диалект сөздік. й рылысына, й шаруашылыына, бйымдара байла
 Скачать 74.04 Kb.
|
|
Заттың сынын, сыр-сипатын білдіретін сөздер. Сөйленістерде кездесетін сын есімдерді мағынасына қарай сапалық жəне қатыстық сын есімдер деп, екі үлкен топқа бөлуге болады. Сөйленістерде сапа- лық сын есімдерге қарағанда қатыстық сын есімдер мол кездеседі. Заттың түсін, сапасын білдіретін қызыл, көк, сары, ақ, қара, қызғылт,жасыл сияқты негізгі сын есімдердің бəрі де əдеби тілдегідей. Олар- дың құрамында диалектілік ерекшеліктер байқалмайды. Сапалық сын есімдер. Қазақ сөйленістерінде үлкен, зор сөздері- нің синонимі ретінде қолданылатын сөздер өте көп. Мысалы, Қазақ- станның оңтүстік-шығыс облыстары тұрғындарының тілінде шоң/чоңсөзі жиі қолданылады. Мысалы, ол чоңкісі болған дейді (Сем., Үрд.). Білегі арыстанның білегіндей, Жүрегі жолбарыстың жүрегіндей. Шоң желке, кең жауырын, жазық маңдай, Тұрпаты Түркістанның түбегіндей (Н.Бекежанов) Бұл сөзден басқа сөйленістерде үлкен, зор мағынасында дығал,дырау, нəн, нəнбай, əйдік сияқты сөздер қолданылады. Нəн, нəнбайсөздері батыс қазақтарының тілінде жиі кездеседі. Тонау нəн түйета- уықты қарашы (Түрікм., Таш.). Қарсы алдымнан нəнсүңгуір кезде- се кетті. Қос ауызды ала сала басып қалғанымда, ұшып түсті (Ақт., Маңғ.). Қопаның ішінде бір əйдікөгіз жүр (Ақт., Ырғ.). Ол да бір əйдік ауыл екен (Орын., Ад.). Жетісу, Шығыс Қазақстан тұрғындары- ның тілінде шоян//жоян//ноян создері үлкен, зор мағынасында қол- данылады. Бір ноян жігіт үйге кіріп келді (Алм., Талд.). Ол жояныдыспен қымыз ішті (Сем., Ақс.). Сыртынан қарағанда жоян жігіт көрінеді (Моңғ., қаз.). Дырау сөзі үлкен, зор мағынасында батыс қа- зақтарының тілінде жиі қолданылады. Мысалы: Ол дырау бір жігітті ертіп келді (Орал, Жымп.) Қайтер ең аяулыңды алса дырау (X. Ерға- лиев). Бұлардың бірқатары дып-дырау,дып-дырдайболып, күшейткіш буын қабылдап та қолданылады. Батыс аймақтарда ыссы, ыссыладымдесе, оңтүстік аймақтарда ыстық,ыстықтадымдейді. Солтүстік- батыста ащы тамақ, ал Жетісу жəне Шығыс Қазақстанның кейбір ау- дандарында аштытамақ дейді. Мысалы, Тамаққа тұз көп салынған ба, тым ашты ғой (Алм., Шел.). Қиынсөзі сөйленістерде екі мағынада қолданылады. Солтүстік аудандарда қиын жақсы (өте жақсы) деп, бұл сөзді өте, аса сияқты күшейтпелі үстеу мағынасында қолданса, шығыс аудандарда ол өлең- ді қиынайтады (ол өлеңді жақсы айтады) деп, жақсы мағынасында да қолданады. Ірəбасқа сөзі Орал облысында жақсы, керемет жəне лайықты де- ген мағыналарда қолданылады. Мына көйлек балаларға ірəбасқаекен (Орал, Чап.). Батыс қазақтарының тілінде шандоздеген сөз жақсы, əдемі, керемет жəне кербез мағыналарында жұмсалады. Мы- салы: Аттың небір шандозын, Үкілі құйрық, майда жал, Отанымды қорғауға Өсірді, күтті, баптады (Н. Байғанин). Кер миығым, кербезім, Керіскендей шандозым(Махамбет). Үржаңа.Су жаңа, Совхоз үржаңамашина алып келіпті (Орын., Ад.). Шынжау.Жіңішке, нəзік. Шынжауқозы пышаққа жарамас (Гур., Маңғ.). Сабу.Саябыр, баяу. Бүгін жел сабу(Гур., Маңғ.). Тенік. Əумесер, есерсоқ. Жұмыс істемей, арақ ішіп тенік болып кетіпті (Моңғ., қаз.). Арзу.Ынтық, ынтызар. Арзуадам (Гур., Маңғ.). Мияз(адам). Паңданып сөйлейтін кербез адам. Асқар бір мияз адам ғой (Орал, Жымп.). Даңғайыр.Даңғыл. Даңғайыржол (Гур., Маңғ.). Тақыл. Тəуір, жақсы. Тақыл мата. Сырқосы кешегіден гөрі тақыл-дау(Гур., Маңғ.). Қатыстық сын есімдер. Сын есімнің бұл тобынан əсіресе атап өтетін тұлғалар -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары жалғанып айты- латын сын есім тұлғалары. Олардың бірқатары сөйленістерде түбір күйінде қолданылады да, бірқатары түбір күйінде қолданылмай, тек -дай, -дей жұрнақтары тұлғасында ғана қолданылады. Сөйленістерде кішкентай мағынасында төмендегі сөздер жұмсалады: зəрекендей,шікідей,құртақандай,құйтақандай,құртапаштай,битақандай,құйттай, титімдей, шинамдай, тұянамдай, шитақандай, шүкімет-тей, мүштай, минаттай. Мысалдар: Мынау бір шікідей бала екен (Гур., Маңғ.). Бойы минаттай болғанмен, пəле көрінеді (Гур., Маңғ.). Балалар болса, əлі шүкіметтейжас (Қ. орда, Сыр.). Шитақандай болып саған мұның не керегі болды (Түрікм., Тащ.), Мына қауын мүштай екен (Шымк., Шард.). Сөйленістерде -дай,-дейжұрнағы арқылы жасалып, үлкен, зор мағынасында жұмсалатын сөздер аз емес: сəліңгірдей, дəңгілдей, əй-діңгірдей,кекірдей,дүмдей,дырдай,батпанақтай,мауыздай. Мысалдар. Сақалы дəңгілдейекен (Гур., Маңғ.). Олдəңгілдейадамды да жыққан болатын (Түрікм., Таш.). Е-е, астындағы кекірдейат қой, баратын жерге жеткізбей не қыпты (Шығ. Қаз., Зайс.). Есіктің алдында тұрған сəліңгірдейжігіт кім? (Гур., Маңғ.). Ол мауыздайжігітті жыға алмады (Қ.орда, Арал). Əйдіңгірдей жұмыскерлер болса, жұмыс қалай бітпесін (Қ.орда, Арал). Қатыстық сын есімдерге төмендегі туынды сөздерді де жатқызуға болады: Əлменді.Күшті, қуатты. Бұл колхоздың аттары əлмендікеледі (Ақт., Ырғ.). Сүдінді.Ажарлы, əдемі. Оның апасы сүдіндідейді ғой (Орал, Чап.). Мелжемді. Зор, қарулы. Абайдың інісі Оспан мелжемді адам бо- латын (Сем., Абай). Ызбайлы. Сыпайы, əдепті. Сағит деген ызбайлы адам ғой (Орал, Жəн.). Ызбайлы жас доктор кемпірге əдептілігімен ғана ұнаған жоқ, мырзалығымен де ұнады (X. Есенжанов). Пісентті.Сенімді, жинақты. Бұлпісенттіадам ғой (Гур., Маңғ.). |