Асаблівасці дыялектнай лексікі ў рамане Б. Сачанкі Вялікі лес Курсавая работа. Гомельскі дзяржаны ніверсітэт імя Францыска Скарыны

• Название: Гомельскі дзяржаны ніверсітэт імя Францыска Скарыны
• Анкор: Асаблівасці дыялектнай лексікі ў рамане Б. Сачанкі Вялікі лес Курсавая работа
• Дата: 12.08.2022
• Размер: 72.5 Kb.
• Имя файла: 22mayIvanyutsenka_1.docx
• Тип: Документы; #644833
• страница: 3 из 4

1.1 Фанетычныя дыялектызмы
Фанетычныя дыялектызмы адлюстроўваюць гукавыя асаблівасці народных гаворак або тэрытарыяльнага дыялекта.

Варыянтамі ў навуковай літаратуры традыцыйна прынята называць "рэгулярна ўзнаўляльныя мадыфікацыі гукавой абалонкі аднаго і таго ж слова, аб’яднаныя генетычнай агульнасцю і тоеснасцю марфалагічна-словаўтваральнай структуры пры абсалютным супадзенні лексічнага і граматычнага значэння” [5, с. 57].

Сярод зафіксаваных намі дыялектных намінацый наступныя варыянтныя назвы: фанетычныя, акцэнтычныя, акцэнтна-фанетычныя, марфалагічныя і словаўтваральныя.

Найбольшую ў колькасных адносінах групу складаюць фанетычныя варыянты ― відазмяненні гукавога саставу слова, адрозненні ў саставе фанем, не звязаныя з марфалагічнымі чаргаваннямі і парадыгматычнымі зменамі слова [6, с. 198].

Фанетычныя дыялектызмы адрозніваюцца ад літаратурных адпаведнікаў адметнасцямі гукавога складу:

а) пачатковымі (у тым ліку прыстаўнымі або іх адсутнасцю) гукамі:

етыя: Етыя есці надта ж хацелі і цяпла шукалі [7, с.5];

рыштанты: З Сібіры вярталіся "рыштанты” рэдка… [7, с.7];

ета: А праўда ж, ета, мусіць вайна будзе [7, с.10]; А еты ж… [7, с.15];

ржавая: …у якім чорнымі бяздоннымі прорвамі-ямамі зеўралі страшныя "чортавыя вочы”, бруднымі лужамі плеснела густая ржавая вада… [7, с.4];

ета, эт: А праўда ж, ета, мусіць вайна будзе [7, с.10];Эт, тут я хадзяін… [7, с.117];

б) прыстаўнымі зычнымі:

У кургане – вунь тым, што па дарозе ў Шпачын… [7, с.5];

в) галоснымі:

а // е:

аге: Аге, зразу… [7, с.18];

кеб: Як – кеб маё, нажытае мазалём… [7, с.44];Кеб жа знаццё… [7, с.55];

а // о:

розведкі: …прыплыў па вадзе, спачатку, як гэта вадзілася і водзіцца, на розведкі, а потым і назусім [7, с.4];

і // ы:

ыш: Ыш ты яго… [7, с. 19];

в) зычнымі гукамі:

ф // х:

хранцузы: Хранцузы ж - нехрысці… [7, с.5];

кохты: …нават на плечы нічога, ніякай кохты, не накінула… [7, с.14];

хронт: А ці вернецца Хведар з хронту[7, с.12];

к // х:

А чалавек колькі, што добраахвотна не здаваліся, штыхамі пакалолі… [7, с.5];

гухала: У паветры, здавалася, павіс шматгалосы згэлк - усё і ўсюды ценькала, гухала, бухала, вуркатала, свістала… [7, с.104];

т // п:

Усе адно як прусы перад халадамі, уцякаюць… [7, с. 192];

б // ж:

Ды так жа хіжа, злосна, што Мікалай аж сцехануўся… [7, с. 19];

г) чаргаванне спалучэння гукаў з гукам:

з // зд:

Грышка ад першага шлёгу пугі на ногі борзда ўсхапіўся… [7, с.49];

з // дз:

Эт, тут я хадзяін… [7, с.117].

Такім чынам, мы назіраем значную колькасць фанетычных дыялектызмаў, якія адрозніваюцца ад літаратурных адпаведнікаў галоснымі і зычнымі фанемамі, а таксама спалучэннямі гукаў.

1.2 Граматычныя дыялектызмы
Граматычныя дыялектызмы перадаюць асаблівасці граматыкі (марфалогіі і сінтаксісу) гаворак і адрозніваюцца ад слоў літаратурнай мовы некаторымі граматычнымі формамі і катэгорыямі:

а) родам:

жыткі: Пабачым, што з жыткі твае будзе [7, с.15];

сумота: Мучыла, не давала жыцця Піліпу сумота… [7, с.47];

маладзёж: Цяперашні маладзёж такі - стыда-сарама не мае… [7, с.127];

б) канчаткам -яце на месцы -еце канчатка ў дзеясловах 2 асобы множнага ліку:

жывяце: Вы прыехалі ў наш Вялікі Лес, жывяце тут… [7, с.25];

в) канчатак -а на месцы -у канчатка ў назоўніках адзіночнага ліку жаночага роду:

сорама: Цяперашні маладзёж такі – стыда-сарама не мае… [7, с.127];

г) канчатак -і на месцы -у канчатка ў назоўніках адзіночнага ліку жаночага роду вінавальнага склону:

…прыплыў па вадзе, спачатку, як гэта вадзілася і водзіцца, на розведкі, а потым і назусім [7, с.4];

д) канчатак -у на месцы -ах канчатка ў назоўніках множнага ліку:

Аж уваччу пацямнела, кроў ударыла ў скроні [7, с.48];

д) лікам:

збрадоў. Велікалесаўцы не любілі збрадоў (зброд) … [7, с.6];

Такім чынам, Б. Сачанка, уводзячы граматычныя дыялектызмы ў мову рамана "Вялікі лес" імкнуўся перадаць каларыт мясцовасці, якая апісваецца ў творы. Граматычныя дыялектызмы раскрываюць быт і асаблівасці мовы галоўных герояў.

Словаўтваральныя дыялектызмы – словы, якія адрозніваюцца ад літаратурных словаўтваральнымі дыялектнымі марфемамі [6, с. 359]. У мове рамана мы сустракаем наступныя словаўтваральныя дыялектызмы:

1) суфіксальныя:

рабаціністая ← рабая: Не ўзяў, мусіць, таму, што непрыгожая Хора, рабаціністая[7, с.13];

сюд-туд ← сюды-туды: …думаў са скрухай, тупаючы сюд-туд па хаце, Міхаіл [7, с.15];

бегма ← бягом: …Тася як не бегма кінулася за грэблю… [7, с.39];

ёсцека ← ёсць: Ёсцека ж такія, хто не баіцца… [7, с.40];

ціхачом ← ціха: …вяртаўся ціхачом назад дадому, у вёску [7, с.41];

часцяком ← часта: А то часцяком, каб уратаваць ураджай… [7, с.43];

прэміявалі ← прэміравалі: …прэміявалі як перадавіка [7, с.47];

уваччу ← увачах: Аж уваччу пацямнела, кроў ударыла ў скроні [7, с.48];

знаццё ← знаць: Кеб жа знаццё… [7, с.55];

лесаўчыкі ← лесавікі: …туляліся "лесаўчыкі”, ішлі біць польскую шляхту "чаркесы”… [7, с.5];

жыткі ← жыццё: Пабачым, што з жыткі твае будзе [7, с.15];

ціхата ← цішына: Ціхата, спакой [7, с.106];

такенны ← такі: Во такенны… [7, с.60];

зашчапка ← зачэп: …весніцы за сабой на зашчапку зачыніла [7, с.64];

2) прэфіксальна-нульсуфіксальныя:

погалас ← голасна: Даўно, даўно погалас паўзе між людзей… [7, с.10];

3) прэфіксальныя:

збаіцца ← пабаіцца: Няўжо не збаіцца, вайною пойдзе [7, с.10];

ацалела ← уцалела: Але ці жыць астанецца, ці ацалее ў калатэчы, калі тая ўсчнецца [7, с.12];

зразу ← адразу: Аге, зразу… [7, с.18];

згрызотах ← грызотах: Бацька, браты, сястра – у вечных сваіх клопатах, згрызотах[7, с.53];

аціхла ← сціхла: Што-о, аціхла, не стаяць з мяшкамі ля магазіна людзі? [7, с.68];

упраўная ← спраўная: Сонька была ўпраўная ў гаспадарцы… [7, с.74];

усчалася ← пачалася: І так яно потым і сталася – усчалася вайна з аўстрыякамі і немцамі [7, с.10];

збаіцца ← пабаіцца: Няўжо не збаіцца, вайною пойдзе [7, с.10];

упрочкі ← прочкі: …сама ж яна ўпрочкі не ішла [7, с.49];

4) нульсуфіксальныя:

неўпрыкмет ← неўпрыкметна: Убачыўшы, што сын хоча неўпрыкмет уцячы… [7, с.17];

радыя ← радасныя: Мы плакалі абедзве, радыя, што нас не зачапілі… [7, с.160];

пакупец ← пакупацель: …кеб пакупец знайшоўся [*, с.117];

падваконню ← падаконнік: Па падваконню бегаць не трэба [7, с.156].лектная лексема раман сачанка

Такім чынам, словаўтваральныя дыялектызмы маюць разнастайныя віды адрозненняў ад літаратурных адпаведнікаў: прэфіксам, суфіксам, адначасова прэфіксам і суфіксам. Найбольш прадуктыўнымі з’яўляюцца суфіксальныя ўтварэнні, малапрадуктыўнымі – прэфіксальна-нульсуфіксальныя [1, с.45].леУ словаўтваральных дыялектызмах выяўлены суфіксы: - ец-, - ёк-, - ёп-, - ц-, - ав-, - ашак-.
1.3 Лексічныя дыялектызмы
Лексічныя дыялектызмы – гэта мясцовыя словы, невядомыя літаратурнай мове. Яны з’яўляюцца абласнымі не ў якой-небудзь частцы (гуку, суфіксе і пад.), а ўсім сваім складам [6, с. 359]. Сярод іх адрозніваюць уласна-лексічныя і этнаграфічныя дыялектызмы.

Уласна-лексічныя дыялектызмы - гэта мясцовыя назвы агульнавядомых прадметаў, з’яў, паняццяў [6, с. 359]. Дыялектызмы гэтага тыпу маюць адпаведнікі ў літаратурнай мове, але поўнасцю адрозніваюцца ад іх сваім марфалагічным складам. Намі выяўлена некалькі семантычных груп ўласна-лексічных дыялектызмаў.

Першую групу складаюць дыялектызмы, якія характарызуюць чалавека па розным асабістым якасцям:

а) як працаўніка:

агіцірнік: Рабочыя-агіцірнікі расказалі пра рэвалюцыю… [7, с.7];

абібока: Ды сачы, бо зноў які злыдзень памяняе табе там, калі будзеш абібокай [7, с.360];

лодар: Дзіва-то, татка гаворыць: лодар, пракавешны лодар… [7, с.359];

б) асаблівасці характару:

хлюндра: "Ну і хлюндра, - падумаў з нядобрасцю пра Клаўдзю Мікалай [7, с.14];

крывотлівы: …зноў па вясне хтосьці крывотлівы чырвонага пеўня падпусціў [7, с.44];

прасцірадлам:…акрыўшы белым прасцірадлам… [7, с.159];

маруда: А маруда ж здаваўся, прасцячок… [7, с.136];

прасцячок : А маруда ж здаваўся, прасцячок… [7, с.136];

атлёт: …такі атлёт, калі і ўспомніў бы ў дарозе, дык, пэўна, не Анюту!. [7, с.126];

в) адносіны да пэўнай асобы:

чуж-чужаніца: Прэч з мае хаты, чуж-чужаніца! [7, с.46];

г) разумовыя здольнасці чалавека:

абэлтух: Дурань, абэлтух я… [7, с.150].

Другую семантычную групу складаюць дыялектызмы, якія называюць асобныя часткі чалавека:

каршэнь:…бацька можа і ў каршэнь заехаць… [7, с.21];

бізюкі. Уставіцца сваімі бізюкамі і глядзіць… [7, с.64];

мазгаўня. …як пакруціць мазгаўнёй штодзень, які волас на галаве расці будзе! [7, с.78].

Наступную групу складаюць дыялектызмы, якія ўказваюць на разнастайныя дзеянні:

гламаздзіў. Чалавек масціў жытло, гламаздзіў курэнь, хату [7, с.3];

зеўралі. …у якім чорнымі бяздоннымі прорвамі-ямамі зеўралі страшныя "чортавыя вочы”, бруднымі лужамі плеснела густая ржавая вада… [7, с.4];

маніць. Бо Пецка не памыляўся, не маніў… [7, с.8];

заграбасталі. …кавлі чырвоныя з белымі ваявалі, ледзь не заграбасталі… [7, с.11];

квасяць. …насы адзін аднаму квасяць, юшку пускаюць [7, с.12];

заспелі. …летась у каноплях заспелі людзі з Міцем Савасцеем [7, с.15];

заплямкаў. …сонна заплямкаў губамі Косцік [7, с.15];

валэндаецца. Валэндаецца цяпер без усякага занятку… [7, с.16];

напузырацца. А тады, як напузырацца свінні… [7, с.17];

груне. …няўжо вайна груне? [7, с.18];

сцехануўся. Ды так жа хіжа, злосна, што Мікалай аж сцехануўся… [7, с. 19];

плявузгае. …як нехта абы-што плявузгае ці выдумляе… [7, с.23];

перасмыкнуўся. …белы прыгожы твар яе аж перасмыкнуўся[7, с.25];

ашчаперыў. Ашчаперыў рукамі галаву, упёрся локцямі ў стол [7, с.27];

валюхалася. Паўз платы валюхалася… выпацканым у гразі лычом…свіння… [7, с.32];

кешкаліся. Тут і там у пяску кешкаліся, грэбліся куры[7, с.32];

цвеліцца. …будуць штоначы будзіць і цвеліцца [7, с.42];

абчыкрыжылі. …абчыкрыжылі і той шматок ля глінішчаў…[7, с.45];

разрахавацца. Дзве каровы прадалі… каб разрахавацца з дзяржавай [7, с.45];

унурваўся. …унурваўся ў работу, рабіў і ў полі, і на лузе, як вол [7, с.47];

ачомаюся. І я трохі таксама ачомаюся [7, с. 203];

хабалі. …дык цяпер дадому хабалі пачалі хадзіць… [7, с.171];

дапнуць. А калі немцы і туды дапнуць… [7, с. 190];

схіб. Не падвядзі, не схіб [7, с.130];

плужыць. Глыбока плужыць, чорт! [7, с.136];

кеўляў. Не жыў бы, а кеўляў… [7, с.139];

паджала. У Мінск паджгала [7, с.152];

злякнуўся. …аж злякнуўся, не паверыў Піліп [7, с.109];

агаломшыў. …з гэтым хаосам, што так нечакана наваліўся, агаломшыў [7, с.50];

ценькала. У паветры, здавалася, павіс шматгалосы згэлк - усё і ўсюды ценькала, гухала, бухала, вуркатала, свістала… [7, с.104];

бухала. У паветры, здавалася, павіс шматгалосы згэлк - усё і ўсюды ценькала, гухала, бухала, вуркатала, свістала… [7, с.104];

вуркатала. У паветры, здавалася, павіс шматгалосы згэлк - усё і ўсюды ценькала, гухала, бухала, вуркатала, свістала… [7, с.104].

У чацвёртую групу ўваходзяць назоўнікі, якія ўказваюць асобныя віды дзеянняў чалавека, якія накіраваны супраць іншага чалавека:

мітрэнга. Вядома, вайна - гэта мітрэнга, змены [7, с.10];

заварушка. Як заварушка якая ці закалот - адказваць Івану давядзецца… [7, с.11];

закалот. Як заварушка якая ці закалот - адказваць Івану давядзецца… [7, с.11];

калатэча. Але ці жыць астанецца, ці ацалее ў калатэчы, калі тая ўсчнецца [7, с.12].

Пятую групу складаюць лексемы, якія ўказваюць на месца, час, колькасць, меру і аб’ём:

наўкруг. …векавая пушча, што распасціралася наўкруг (навокал) [7, с.5];

расцяробы. …да таго ўраджаю, што збіралі на расцяробах, ён быў не лішні [7, с.6];

напоўніцу. …асыпала напоўніцу наваколле зыркімі, зіхатлівымі промнямі [7, с.13];

надоечы. Пеўня надоечы злавіў і ў школу прынёс… [7, с.16];

што-кольвек. …да стала падсесці, перахапіць што-кольвек [7, с.17];

уга. …клопатаў жа прыносілі ўга колькі! [7, с.43];

пазногця. І такіх да пазногця трэба! [7, с. 198];

сутонні. На сутонні, да ўсходу сонца, з хаты выпраўляліся і вярталіся дадому, як змяркалася, на цямочку [7, с.51-52].

Шостую семантычную групу складаюць уласна-лексічныя дыялектызмы, якія раскрываюць народна-бытавую лексіку:

а) прылады працы і іх часткі, ваенныя прылады:

пранты. Жалезныя пранты, колле, кулакі, а іншы раз і сякеры пускаліся ў ход [7, с.7];

б) назвы адзення і іх частак:

цурубалкі. …зашпіліў на цурубалкі расхрыстаную палатняную кашулю… [7, с.13];

шламакі. Усунуў ногі ў шламакі-апоркі… [7, с.13];

г) стан чалавека:

юшка. …насы адзін аднаму квасяць, юшку пускаюць [7, с.12];

одум. А потым ахапіў Піліпа одум… [7, с.46];

д) назоўнікі, якія ўваходзяць у склад устойлівых выразаў:

чортведама. Гэта ж чортведама што… [7, с.10];

гульма. …не працаваць, а гульма гуляць, камандаваць [7, с.12];

пуду. …гарлапаняць, пуду (пудлу) адзін другому паддаюць… [7, с.33];

Апошнюю групу складаюць словы з розных часцін мовы, якія абазначаюць разнастайныя прыкметы:

анігадкі. …затое анігадкі - жывы, здаровы застаўся… [7, с.11];

пракавешны. Дзіва-то, татка гаворыць: лодар, пракавешны лодар… [7, с.359].

наўзахапкі. …спявалі наўзахапкі, імкнуліся, няйначай, перакрычаць адна адну, птушкі [7, с.18];

лутовыя. …абутыя ў мяккія, паношаныя лутовыя лапці… [7, с.18];

хіжа. Ды так жа хіжа, злосна, што Мікалай аж сцехануўся… [7, с. 19];

цубчэй. …расла трава мурава і было трохі цубчэй… [7, с.31];

выпацканым. Паўз платы валюхалася… выпацканым у гразі лычом… свіння… [7, с.32];

перахлябісты. …спяшаўся рыжы перахлябісты сабака [7, с.32];

памаўзлівы. Кот, сапраўдны памаўзлівы кот! [7, с.49];

капец. Стрэліць - і ўсё, капец… [7, с.125];

нахлашч. …пакіраваліся да адчыненых нахлашч весніц [7, с.118];

жалезняком. …дзе сахою, дзе капаніцаю, дзе жалезняком успорваў дзірван [7, с.51];

старчматы. Прычым корань не бакавы, а старчматы [7, с.53].

Такім чынам, сярод лексічных дыялектызмаў выяўлена некалькі сінанімічных радоў: абібок. Ды сачы за мяшкамі, бо зноў які злыдзень памяняе табе там, калі будзеш абібокай [7, с.360] - лодар (разм.). Дзіва-то, татка гаворыць: лодар, пракавешны лодар… [7, с.359]; заварушка. Як заварушка якая ці закалот - адказваць Івану давядзецца… [7, с.11] ― закалот. Як заварушка якая ці закалот - адказваць Івану давядзецца… [7, с.11].