і падвешанай пад ёй жалезнай рашоткі, дзе палілі асмол. Найбольш практычным быў смалісты корчык, што доўга гарэў і даваў яркае святло. Нярэдка пад дымаходам падвешвалі ці ставілі на рашотку плошку з салам (каганец). Са светачам быў звязаны абрад “Жаніцьба коміна або -10- светача”. У летнюю пару (звычайна ад Вялікадня і да верасня), калі светлавы дзень быў доўгім, у лучніках і светачах не было патрэбы. Іх урачыста запальвалі толькі дзесьці ў сярэдзіне верасня (на Сымона). З гэтай нагоды комін-дымаход бялілі, абвівалі хмелем і ручнікамі, пасыпалі збожжам ці семем, прыгаворвалі малітвы і запальвалі сухую лучыну ці асмол. Калі агонь гарэў весела, жвава – гэта лічылася добрай прыкметай. У гэтую ноч моладзь гуляла ды весялілася да раніцы. Пасля адмены прыгоннага права адбываліся якасныя змены ў народным побыце і культуры, што не магло не адбіцца і на арганізацыі сялянскага жылля. Курныя печы паўсюдна замяняліся на “чыстыя”, ці “белыя”, з дымаходам, нярэдка яны мелі збоку, на краю прыпечка, камінак, што замяняў сабой светач: тут па вечарах палілі асмол ці лучыну. У канцы ХІХ ст. у сялянскім жыллі ўсё часцей з’яўляліся цагляныя печы. Павялічыліся памеры вокнаў, што мелі зашклёныя шыбы. Падлога масцілася цёсам ці дошкамі. Прыкметна мянялася і мэбліроўка сялянскіх хат. Замест спальных нар ці паралельна з імі сталі выкарыстоўваць драўляныя ложкі. У шырокі ўжытак пачалі ўваходзіць канапы, крэслы, больш сучасныя сталы, табурэты. Істотную ролю ў мастацкім афармленні інтэр’ера жылля адыгрывалі прадметы ўзорнага ткацтва – посцілкі, дываны, абрусы, ручнікі. -11- ІІІ Глава. Традыцыі і абрады, звязаныя з жыллём Будаўніцтва жылля ў народнай традыцыі было абстаўлена разнастайнымі звычаямі, абрадамі, абярэгамі, якія адзначалі яго важныя ідэйна значымыя этапы: выбар месца для жылля, нарыхтоўку і першасную апрацоўку драўніны, або былі звязаны з выбарам будаўнічых матэрыялаў, рэгламінтацыяй колькасці вокнаў, іх арыентацыяй, размяшчэннем печы, покуці і інш. Вылучалася некалькі этапаў: выбар месца, закладка першага вянца, узвядзенне страхі, кладка печы, наваселле. Кожны з іх суправаджаўся своеасаблівымі звычаямі, абрадамі, магічнымі дзеяннямі, абярэгамі. Асобая ўвага надавалася выбару месца для жылля, якое павінна было адпавядаць не толькі утылітарна-практычным запатрабаванням, але і ствараць неабходны псіхалагічны мікраклімат, камфорт душы, выпраменьваць ўнутраны свет, “чароўную аўру”, што ў міфалагічных уяўленнях беларусаў было звязана за вобразамі шчасця і дабрабыту. У даўніну, калі гаспадар збіраўся будаваць хату, то браў троху зерняў жыта і рабіў з іх на зямлі чатыры кучкі прыблізна ў трох месцах, дзе, як меркавалася, будуць вуглы дома. Калі праз ноч аказвалася, што кучкі раскіданы, то гэта значыла, што дамавік-заступнік жытла супраць таго, каб хата будавалася менавіта на гэтым месцы. Тады пераходзілі ў іншае месца, пакуль жыта не аказвалася пасля ночы некранутым. Гэта азначала, што дамавік, нарэшце, застаўся задаволены знойдзеным для жытла месцам. Калі ж зрабіць супраць волі дамавіка, раззлаваць яго, то ён, думалі, можа адмовіцца ад сваёй засцерагальнай ролі ў жыллі і, наадварот, пачаць шкодзіць гаспадарам. Дрэва на будоўлю, лічылася, лепш за ўсе ссякаць тады, калі месяц знаходзіцца ў сваёй апошняй квадры (“ветаху”), тады яно будзе трывалае. А ссечанае ў маладзік нядоўга праслужыць, спілаванае паміж квадрамі месяца сточыць шашаль. Людзі меркавалі: нельга на пабудову браць вывернутае непагодаю дрэва, бо яго чорт для сябе вывернуў і разам з дрэвам можа перасяліцца ў новую хату. Праклятым лічылася і тое месца, дзе адбылося забойства. Шчаслівымі лічыліся мясціны, якія выбіралі для адпачынку свойскія жывёлы, ці дзе сяліліся жывыя істоты – павукі, шэршні, мурашкі (такое месца само па сабе ўжо не магло быць праклятым). Таксама нельга было ўжываць тое дрэва, што завісала над другім, бо хутка такі будынак згарыць. Вопытны селянін ніколі не браў для будаўніцтва рыплівага дрэва, бо ў збудаванай з яго хаце людзі могуць часта паміраць ці заходзіцца ад кашлю. Не падыходзіла для гэтай мэты і дрэва, што, ссечанае, павалілася на поўнач: у хаце памрэ чалавек, а ў хляве – жывёла. Самымі спрыяльнымі месяцамі для нарыхтоўкі драўніны лічыліся сакавік і красавік, таму што веснавы сок рабіў дрэва мацнейшым; выбіралі толькі тыя дрэвы, з якіх ніколі не здабывалі смалу-жывіцу. Жыллё з такога дрэва стаяла 100-150 і болей гадоў. Вельмі важна было правільна нарыхтаваць мох: гаспадар мусіў пайсці ў панядзелак у лес, наскубці вялікую жменю моху і пакласці на -12- чыстай зямлі. Тое ж самае – у аўторак, сераду і г.д. Падышоўшы ж у нядзелю да тых кучак і падняўшы кожную, глядзеў, пад якой з іх не было мошак, чарвякоў. Толькі ў той дзень тыдня, калі была нарваная гэтая кучка, можна было рыхтаваць мох для будаўніцтва. Значыць, спадзяваліся, што ў хаце не завядуцца казюркі. Хату ніколі не ставілі на старых могілках, на былой дарозе, на пажарышчы, там, дзе калісьці стаяла печ або рос ельнік. Нельга было ставіць хату так, каб вокны былі зарыентаваны на поўнач, або “глухая” сцяна хаты размяшчалася ўздоўж вуліцы. Нарэшце, падрыхтоўчыя работы скончаны, за працу браліся цесляры. На тэрыторыі Беларусі шырока бытаваў звычай пры заснаванні хаты класці пад вугал манеты, кавалкі хлеба ці сыру, часам галаву пеўня, што было ахвяраваннем дамавому. Калі клалі першы вянец, то назіралі, куды паляціць першая трэска: трапіць ў сярэдзіну чатырохвугольніка, значыць, будуць прыбыткі ў доме. Быў звычай пад усе чатыры вуглы класці кавалачак ладану, пасвячоныя зёлкі ці хвойныя галіны, каб засцерагчы дом ад перуноў. Бытавала ўяўленне, што перуны праследуюць нячысцікаў, якія, вядома ж, не стануць хавацца там, дзе ляжыць што-небудзь свянцонае. Пасля адпаведных рытуалаў у сярэдзіне распачатага зруба ставілі стол і ўрачыста адзначалі закладзіны. Шмат павер’яў было звязана з апошнім вянцом. Так, пры завяршэнні будаўніцтва гаспадар перакладваў праз апошні вянец асвечанае яйка, якое адразу ж закопвалі на месцы падзення, каб вецер не здзіраў страху. Пасля таго як на гарышчы быў высланы мох, па ім сеялі авёс і прысыпалі пяском. Авёс узыходзіў і паступова засыхаў, тым самым забяспечваючы багацце ў хаце. Абароне хаты ад розных небяспечных сіл прысвячаліся разнастайныя абрады, якія праводзіліся ў пэўныя рэлігійныя святы. Так, напярэдадні Ражства, пасля таго, як падмяталі і чысцілі ўсю хату, адбывалася абрадавае спальванне смецця, што было звязана з культам сонца і выконвала ачышчальную, засцерагальную функцыю – разам са смеццем нібы спальвалася ўсё благое, усё тое, што перашкаджала спакойнаму, шчасліваму жыццю ў хаце. У Чысты панядзелак на вербным тыдніправодзілі з засцерагальнай мэтай мыццё ўсяго драўлянага ў хаце. На тым жа тыдні ў Чысты чацвер пасля магічнага мыцця хлебнай дзежкі, што сімвалізавала ўрадлівасць, выкарыстанай вадой аблівалі ўсю хату, каб паспрыяць шчасцю і дабрабыту ў доме. Летам, на Зялёную суботу спецыяльнымі травамі абкурвалі ўсю хату ў абарону ад уладароў маланак. На Тройцу ж усе сцены хаты аздаблялі ссечанымі маладымі дрэўцамі, што павінна было паспрыяць шчасць гаспадароў. А вось у жніўні, На Макавея, абсыпалі хату асвечаным макам, каб у гэтым годзе не было нябожчыкаў. Будова хаты ў міфалагічным усведамленні нашых продкаў адлюстроўвала іх уяўленні аб структуры ўсяго Сусвету. Пры гэтым, калі -13- жылая прастора дома сімвалічна абазначала зямны свет, верхняя яго частка, што знаходзіцца непасрэдна пад страхой – гарышча – адпавядала нябёсам, завоблачнаму свету. У структуры ўсяго жылля столь, страха з’яўляюцца верхняй мяжой унутранай прасторы дома. Узвядзенне страхі вылучалася ў народнай традыцыі ў асобны ідэйна-вытворчы этап будаўніцтва з уласцівым яму абрадам “кветкі”. Пасля ўстаноўкі крокваў (або ключоў) уверсе іх, на бліжэйшай ад вуліцы пары замацоўвалі пучок зялёных галінак або вянок з клёну, бярозы, ядлоўцу, - дом лічыўся “аквечаным”, і гаспадар запрашаў цесляроў і талакоўцаў на святочную вячэру. Ва ўяўленні старажытных славян страха была тым рубяжом, што надзейна прыкрывала прастору жытла ад дзеяння небяспечных сіл знешняга сусвету. Часам вільчаковы верх страхі пакідалі на тыдзень-другі недакрытым (“каб з хаты выйшаў нячысты дух”). Наогул жа ў нашых продкаў было асаблівае стаўленне да ідэі накрытасці-непакрытасці: пакрытае - тое, што мае верхнюю мяжу, ацэньвалася як станоўчае, непакрытае ж – адмоўнае. Таму лічылі, што ўсё ў хаце – і вёдры, і бочкі, і ўвесь посуд, і сама хата павінны быць пакрытыя. Аб надзейнасці страхі вельмі клапаціліся. Для засцярогі страхі ад непагадзі існавалі спецыяльныя абрады. Так, на свята Пакроваў (14.10) пяклі т.зв. “светы” пірог, які прыкладвалі да страхі хаты і ўсіх гаспадарчых пабудоў, каб моцныя, што пачынаюцца з Пакроваў, вятры не разбурылі страхі. Менавіта ж у “нябеснай сферы” жытла, пад столлю, на гарышчы, жылі, па ўяўленнях усіх людзей мінулага, душы продкаў. На гэта паказваюць некаторыя абрады. Так, калі знахарка лячыла каго-небудзь у хаце, то стукала мятлой у столь, чым заклікала ў дапамогу хвораму духа – заступніка сям’і. Таксама і ў вясельнай абраднасці ў час прыгатавання традыцыйнага каравая – пасля яго замескі і перад тым, як дастаць з печы – тройчы білі ў столь, звяртаючыся за дапамогай да душы продкаў. Пры заручынах, калі пілі гарэлку, рэшткі з кілішкаў выплёсківалі да столі – таксама душам продкаў. Па павер’ях, на гарышчы можа туліцца і дамавік. Расказвалі, што на гарышчы яшчэ жыве добры дух, які завецца Хут. Ён забяспечвае гаспадароў розным багаццем і золатам, збожжам і г.д. Але каб Хут усё гэта прыносіў у дом, яго трэба добра карміць. Страху раней у беларускай вёсцы амаль паўсюдна рабілі з саломы. Звычайна салому на страсе раскладвалі разасланымі ці звязанымі снапочкамі. Вільчык (стык двух схілаў страхі) дадаткова ўмацоўвалі саломай, палівалі глінай і абціскалі спецыяльнай канструкцыяй з жардзін (казламі). Добра зробленая саламяная страха магла праслужыць на працягу 60 гадоў. Непасрэдна страха, салома, з якой тая зроблена, удзельнічалі ў некаторых рытуалах варажбы. Напрыклад, на Каляды ці на Шчодры вечар дзяўчаты зубамі выцягвалі саломінкі са страхі – чыя саломінка будзе даўжэйшая, тая з дзяўчат хутчэй выйдзе замуж. У каго ж -14- саломінка будзе мець колас з зернем – тая выйдзе замуж за багатага, у каго без зерня – за беднага, калі ж саломінка наогул без коласа – ці зусім застанецца ў дзеўках, ці выйдзе за ўдаўца. Супрацьлеглым страсе элементам канструкцыі і жытла была падлога, якая з’яўлялася ніжняй мяжой прасторы памяшкання. Падлога ў беларускай сялянскай хаце амаль да пачатку ХХ ст. пераважна рабілася глінабітнай (часта і земляной). У ХХ ст. распаўсюджваецца драўляная дашчатая падлога. Падлога збліжалася з урадлівай глебай, нівай. Таму ў старажытнай абраднасці так распаўсюджана было рытуальнае пасыпанне падлогі зернем. Напрыклад, раніцай Новага года спраўлялі т.зв. абрад засявання. Яго выконвалі дзеці, якія хадзілі па вёсцы з торбай, напоўненай зернем, заходзілі ў хату і, павітаўшы гаспадара, імітавалі сяўбу, пасыпаючы падлогу жытам, аўсом, ячменем. Пры гэтым спявалі: “Сею, пасяваю, з Новым годам паздраўляю!” Гэтае абрадавае дзеянне рабілася для добрага ўраджаю ў наступным годзе. На вяселлі таксама пасыпалі зернем падлогу, каб у хаце было багацце і дабрабыт. У некаторых абрадах зерне замянялася грашыма. З мэтай дасягнення багацця і шчасця ў хаце на Тройцу ўсю падлогу густае засыпалі зялёнымі галінкамі аера. Гэтак жа і на Радаўніцу слалі на падлозе зялёную траву. Святасць падлогі, што ўвасабляла ўрадлівую глебу, ніву, вызначалася і тым, што лічылася грахом пляваць на падлогу. У старажытнай народнай традыцыі ўся прастора жытла, акрамя штодзённага бытавога значэння, мела і рытуальнае, абрадавае. У беларусаў асаблівае месца займалі куты хаты. У новым доме перад засяленнем куты асвячалі свянцонай вадой; пры ўваходзе ў хату ў час вясельнага абраду малады і маладая сыпалі зерне па кутах для забеспячэння дабрабыту сям’і, у час жалобнай трызны першую лыжку ежы вылівалі ў кут для нябожчыка. Куты ў хаце ў народным уяўленні ўдзельнічалі ў арыентацыі жытла ў прасторы сусвету. Т.зв. “чырвоны кут”, дзе знаходзіліся абразы, указваў на святло, на божую старану і заўсёды выходзіў ці на ўсход, ці на поўдзень. Супрацьлеглы ж яму пячны кут указваў на цемру, ён заўсёды выходзіў на захад ці на поўнач. Пра гэта гаворыць народны абрад: маці, у якой сын быў у салдатах і ад якога даўно не было вестак, брала лусткі першага навагодняга хлеба і клала на ноч у чатырох кутах хаты. Калі раніцай усе лусты акажуцца цэлымі, то і сын цэлы і здаровы, калі ж яны знікнуць з кута, то сын забіты ў той старане, на якую паказвае пэўны кут. У жыллі існавала пэўная іерархія кутоў. Галоўнымі лічыліся “чырвоны” і “бабін”. Калі на святы прыбіраліся ў доме, асабліва старанна чысцілі і мылі менавіта гэтыя месцы. Чырвоны кут, ці покуць, з’яўляўся найбольш важкай у абрадавым сэнсе часткай хаты. У гэтым куце знаходзіліся абразы, малельныя кнігі, свянцоныя свечкі. Тут, на скрыжаванні лаваў, у многіх хатах ставіла хлебную дзяжу як сімвал дастатку і дабрабыту. У час абраду зажынак і дажынак першы і апошні снапы ставілі на пачэснае месца ў чырвоны кут. На покуці стаяў стол, -15- які ў хаце таксама меў вельмі вялікае рытуальнае значэнне. Калі сям’я садзілася за стол есці, месца ў чырвоным куце займаў гаспадар дома. Калі ж у хаце быў паважаны госць, у чырвоны кут саджалі менавіта яго. Успомнім радкі з паэмы Я.Коласа “Новая зямля”: А на пачэсным гэтым месцы Садзіўся госць – і то не кожны. З покуццю звязвалася ўсё добрае ў хаце. На Каляды тут вешалі саламянага “павука” – прыгожы старажытны сімвал сонца, які, па павер’ях прыносіў шчасце. Покуць дзейнічала ў розных народных народных прыкметах і варажбе. Так, на Каляды тушылі свечку і глядзелі, у які бок пойдзе дымок – калі на покуць, то будзе ва ўсім прыбытак. Звязваліся і ўсе асноўныя важныя падзеі ў жыцці чалавека. Перад хрышчэннем кума па традыцыі клала немаўлятка, менавіта хлопчыка, на “гаспадарчае” месца. У покуці ж знаходзіў чалавек і апошні прытулак у хаце: пад абразамі ставілі труну з нябожчыкам. У вясельным абрадзе ў час сватання сваты, калі ўваходзілі ў хату, перш за ўсё накіроўваліся на покуць, дзе ставілі на стол прынесеную гарэлку, скрыню з закускай. У час самога вяселля сват, прыняўшы ад маладых кубак, пасля таго, як выпіваў яго, павінен быў рэшткі выліць на сцяну ў покуць, каб маладыя мелі такі прыбытак, што хапіла б і для сябе, і для іншых заставалася. Са свяшчэннага месца – покуці – бацькі маладых бралі таксама абраз для благаславення жаніха і нявесты. Немалаважным быў у хаце і т. зв. “бабін” кут. Ён знаходзіўся каля печы, таму яшчэ меў назву пячнога кута. Гэта месца было “царствам” гаспадыні хаты, тут яна гатавала ежу, тут знаходзіўся ўвесь арсенал яе хатняга інструмента: паліцы з посудам, кухонная прылада.Калі хлопчыка-немаўлятку перад хрэсьбінамі клалі ў чырвоны кут, то дзяўчынку – паблізу бабінага пячнога кута. Менавіта тут, у пячным куце, побач з печчу, якая ў старажытным народным уяўленні надзялялася рознымі магічнымі функцыямі, праводзілі ў хаце ў мінулым розныя дзеянні чарадзейства і варажбы. Тут гаварыла свае закляцці знахарка, калі лячылы каго-небудзь ў хаце, тут гатаваў свае зеллі ад сурокаў вясковы знахар, варажылі дзяўчаты, каб даведацца, ці скора чакаць жаніха ў хаце. Чырвоны і пячны куты былі тымі пунктамі, вакол якіх арганізоўвалася жыццё ў жытле, з’яўляліся рытуальнымі цэнтрамі жыццядзейнасці сям’і. “Ад парога хату не мятуць”, - вучыць народная мудрасць. Здавалася б, ці так важна, як месці хату. Галоўнае ж, каб было чыста. Так, але парог, як і печ, - месца ў хаце незвычайнае, з ім звязана мноства народных звычаяў, абрадаў і прыкмет. Парог асэнсоўваўся людзьмі як своеасаблівая мяжа, што аддзяляе чалавечае жытло ад прасторы “за парогам” – неасвоенай, нежылой і, значыць, варожай для чалавека. Парог, акрамя таго, лічыўся ў народзе месцам, дзе жывуць душы продкаў, якія могуць уплываць на людзей, на іх здароўе, заможнасць, -16- узаемаадносіны з іншымі людзьмі. З гэтым вераваннем звязаны розныя звычаі, якія дайшлі да нас з часоў сівой даўніны. Найбольш вядомыя з іх – рытуальнае сядзенне перад парогам напярэдадні паездкі, падарожжа. Звычай “прысесці на дарогу” добра вядомы, але не ўсе, напэўна, ведаюць яго сэнс, сімволіку. Змест, “логіка” гэтага звычаю – звяртанне ў думках да душ продкаў з просьбай аб дапамозе ў дарозе ці ў падарожжы. Вось чаму абавязковым элементам гэтага звычаю з’яўляецца рытуальнае маўчанне, якое абазначае сімвалічнае далучэнне да свету продкаў-нябожчыкаў. Менавіта ў гэтыя кароткія імгненні ўнутранай засяроджанасці і звяртання да памяці продкаў наладжвалася дохоўная сувязь жывых людзей з продкамі – добрымі абаронцамі і дарадчыкамі. Вядомая прыкмета-забарона: нельга вітацца праз парог, бо гэта можа прывесці да спрэчкі, непаразумення ці нават варожасці паміж людзьмі. У аснове такіх уяўленняў таксама ляжыць разуменне парога як месца знаходжання душ продкаў. Зразумела, што ў такім выпадку чалавек, які знаходзіцца на другім баку парога, успрымаецца душамі продкаў як магчымы непрыяцель, вораг. З такімі ўяўленнямі пра парог звязаны і вясельны звычай, згодна з якім малады ўносіць на руках у сваю хату жонку. Пераступаючы з ёй парог, ён тым самым сімвалічна аберагаў маладую ад магчымых адмоўных да яе адносін продкаў, якім яна магла і не спадабацца як новы чалавек. Малады гэтам дзеяннем падкрэсліваў сваю еднасць з жонкай, прасіў сваіх продкаў адносіцца да яе гэтак жа, як і для яго. Існуюць і звязаныя з парогам прыкметы. Лічыцца, напрыклад, што чалавека, які ўваходзіць у хату, чакае непрыемнасць, калі ён спаткнецца аб парог. Калі ж хто-небудзь спатыкаецца аб парог, выходзячы, - то быў знак, што гэты чалавек хутка сюды вернецца. А вось садзіцца на парог або станавіцца на яго народная этыка не дазваляе. Асабліва асцерагаюцца гэтага хлопцы і дзяўчаты, інакш іх чакае адзінота. Забаранялася садзіцца на парог і цяжарным жанчынам, інакш дзіця народзіцца з дрэннай памяццю. Каб пазбегнуць у будучай сям’і сварак, маладыя пры ўваходзе ў царкву для вянчання стараліся не наступіць на парог. Яшчэ адзін паэтычны звычай. Калі нявеста абходзіла з паклонам усіх, хто прысутнічаў пры яе развітанні з бацькоўскім гняздом, яна кланялася асобна кожнай частцы хаты і, нарэшце, кланялася да зямлі парогу, гаворачы пры гэтым: “Парогу, парогу! Я па табе хадзіла, ножкамі таптала – прабач мне, я больш не буду!” Вельмі часта выкарыстоўваўся парог як рытуальнае месца ў народнай медыцыне. Напрыклад, каб ніхто не сурочыў дзяцей, іх купалі на парозе, прычым ваду на іх лілі праз рэшата. Дзіцячы перапуд лячылі перасяканнем на парозе 12 дубчыкаў ад старога веніка. Дзяцей, якія хварэлі астматычнай задышкай, клалі каля парога, накрывалі кажухом і пераганялі праз парог некалькі авечак. Лічылася, што авечкі, пераступаючы парог і хворае дзіця, забіраюць з сабой і хваробу. -17- Пры ткацтве жанчыны вельмі асцерагаліся, каб іх тканіну хто-небудзь не сурочыў. Для гэтага аснову, на якой ткалі, абсыпалі пылам, які збіралі на парозе. Для “парогавай” магіі звярталіся дзяўчаты, каб закахаць у сябе ўпадабанага хлопца. Для гэтага рабілі наступнае: з новага веніка бралі дубец, які клалі каля парога таго, каго хацелі “прысушыць”. Неабходна было, каб хлопец пераступіў праз парог, а значыць і праз дубец. Пасля гэтага неслі дубец у лазню, кідалі яго на палок і прыгаворвалі: “Як сохне гэты дубец, няхай так сохне па мне раб Божы (імя)”. Значнасць парога ў жыцці людзей адлюстравалася ў шматлікіх прыказках і прымаўках: “Не стаўшы ў парозе, не будзеш сядзець на покуці”, “Ты яго лаеш, а ў парозе яго стаіш”, “Беднаму Бог залоціць парог”, “Без Бога ні да парога”… Печ займае ў сялянскай хаце важнае і пачэснае месца. Хата лічылася закончанай, калі ў ёй была зроблена печ, - сімвал цяпла і абжытасці. Яе роля не толькі ў практычным прызначэнні (печ абагравае хату, у ёй вараць ежу, на ёй спяць, адпачываюць, лечацца). З печчу звязана шмат вераванняў і ўяўленняў. Асаблівая павага да печы, адносіны да яе як да жывой істоты падкрэсліваюцца забаронай ужываць “у яе прысутнасці” грубыя або непрыстойныя словы: “Няможна гэтак казаць, бо печ у хаце”, “Сказаў бы, ды печ у хаце”. Печ была своеасаблівым цэнтрам хаты, увасабленнем старажытнага агменю (ачага), без якога немагчыма ўявіць сабе чалавечае жыццё. Невыпадкова менавіта печ (а дакладней – падпечак) лічылася месцам знаходжання добрага духа – дамавіка, галоўныя “абавязкі” якога – клопат пра дабрабыт сям’і. Дамавіка атаясамвалі з кутнім слупам печы, які называлі звычайна дзедам. У тых выпадках, калі неабходна было здабыць “жывы агонь”, яго атрымлівалі вярчэннем верацяна ў якой-небудзь шчыліне пячнога дзеда. Як бачым, печ уяўлялася сімвалам дзядоў – продкаў, якія “дораць” агонь, а з ім жыццё. Цікава, што ў некаторых месцах Беларусі дзедам называюць прыстасаванне, у якое ўтыкаецца лучына для асвятлення хаты. Беларусам быў вядомы такі звычай: кума, перш чым перадаць маці ахрышчанае дзіця, пасля вяртання з царквы абносіла яго тройчы вакол слупа печы, “каб дзіця любіла хату і трымалася яе”. Вясной, у дзень першага выгану жывёлы ў поле, гаспадыні кармілі кароў на пячной засланцы, прыгаворваючы: “Як гэтая засланка кожную ноч стаіць на сваім месцы, так бы і наша кароўка стаяла кожную ноч на сваім двары”. З гэтай жа мэтай кармілі на засланцы і купленую карову, якую прыводзілі на падворак. Печ успрымалі і як надзейную заступніцу ад хваробы або смерці. Існавала такая парада: пры ўваходзе у хату, у якой ляжыць хворы, трэба спачатку паглядзець на печ, каб не прыстала хвароба. Пасля вяртання з могілак удзельнікі пахавальнай працэсіі перш за ўсё выконвалі абрад -18- ачышчэння агнём: адчынялі ў печы засланку і па чарзе грэлі рукі, “каб смерць праз комін пайшла”. У народнай медыцыне беларусаў быў вядомы прыём сімвалічнага “запякання” слабых, хворых дзяцей у печы. Дзіця закутвалі ў коўдру і трымалі некалькі хвілін у печы адразу пасля таго, як скончаць паліць. Лічылася, што пасля такога “запякання” дзіця набывае сілу і здароўе. Асабліва выразнай была шлюбная сімволіка, бо печ асэнсоўвалася як “жаночае месца ў хаце. Сваты, збіраючыся ісці сватаць дзяўчыну, дакраналіся да печы ў сваім доме, “каб быў лад”. Прыйшоўшы ў хату будучай нявесты, яны перш за ўсё набліжаліся да печы і ціхенька звярталіся да яе: “Печ, печ, памажы!” Пасля віталіся з гаспадарамі: садзіліся на лаву і пачыналі гаворку. Пашана да печы як да месца знаходжання душ продкаў адлюстравана і ў беларускім звычаі, згодна з якім бацькі, пачуўшы прапанову свацці, раяцца паміж сабою, адышоўшы да печы. У некаторых вёсках Гомельшчыны і цяпер існуе старадаўні звычай: маладая на другі дзень пасля вяселлябеліць печ у хаце маладога. Гэтым яна імкнецца “задобрыць” печ, наладзіць адносіны з ёю, а значыць – з новай сям’ёй. Наваселле (уладзіны, уваходзіны) завяршала сабой адпаведны цыкл звычаяў і абрадаў і лічылася адным з адметных сямейных свят, якое несла ў сабе сакральны сімвалічны сэнс. Аблюбаваны і выбраны для жылля куток зямлі (“родная зямелька”) быў для гаспадара свяшчэнным; на ім ён збіраўся жыць вечна і ўладкаваным і прыхарошаным перадаць у спадчыну сваім дзецям. У першы раз гаспадар уваходзіў у новую хату, як у храм. Напярэдадні запрашалі святара, які асвячаў дом, акрапляючы святой вадой, благаслаўляў яе жыхароў. Нярэдка візіт святара прымяркоўвалі да якой-небудзь значнай даты, у гэтым выпадку асвячэнне хаты магло ажыццяўляцца пасля наваселля. Абрад імкнуліся справіць у поўню: “поўны месяц – поўны дастатак, поўныя засекі збожжа”. На ноч перад наваселлем у хату пускалі пеўня ці кошку, якія нібыта павінны прыняць на сябе магчымае зло. Па паводзінах гэтых істот меркавалі пра будучае шчасце, мір і спакой у доме. Паводле языніцкіх павер’яў, певень сваім спевам адпужваў нячыстую сілу і служыў абярэгам. Цырымонія пераходу ў новую хату са старой завяршала сабой складаны цыкл будаўнічых абрадаў. Асаблівая ўвага звярталася на пераемнасць лепшых традыцый старога дома, што выяўлялася ў адносінах да наяўных рэчаў хатняга ўжытку: кожная з іх займала ў іерархіі духоўных (рытуальных) каштоўнасцей пэўнае месца. Пераход у новую хату адносілі на другую палову дня ці на вечар. Са старой хаты бралі агонь з печы (гаршчок з вуголлямі) і цырымонна неслі яго ў новую хату. Гэты рытуал у канцы ХІХ ст. шырока бытаваў на Палессі, а ў больш рані час быў вядомы амаль на ўсёй Беларусі. Са старой хаты ў новую пры запаленай свечцы пераносілі абразы. У ліку першых прадметаў, якіяпераносілі ў новы дом, вельмі часта згадваюць -19- дзяжу. Функцыянальнае прызначэнне дзяжы, звязанай з культам хлеба, абумовіла яе асобую ролю сярод хатняга начыння. Дзяжу з цестам урачыста ставілі ў покуць. У ліку іншых прадметаў, што выконвалі пры наваселлі пэўнае рытуальнае значэнне, фігуруюць качарга, вілкі, хлебная лапата. Своеасаблівы звычай уваходзін быў зафіксаваны ў Падзвінні. Перш чым увайсці ў новую хату, туды кідалі клубок нітак; трымаючыся за нітку, гаспадары няспешна ўваходзілі ў свае новыя “ўладанні” па старшынстве. Часам гаспадар, зайшоўшы ў хату першым, падаваў адталь пояс і “ацягваў” астатніх членаў сям’і. Уся адзначаная сістэма звычаяў і павер’яў уваходзіла сваімі каранямі ў глыбокую старажытнасць, адлюстроўваючы ўстойлівасць славянскіх язычніцкіх культаў, што спалучаліся з больш позняй хрысціянскай абраднасцю. -20- Заключэнне Кожны народ мае ўласную гісторыю і культурную спадчыну, якая ўвасобіла шматвякова працоўны вопыт, духоўныя памкненні і творчы плён многіх пакаленняў. Народ заўсёды быў сапраўдным творцам і носьбітам нацыянальных традыцый, якія ён рупліва захоўваў і ўзбагачаў, перадаючы як святыню ў спадчыну сваім нашчадкам. Бадай што, няма іншай навуковай дысцыпліны, якая былаб так непасрэдна і арганічна звязана з нашай Бацькаўшчынай, з яе гісторыка-культурнай спадчынай, як этнаграфія (этналогія). Яна скіравана на нас саміх: хто мы, дзе нашы карані, якія жывілі культурнае дрэва , хто нашы продкі, па якіх законах і традыцыях яны жылі, якія этнічныя працэсы адбываюцца ў сучасным грамацтве. Задаючы гэтыя пытанні, мы асэнсоўваем свій гістарычны лёс, сваю спадчыну, якую пакінулі нам продкі. Жыццё ставіць перад намі шмат праблем, сярод якіх няма амль ніводнай, што сваімі каранямі не была б звязана з нашым гістарычным мінулым, з нашай спадчынай. За шматвяковую гісторыю беларускі народ стварыў багатую і самабытную культуру, увасобленую ў цудоўных храмах, замках, народным жыллі, святочным адзенні, дэкаратыўна-прыкладным мастацтве, традыцыях нацыянальнай кухні, аграрных ведах і навыках, звычаях і абрадах. Няўмольны час і ваенныя ліхалецці не пашкадавалі шматлікіх помнікаў нацыянальнай культуры, шэдэўраў самабытнай народнай творчасці. У гэтых умовах этнакультурныя традыцыі служылі свайго роду энергетычным рэсурсам, што дапамагаў адрадзіць разбураную гаспадарку і культуру, выжыць у экстрымальных умовах і захаваць сябе як этнас. Апошнім часам мы ўсё часцей звяртаемся да сваёй духоўнай спадчыны, імкнёмся зразумець светаўспрыманне, мары і надзеі нашых продкаў. Важнай рысай, якая вызначала светапогляд людзей мінулага, было адухаўленне ўсяго таго, што знаходзілася побач з чалавекам. У наш час у сувязі з развіццём турызму, у прыватнасці, агратурызму, існуе неабходнасць вывучэння і рацыянальнага выкарыстання нацыянальных традыцый беларускага народнага жылля. Гэта зрабіла б сучасную інфраструктуру намнога прывабней. -21- Літаратура 1. Беларускае народнае жыллё. Мн., 1973. 2. Цітоў В.С. Этнаграфічная спадчына: Беларусь: Краіна і людзі. – 2-ое выд. – Мн.: Беларусь, 2001. 3. Цітоў В.С. Этнаграфічная спадчына: Беларусь: Традыцыйна-бытавая культура. – 2-ое выд. – Мн.: Беларусь, 2001. 4. Рогач Л.Ф. Беларуская карчма. Беларускі гістарычны часопіс. 2007, № 5. Памяць: Гіст.-дакум. Хроніка Нясвіжскага раёна. – Мн.: БелЭН, 2001. 6. Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя. – Мн.: БелСЭ, 1989. 7. Цвірка К.А. Слова пра Сыракомлю. Быт і культура беларусаў у творчасці “вясковага лірыка”. Мн., “Навука і тэхніка”, 1975 8. Улашчык М.М. Была такая вёска. Мн., 1989 |