Сурхури. Йтес туртни
 Скачать 104.42 Kb.
|
|
Чăваш хĕрарăмĕсем, ытти халăхсем пекех ачана мунчара е пӳртре – чаршавпа пӳлнĕ кĕтесре — çуратнă. Хĕрарăма çăмăлланма пулăшма карчăк чĕннĕ. Ача чиперех çуралтăр тесе пĕрех май кĕл тунă. Çуратаймасăр аптăранă чух леш тĕнчери ватăсенчен пулăшу ыйтса, асăнса çăкăр татăкĕ хунă. Унчченхи ачисем вилсе пынă пулсан çĕнĕ пепкене çут тĕнчене тимĕр ункă витĕр тытса илнĕ. Усал сывлăш вара ача хĕрарăмран мар, тимĕр ункăран çуралать тесе хăранипе тивмессе шаннă. Ача сывлăхлă пултăр тесе çуралнă ача пуçĕ çийĕнче чĕрĕ çăмартана çăка патакĕпе çапса çĕмĕрнĕ. Хăйсем пĕрех май: «Турă çырлах, Турă çырлах», – тенĕ. Çапла «усал сывлăша» çăмарта парса çырлахтарнă пулать. Ача çуратнă çĕре хăш-пĕр килте ачан ашшĕ те хутшăннă. Вăл сăпка çакмалли пăта çумне вĕрен çыхнă, ун çине уртăнса арăмĕ асапланнă пек ахлатнă. Çапла арăмĕн асапне çăмăллатма тăрăшнă. Çуралнă ачан пурнăçне сыхласа хăварас тесе чăвашсем темĕн те шутласа кăларнă. Ачана пушă витрене хунă. Витре тĕпне çывăхри юханшыва е пичĕкери шыва перĕнсе ачана шывран туртса кăларнă пек тунă. Пӳрте кĕрсен вара аслăрах ачисене пепкене шывра тупрăмăр тесе улталанă. Хăшĕсем ачана çӳп-çап ăшĕнче тупнă пек чăн-чăн спектакль тунă. Ачана çуралсанах кил картине илсе тухнă. Вара кантăкран е алăка уçса çапла кăшкăрнă: «Ача тупрăм, сутăн илместĕр-и?» Ача амăшĕ: «Туянатпăр, пире ача кирлĕ»,- тенĕ. Ачашăн укçа парса ăна хăй аллине илнĕ. Пĕрисен тăхăр ачи те çут тĕнчене килсенех вилсе пынă. Вуннăмĕшĕ çуралсан çак йăлана тусан тин ачи сывă ӳснĕ. Çуни Ачана çунă чух та йĕркене хытă пăхăннă. Ăшă шывра çунă хыççăн таса кипкене чĕркенĕ те куритене хурса вĕри мар кăмакана лартнă. Ача çирĕпрех пултăр тенĕ ĕнтĕ. Унăн тепĕр пĕлтерĕшĕ те пулнă: кăмакаран кăларнине ача амăш хырăмĕнчен тухнипех танлаштарнă. Çапла ачана «илме» килнĕ усал сывлăша арпаштарнă. Ача «кĕпине» пытарни Ачан кĕпипе кăвапа пыршине тĕп сакайне – çĕр айне чавса пытарнă. Ачан пурнăçĕ ан татăлтăр тесе хăш чух çаксене çăпата ăшне чĕркесе хуни те пулнă. Ăна çын курман чух лаша витине курите айне пытарнă. Пӳрте кĕрсен 41 пĕчĕк пашалу пĕçернĕ те тĕп сакайне анса ача çуралнă тĕле тăрса кĕлĕ вуланă. Тухсан çав тĕле урай хушăкĕнчен тăварланă шыв янă. Çĕр Турринчен ача хăмла пек ӳстĕр тесе ыйтнă. Ача кĕпипе кăвапа пыршине çĕр айне чавса пытарас йăла ытти халăхсен те пулнă. Çак япаласене ачасăр хĕрарăмсем вăрласран хăранă. Хăшĕсем ачан кăвапа пыршисене типĕтсе таса пусмапа чĕркесе арча тĕпĕнче тĕплĕн усранă. Ача амăшĕ Ача çуратнă хыççăнах хĕрарăма таса мар тесе шутланă. Ăна апат хатĕрленĕ çĕре, чиркĕве, ĕçкĕ-çике явăçтарман. Уйрăмах арçын çывăхĕнче пулма хушман. Çапла 40 кун хушши. Мăкшă хĕрарăмĕ, тĕслĕхрен, виçĕ хут мунча кĕрсен тин «таса» шутланнă. Хĕрача çуратрĕ пулсан икĕ хут нумайрах тасалмалла пулнă. ЙĔТЕС ЧĔРТНИ Эпĕ чăваш ялĕнче ӳссе çитĕннĕ. Атте-анне те чăвашсем. Тăвансем, кӳршĕсем хăнана пухăнсан яланах йĕтес туртатчĕç. Мĕне пĕлтерет çакă чăвашсен ĕлĕкрен пыракан йăли-йĕрки? Каласа парсамăр. Зинаида И. Чăвашсем мĕн авалтан пăр-пĕрне хисепленĕ, туслă пурăннă. Вĕсем ĕçкĕсене, уявсене пĕрле пухăнса савăннă. Ĕçкĕсен хуçисем питĕ тĕплĕ хатĕрленнĕ. Ятарласа сăра тунă, сĕтел çине лартма чăх, хур тушки, пыл-çу, çăкăр-тăвар, тутлă апат-çимĕç хатĕрленĕ. Хăнана вара чи çывăх тăванĕсене кăна мар, аякри тăванĕсене, кӳршĕ-аршăсене, ялти сумлă çынсене те чĕнме тăрăшнă. Ялти ватăсем каланă тăрăх, чăвашсен ĕçкисем питĕ шавлă та савăнăçлă иртнĕ. Чĕннĕ хăнасем пурте пухăнса çитсен, вĕсене сĕтел хушшине лартнă, килнĕ çамрăк мăшăрсене палламан аякри тăвансемпе паллаштарнă. Каласа паракансем асăннă тăрăх, хăнасен сĕтел çинчи пĕтĕм çимĕçе тутанса пăхмалла пулнă. Чăвашсем сĕтел çине мĕн ĕлĕкренех чăх-хур тушки лартнă. Çав чăх ашне вакласа çинĕ чух ытти шăмăсемпе пĕрле йĕтес шăмми те пулнă. Кама йĕтес шăмми лекет, арçынна е хĕрарăма, вăл йĕтес туртма шутланă. Енчен те хăйĕн туртас кăмăл пулмасан йĕтес шăммине уйăрмасăр хăварни те пулнă. Йĕтес шăмми лекнĕ çын ушкăнри хăйне килĕшекен, кăмăла каякан çынна йĕтес шăмми уйăрма ыйтнă. Каласа панă тăрăх, ку йăлана тата çывăхрах тăванлашас тесе тунă. Çавăнпа та йĕтесе тăвансемпе кăна мар, кӳршĕсемпе, аякри тăвансемпе те туртма пултарнă. Йĕтесе шĕвĕр пӳрнепе (указательный палец) туртнă. Ăна уйăриччен, уйăракансем малтан хăйсен хушшинче çапла калаçса татăлнă: «Ухмаххин пĕр литр, ăслин çур литр ĕçтермелле»,- тенĕ. Унсăр пуçне тата икĕ енчен те пĕр-пĕрне кĕпе тăхăнтармалла пулнă. Йĕтесне уйăрнă хыççăн çекĕлли ăсли пулса юлнă, çекĕлсĕрри вара – ухмаххи. Çавăнтах вĕсем йĕтес хăçан чĕртес пирки калаçса татăлнă, мĕншĕн тесен уйăрнă япала, ăна чĕртмеллех пулнă. Каласа паракансем асăннă тăрăх, йĕтес шăммине чĕртмесен ватăсем чăх-чĕп ăнмасть тенĕ. Уйăрнă хыççăн харпăр хăй йĕтес шăммине йĕтес чĕртиччен пуçтарса хунă. Йĕтесне чĕртме вара, пултаракансем ятарласа хăна пухнă, хăшĕсем йĕтесне уявсенче пĕр-пĕрин патне кайса чĕртнĕ. Пĕрремĕш йĕтес чĕртме пыраканĕ «ухмаххи» пулнă. Унăн йĕтес чĕртме пынă чух шăммине пĕрле илсе пымалла пулнă, вăл çавăн пекех «ăсли» патне литр ханша, кучченеçсем тата кĕпе илсе пынă. Хăшĕсем вара килти ытти çынсене те парне панă теççĕ. Парне вырăнне пит шăлли, пусма, сăмса тутри е тутăр пулма пултарнă. Тепрехинче, палăртнă вăхăтра «ăсли» хăнана пынă. Вăл та çур литр ханша, кĕпе тата ытти парнесем илсе пынă. Енчен те, йĕтес туртакансенчен иккĕшĕнчен пĕри чĕртме пымарĕ пулсан йĕтес чĕрĕлмен тенĕ, анчах та ĕлĕкхи вăхăтра ун пек тĕслĕхсем сахал пулнă. Йĕтес чĕртнĕ чух ятарласа юрламалли юрă пулнă: И кăтик те кăтик, ай, шур чăххи Вун икĕ çăмарта, ай, тăвайрĕ, Вун икĕ те чĕпĕ, ай, кăларчĕ, Вун иккĕрен пĕри автан пулчĕ, Çавăн йĕтессине, ай, чĕртетпĕр. Йĕтес юррине юрланă чух йĕтес туртнисем ик енне пĕрер тенкел лартса ун çине урлă çатма тимĕрин патакне хурса чăх каштара ларнă пек туса юрлани те пулнă. Çак юрра ĕлĕкхи çынсем хăйсене ытларах килĕшекен хăна юррин кĕввипе те юрлама пултарнă. Кунсăр пуçне тĕрлĕрен хăна юррисем юрланă, такмак каласа ташланă, савăннă. Юлашкинчен, каяс умĕн хуçисем яланах хăнисене сĕтел хушшине лартса хăналанă, çул курки ĕçтерсе ырă сунса ăсатса янă. АВАЛХИ ЙĂЛА – ЧӲКЛЕМЕ Ĕмĕр-ĕмĕр чăвашăн кун-çулĕ Юмах-халап çинче пырать ялан. Сĕм-сĕм аваллăхран килет пехил, ăс-хакăл. Пире, йăх-йышлă халăха, пархатарлăх халлă. Кĕлĕрен. Самар хутлăхĕнчи чăвашсем Чӳклеме йăла-йĕркипе пĕрремĕш хут уяв ирттерчĕç. Çак мероприяти Самар кĕпĕрни йĕркеленнĕренпе 160 çул тултарнă тĕле хатĕрленĕ программăна кĕнĕ. Мĕн ачаранах асăрханă тăрăх, манăн анне çăкăра хĕрес хывмасăр, хĕвелтухăç енче вырнаçнă Турă кĕтесĕ çине пăхса темĕн пăшăлтатмасăр нихăçан та пуçламан. Сакăрвунă çичче пуснă аннеçĕм çăкăр хакне питĕ лайăх пĕлет, вăрçă çулĕсенчи выçлăх çинчен пăлханмасăр каласа параймасть. Çавăнпах пулĕ паян кунччен çăкăр тĕпренчĕкĕсене сĕтел çинчен тирпейлĕн, асăрхануллăн ал тупанĕ çине шăлса илет те çăварне хыпать. Анне мĕн пăшăлтатать-ши, ыйтман пĕрре те, чăрмантарман çав самантра, анчах ман шутпа вăл хăйнеевĕр чӳклет, çӳлти Турра çăкăр тутанма пӳрнишĕн тав тăвать. Чӳклени – ĕлĕкрен килнĕ йăла. Çĕр ĕçĕпе çыхăннă мĕнпур чăвашшăн та ятарласах ирттермелли йĕрке пулнă. Ăна хирти тыр-пула пухса кĕртнĕ хыççăн ирттернĕ. Пӳлĕхçе тухăçлă тырпул ӳстерме вăй-хăват панăшăн тав туса, çитес çул та ăна пулăшма чĕнсе чӳк тунă чăваш. Айванрах пурăнакансем, чухăн хресченсем чӳк уйăхĕ çитессе кĕтсе тăман, çăкăр енчен хĕсĕкрех пулнăран, маларах, авăн уйăхĕнчех ял-йыша пухса палăртнă. Пурпĕрех тин çеç пухса кĕртнĕ тыр-пула чăваш чӳклемесĕр тĕкĕнмен.В.А. Сбоев этнограф çырнă тăрăх, енчен те чăваш хресченĕ кĕлĕ тумасăр, чӳклемесĕр çĕнĕ çăкăр пĕçерсе çисен, çĕнĕ сăра туса ĕçсен, хăйне калама çук пысăк çылăхлă çын тенĕ пулĕччĕ. Паллах, хальхи вăхăтра çĕр хуçи, фермер, çак йĕркене пăхăнса пурăнмасть, унăн пуçĕнче çĕр лаптăкĕнчен нумайрах тупăш илес шухăш. Апла пулсан та, пире хамăр йăх-несĕлсен йăли-йĕркине аса илни кирлех. Çак тивĕçе саплаштарасах тесе юпа уйăхĕн 15-мĕшĕнче Самар облаçĕнчи Тольятти хули таврашне кĕрекен Поволжски посёлокĕнче чăвашсем Чӳклеме праçникне пухăнчĕç. «Истоки» Культура керменĕнне ура ярса пуссанах унта çĕр ĕçченĕн уявне лекнине туятăн. Пĕр йĕрке катки-каткипе тырă (ыраш, тулă, пăрçа, сĕлĕ, урпа), чĕрессенче килти хăмларан тунă сăра. Сĕтелсем пахча çимĕçĕпе авăнса тăраççĕ. Алă ăстисен, ӳнерçĕсен куравĕ илĕртет. Акă пĕр сĕтел хушшинче, хăйĕн пурлăхĕ умĕнче Тольяттири «Шанчăк» ансамль юрăçи Николай Кудряшов мăнаçланса тăрать, çумĕнчех – арлă-арăмлă Левуковсем. Елховка районĕнчи «Телей» дуэт та, Приволжски районĕнчи Çĕнĕ Спасскран килнĕ хăнасем те, Кинел районĕнчи «Шăпчăксем» ансамблĕн юрăçисем те питĕ илемлĕ сĕтелсем хатĕрленĕ. Ăрсиел ялĕнчи (Похвиçнĕ районĕ) юхан шыв ятлă «Тĕрекел» ансамбль хăйен сăрипе килнĕ. Сĕтел умне: «Чăваш хăмлин чи хăватлă чапĕ салантăр таврана!» - тесе çырса хунă. Тилечери (Чаллăпуç районĕ) «Тĕлпулу» юрă ушкăнĕ вара хисеплĕ хăнасене хăйсен апат-çимĕçĕ умĕнче юрă-ташăпа кĕтсе илчĕ. Çак пултаруллă ушкăн пĕрре мар Самар облаçĕнчи конкурссенче çĕнсе илсе Шупашкарти «Атăлçи çăлкуçĕсем» фестивале хутшăнма тивĕçлĕ пулнă. Жигулёвск хулинчен Валентина Дёмина ӳнерçĕ темиçе теçеткене яхăн картина тăратнă. Шупашкарти паллă ал ăсти Тамара Орлова та хăйĕн ĕçĕсене ярса панă. Вăл тĕрленĕ сĕлкĕсем, çăм тутăрсем, çăмăлкка юпăнчăксем курава илем кӳрсе тăчĕç. Хăнасем пуян куравпа паллашнă хыççăн керменĕн залне кĕрсе вырнаçрĕç. Чӳклемен тĕп пайĕ пуçланчĕ. Сцена çине мăшăрăн-мăшăрăн концерта хутшăнакан артистсем тухрĕç. Арçынсен аллинче алтăрпа сăра, хĕрарăмсен – тирĕкпе çăнăх. Нимелле, ятарласа хатĕрленĕ йывăçран тунă сарлака каткана çăнăхне, чĕресе – сăрине ячĕç. Куракансем ура çине тăрса ЧР тава тивĕçлĕ артисчĕ Михаил Анисимов шăрантаракан «Алран кайми аки-сухи» гимна итлерĕç. Ун хыççăн Чĕмпĕр хăни Александр Пешне Чӳклеме кĕллине вуларĕ. Шурă кĕпе-йĕмлĕ, çĕлĕкне хул хушшине хĕстернĕ мăчаварăн сăмахĕсене пурте тимлĕн итлерĕç, зал шăна вĕçни илтĕнмелле шăп тăчĕ. Чăваш уявĕ нихăçан та юрласа, ташласа савăнмасăр иртмен. Çак уявра та чăвашсен 12 юрă ушкăнĕ тата уйрăм юрлакан виçĕ артист сцена çине тухрĕ. «Тĕлпулу» ушкăн чӳклеме выляса кăтартрĕ. Чĕмпĕртен килнĕ «Эревет» ушкăн (ертӳçи Н. Ф. Косырев) сюита евĕрлĕ вăйă-куллипе паллаштарчĕ. Шунтал районĕнчи Чулçырмаран килнĕ «Чĕкеç» халăх ансамблĕ (ертӳçи А.Ф. Толстов) куракансене хаваслă юрă-ташăпа савăнтарчĕ. Кинел, Похвиçнĕ Елховка районĕнчен килнĕ артистсене те питĕ хапăл йышăнчĕç. Паллах, Тольяттири юрă ушкăнĕсем концертра ытларахчĕ. Вырăнти «Шурăмпуç» ушкăн (ертӳçи Л.В. Сибулатова) Кĕр сăри йăла-йĕркине хăна юррисемпе çыхăнтарса кăтартса пачĕ. «Шанчăк» халăх ансамблĕ (ертӳçи А.Н. Максимов), чăваш эстрада ансамблĕсем «Хĕлхем» (ертӳçи В.Л. Левуков), «Çăлкуç» (ертӳçи Е.И. Биктимиркина) тата Нина Измайлова ертсе пыракан «Алтăр çăлтăр» дуэт номерĕсем те куракансене питĕ килĕшрĕç. Пĕччен юрлакансем: Мария Петровапа Светлана Родионова эстрада юррисене шăрантарчĕç. Вĕçĕнче артистсем пурте сцена çине тухрĕç. Мăчавăр кĕлллипе, Николай Карлин çырнă Самар облаçĕн гимнĕпе уяв вĕçленчĕ. Чӳклемене курма килнисем питĕ кăмăллă юлчĕç, праçнике йĕркелесе ирттерекенсене В.П. Иванова, Л.Н. Павлова, А.П. Глухова тав турĕç. |