офд. ОФД 14 апта (1). Ппм111 Корганбаева Диляра Дегейлік тапсырмалар 1дегейлік тапсырма Зат алмасуды кезедері. Зат алмасу дегеніміз
 Скачать 43.55 Kb.
|
|
ППМ-111 Корганбаева Диляра Деңгейлік тапсырмалар: 1-деңгейлік тапсырма: Зат алмасудың кезеңдері. Зат алмасу дегеніміз – организмде жүріп жататын барлық химиялық процестердің жиынтығы.Организмдегі зат алмасу тіршіліктің негізгі белгісі болып табылады. Тірі организм зат алмасудың нәтижесінде пайда болып жарыққа шығады, тіршілік етеді, өсіп жетіледі және өледі. Зат алмасу физиологиялық – ас қорыту, сіңіру, бөліп шығару, физикалық-химиялық-сорбция, диффузия, биопотенциалдар, биохимиялық-заттардың синтезделуі, ыдырауы, өздігінен- өзі құралуы сияқты т.б әртүрлі кейде қарама-қарсы процестерді айтамыз. Зат алмасудың негізгі 3 кезеңі: Ас қорыту (тамақтану биохимиясы) Аралық алмасу (клетка ішілік зат алмасу) Бөліп шығару (түзілген соңғы заттар) Ас қорыту, ыдырауы: Полимерлердің мономерлерге дейін ақуыздың амин қышқылдарына, көмірсулардың моносахаридтерге, майлардың май қышқылына және глицеринге дейін ыдырауы. Тамақтың негізгі компоненттері: көмірсулар, майлар, ақуыздар. Тамақтың қосымша компоненттері: микроэлементтері, дәрумендер, Na және K тұздары. Ас қорыту процесі асқазан жолдрында жүреді, яғни асқазанға түскен ас қорытылып, ішектің кілегейлі қабатына сіңіріледі. Аралық зат алмасу, басқа сөзбен айтқанда метоболизм – тірі клеткада жүретін барлық химиялық процестерден тұрады. Тірі клеткада көптеген биохимиялық реакциялар жүреді. Метаболизм— көптеген мультиферменттік жүйелердің өзара тығыз байланысының арқасында іске асатын клетканың белгілі бір бағытқа бағытталған, аса мұқият ұйымдасқан белсенділігі. Метоболизм қызметі: Клетканың ағзаға түскен тамақтың ыдырауынан түзілетін энергиямен қамтамасыз ету. Тамақты кіші молекулалы заттарға дейін ыдыратып, оларды басқа макромолекулаларды құрауға қолдануға дайындау. Ақуыз, нуклеин қышқылдары, майлар, полисахаридтер т.б сияқты макромолекулаларды, биополимерлерді олардың құрамды бөліктерінен жинау, құрастыру. Клетканың арнаулы қызметі үшін қажет биомолекулалардың синтезі мен ыдырауы (гормондар,медиаторлар, кофакторлар). Сонымен қорыта келгенде, метаболизм энергетикалық және құрылыстық қызмет атқарады. Метаболизм 2 түрге бөлінеді: Катаболизм — күрделі органикалық молекулалардың қарапайым, кіші молекулалы заттарға дейін ыдырауы. Мысалы, тамақпен түскен көмірсу, май, ақуыз көптеген сатылы биохимиялық реакциялардың нәтижесінде сүт қышқылына, СО2 және аммиакқа дейін ыдырайды. Катаболизм— (гр.ката-төмен,баллен-тастау) күрделі органикалық қосылыстардың ыдырап, қарапайым молекулаларға айналуы.Азық-түлік, жем-шөп арқылы организмге енген және тканьдер мен органдарға барған белоктар, липидтер, көмірсулар бірқатар катаболиздік реакциялар нәтижесінде ыдырап, ақырғы өнімднрге (CO2, H2O, NH3) айналады да, сыртқа бөлініп шығады. Катаболиздік реакциялар кезінде органикалық молекулалардан бос энергия бөлініп шығады және олар АТФ макроэргиялық байланысында, басқа да нуклеоидтерге жиналады. Жиналған осы энергия тірі организмнің тіршілік әрекетін іске асыру үшін жұмсалады. Анаболизм биосинтез, яғни анаболизм кезінде кіші молекулалы заттардан, “құрылыстық белоктардан “үлкен молекулалы заттар ақуыздар, полисахаридтер, липидтер т.б. Түзіледі. Биосинтез үшін эергия қажет. Энергияның көзі ретінде АТФ-тың АДФ-қа және фосфор қышқылына дейін ыдырау реакциясы және НАДФН * Н+ қолданылады. АТФ → АДФ + Фн Анаболизм-(гр.ana- жоғары деген сөзі) белоктар, майлар, нуклеин қышқылдарының және жасуша мен ұлпадағы басқа да биомолекулалардың синтезі.Мұндай синтез катаболизм кезінде пайда болған заттардың есебінен іске асады. Анаболизм реакциялары кезінде АТФ макроэргиялық байланыстарынан босап шыққан энергия жұмсалады. Анаболизм процесі кезінде организмның құрам брліктері қалыптасады және жаңа бөліктері түзіліп жаңарады. Ал организмді тұтастай алып қарастыратын болсақ, ересек организмның дене құрамы біркатар уақыт бойы оншама өзгере қоймайтыны белгілі. Катаболиз, анаболиз процестері: Клеткадағы катаболиздік және анаболиздік реакциялар бірінен-бірі тәуелсіз болады және бір мезгілде жүреді. Бұл екеуі зат алмасудың біртұтастығын және оның мазмұнын көрсетеді. бұл реакцияларды ферменттер катализдейді және және оны эндокриндік жүйе мен орталық нерв жүйесі басқарып, реттейді. Катаболизм және анаболизм нәтижесінде түзілетін қосылыстар метаболиттер немесе- аралық өнімдер деп аталады. Катаболизм диссимиляция деп, ал анаболизм ассимиляция деп те аталады. Негізгі қоректік заттар (белоктар, көмірсу және майлар)-күрделі де жоғары молекулалы қосылыстар. Сондықтан олар ас қорыту жолында ішек-қарын қабырғасы арқылы сорылып, организмге ене алмайды.Ол заттар организмге сіңіп,оның құрам бөлігіне айналу үшін оларды ыдырату және қарапайым молекулалы заттарға айналдыру қажет.Қоректік заттардың ыдыракп айырылуы әр-түрлі ферменттердің әсері арқылы іске асады және ол ас қорыту процесі деп аталады. Зат алмасу қарқыны Белок алмасу Көмірсу алмасу Май алмасу Су алмасу Минерал алмасу Клетка ішінде катаболиттік және анаболиттік реакциялар бір уақытта жүреді,бірақ олдардың жүру жылдамдықтарының реттелуі біріне-бірі тәуелсіз болады. Клетка макромолекулалары өздерінің негізгі құраушы бөлімдеріне ыдырайды: полисахаридтер —- гексозалар, майлар —-май қышқылдарына және глицеринге, ақуыздар —- амин қышқылдарына дейін ыдырайды. Метоболиттер. Метаболизм — катаболизм және анаболизмніңң үздіксіз бірлігі. Метоболиттердің тұрақты концентрациясы синтез бен ыдырау процестерінің динамикалық тепе-таеңдігі. Бір клеткада біріне-бірі қарама-қарсы екі процестің бірлігін қамтамсыз ету. Биологиялық мембраналар ең алдымен клетка метаболизмінің биохимиялық, клеткалық және физиологиялық деңгейде интеграциялық және дифференциялық ( іріктеу және басқару ) жүйесі. Биохимиялық деңгейде болатыны биомембранасыз АТФ-тың синтезі,мысалы гормондардың зат алмасуға әсері жүрмейді.Клеткалық және субклеткалық деңгейде болатыны мембранасыз ядроның, митохондрийдің, лизосомалардың, цитоплазманың өз қызметтерін істеуі мүмкін емес. Зат алмасуды зерттеу әдісінің екі түрі бүтін ағзада мүшелер мен тіндер кесінділерінде. Метаболизм процестерін бүтін ағзада зерттеу. Бұл ескі әдіс болғандықтан изотоптарды (атомдарды) қолдану барысында жаңарып, ХIХ ғ. Басында ғалымдар көптеген мысалдар келтіре бастады. Кноп май қышқылдарының оргазмде таралуының зерттеуіне жасаған эксперименттері соған мысал бола алады. Әдетте тұрақты изотопты элементтер қолданылады, олар бір бірінен организмдегі салмағы кең таралған элементтер (ауыр изотоптар) немесе радиактивті изотобы бойынша ерекшеленеді. Мүшелер кесінділеріндегі метаболизмге зерттеулер. Артериясы кесілген органға қандайда бір зар ертіндісін және сұйықтықтағы затты талдау, бізге мүшеде қандай айналуларға заттың ұшырауын көрсетеді. Мысалы,осындай жолмен бауырда азоттың әсерінен мочевинада амин қышқылы түзіледі. Осы әдіс арқылы бауырдын негізгі қызметі кетонды заттар мен мочевинаны түзу деп бекітілді. Тіндер кесінділерінде зерттеу әдісі. Микротома арқылы мүше кесіндісін (тіндер) аламыз, оларды құрамында дәл сондай немесе өзге қосындылары бар, белгілі бір температурада, құрамында газы бар орталарға орналастырып, түзілген өнімдерді зерттейді. Мысалы, осы әдіс арқылы тіндердің тыныс алуын (тіндегі оттегінің жұмсалуы және көмір қышқыл газының бөлінуі) зерттеуге болады. Тұрақты изотоптар ішінде жиі қолданатын салмағы екіге тең сутек изотобы (дитериі, 2Н), массасы 15 ке тең азот(15 N), массасы 13 болатын көміртек(13С) және массасы 18 оттек(18О). Радиактивті изотоптардың ішінен қолданылатын сутек изотобы (трити, 3Н), фосфор(32Р және 33Р), көміртек (14С), күкірт (35S), йод (131I), темір (59Fe), натрий(24Na) және т.б. Қорыта келгенде, метаболизм – катабализм мен анаболизмнің үздіксіз бірлігі. Метаболиттердің тұрақты концентрациясы (глюкоза,ақуыз, май қышқылдары), синтез бен ыдырау процестерінің динамикалық тепе теңдігі. Биологиялық мембраналар ең алдымен, клетка метаболизімінің биохимиялық, клеткалық және физиологиялықдеңгейде интеграциялық және дифференциялық(іріктеу және басқару) жүйесі. Биохимиялық деңгейде болатын биомембранасыз АТФ- тың синтезі, гормондардың зат алмасуға әсері т.б. жүрмейді. 1-деңгейлік тапсырма: Белоктар алмасуы. Азықтың ең құнды бөлігі белок, өйткені белокпен ғана тамақтанса, адам біраз уақыт өмір сүре алады, ал белоксыз өмір сүру мүмкін емес. Белок ыдырағанда май мен көмірсу түзіледі. Егер белокты ( айталық, сүттің белогын) тікелей ғана жіберсе, адам уланады. Кейбір адамдарға сиыр сүті, жұмыртқа жақпайды, себебі бұл тамақтардағы белок ішек – қарын арқылы ыдырамай, сол күйінде қанға өтеді. Белоктың құрамында азот, күкірт, амин қышқылдары бар, ал май мен көмірсуында олар жоқ. Адмның тіршілігіне қажетті белок мөлшерін белоктік минимум дейді. Ол жасқа байланысты өзгереді. Қарапайым белоктың құрамында 4 зат қана бар: оттегі, сутегі, өмірсу және азот, ал күрделі белоктарда ( мысалы мидың белогында) бұлардан басқа күкірт, фосфор, темір т.б. бар. Белоктар мономерлі амин қышқылдарынан тұрады. Белок молекуласында 100-ден 30000-ға дейін мономерлер болады. Олардың молекулалық массасы 17000-нан 500000-ға дейін. Не бары 20-дан астам амин қышқылдары бар. Солардан шексіз көп белоктары өзіне ғана тән етіп бейімделген. Организмдегі белоктар түрлі қызмет атқарады. Ферменттердің негізі болып зат алмасудағы химиялық реакциялардың қарқынын өзгертеді, яғни биологиялық катализатор қызметін атқарады. Кейбір белоктар транспорттық қызмет атқарады. Эритроциттердің құрамындағы гемоглабин оттегі мен көмір қышқыл газын тасиды. Денедег барлық қозғалыс арнайы белоктар актиннің және миозиннің қатысуымен орындалады, яғни белок еттің жиырылу қызметіне де қатысады. Дендегі клеткалардың құрамының негізгісі болып, белоктар – құрылыс материалы қызметін атқарады. Сонымен, біздің өміріміздің барлық салаларына белок қатысады. Тамақтың құрамындағы күрделі белоктар ас қорыту сөлдерінің әсерінен қарапайым түрлері пептидтерге және амин қышқылдарына айналады. Амин қышқылдарының 10% организмның өзінде өндірілмей, сондықтан оларды таптырмайтын қышқылдар дейді. Бұларға аргинин, триптофан, лейцин,изолейцин, валин, треонин, лизин, метионин мен фенилалин жатады. Өсіп, дмып жатқанда бала организміне бұларға қоса 10- қышқыл – гистидин аса қажет. Осы аталған ауыстырылмайтын амин қышқылдары жейтін астың құрамында жеткіліксіз болғанда адам денесінде, әсіресе балалар мен жас өспірімдердің организмінде айтарлықтай өзгерістер пайда болады. Денеде белоктың қоры онша көп емес, сондықтан ашығу баланың өсуін мүлде тоқтатады, кейде ұзаққа созылған жағдайдаақыл кемшілігі пайда болуы мүмкін, баланың жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Мысалы, ауыстырылмайтын өсімдік тағамдарымен ғана қоректенетін елдерге «квашиорк» деген сырқат көп кездеседі. Адам организміне тәулігіне қанша белок қажет болады? Ауыр жұмыспен шұғылданбайтын адам үшін орта шамамен тәулігіне адамның әр – бір салмағына 1,1-1,3 г белок қажет. Ересек адам ауыр жұмыс істегенде, оның бұлшық еттерінде белок жиналады, ал қалыпты жағдайда белок жиналмайды, артық мөлшері майға айналады немесе азот түрінде денеден шығарылады. өсімдік белоктарымен салыстырғанда, жұмыртқадан басқа, жануарлар белогы сіңімділеу болады. Пісірген тамақтыңбелогының сіңімділігі артады. Әр ұлпаның белок қажеттілігі әртүрлі. Мысалы, мидың ақ заттарына белоктан гөрі май көбірек қажет, ал мидың сұр затына, бұлшық еттерге, керісінше,белок көбірек қажет болады. Адамның өсуі мен дамуына мөлшері ғана емес, сапасы толық болуы керек. 2-деңгейлік тапсырма: Азоттық теңдестікер. Азоттық тепе-теңдік — организм денеден қанша азот жұмсайтын болса, сонша азотты тамақпен бірге қабылдайтындығы. Адам организмі тәулігіне орта есеппен 13—16 грамм (80—100 грамм белокпен бірге) азот қабылдайды. Азоттық тепе-теңдік — ағза қабылдаған азот пен оның ағзадан шығу мөлшері арасындағы сәйкестік. Мұндай сәйкестік адам мен жануарлардың қалыпты тіршілігі үшін қажет. Мысалы: ересек адам ағзасы тәулігіне 13-16 г азот, яғни 100 г белок қабылдауы керек. Ол әртүрлі тағамдардың негізінде түзіледі. Аталған мөлшер ұзақ уақыт жетіспесе, адам арықтап, әлсірейді, салмағы кемиді, яғни азоттық тепе-теңдік бұзылады. Өсіп келе жатқан адам ағзасы үшін тамақтанудан алынатын азот ағзадан шығатын қалдық заттардағы азоттан артық болуы керек. 2 -деңгейлік тапсырма: Көмірсулар алмасуы. Адам ағзасындағы көмірсулар оңтайлы салмақты сақтаудан басқа, үлкен жұмыс майданын орындайды, бұл сәтсіздік тек семіздіктің пайда болуына ғана емес, сонымен қатар көптеген проблемаларға алып келеді. Көмірсулардың негізгі міндеттері келесі функцияларды орындау болып табылады: Энергия - шамамен 70% калория - көмірсулар. 1 г көмірсудың тотығу процесі жүруі үшін денеге 4,1 ккал энергия қажет. Құрылыс - жасушалық компоненттерді салуға қатысады. Резерв - бұлшықет пен бауырда гликоген түрінде депо жасаңыз. Реттеуші - кейбір гормондар табиғатта гликопротеидтер. Мысалы, қалқанша безінің және гипофиздің гормондары - мұндай заттардың бір құрылымдық бөлігі - ақуыз, ал екіншісі - көмірсулар. Қорғаныс - гетерополисахаридтер тыныс алу жолдарының, ас қорыту органдарының, зәр шығару жолдарының шырышты қабығын жабатын шырышты синтездеуге қатысады. Ұяшықтарды тануға қатысыңыз. Олар эритроциттер мембраналарының бөлігі болып табылады. Олар протромбин мен фибриногеннің, гепариннің құрамына кіретіндіктен, қан ұюын реттейтіндердің бірі (қайнар көзі - «Биологиялық химия» оқулығы, Северин). Біз үшін көмірсулардың негізгі көзі - бұл тамақтан алатын молекулалар: крахмал, сахароза және лактоза. Сахаридтердің ыдырау кезеңдері Денедегі биохимиялық реакциялардың ерекшеліктерін және көмірсулар метаболизмінің спорттық көрсеткіштерге әсерін қарастырмас бұрын, сахаридтердің ыдырау процесін олардың әрі қарай гликогенге айналуымен, спортшылардың жарысқа дайындық кезінде өте қажырлы түрде өндіріліп, жұмсалатындығын қарастырайық. 1 кезең - сілекеймен алдын-ала бөліну Белоктар мен майлардан айырмашылығы, көмірсулар ауыз қуысына енгеннен кейін дерлік ыдырай бастайды. Шындығында, денеге енетін өнімдердің көпшілігінде күрделі крахмалды көмірсулар бар, олар сілекейдің әсерінен, атап айтқанда оның құрамына кіретін амилаза ферменті және механикалық фактор қарапайым сахаридтерге ыдырайды. 2 кезең - асқазан қышқылының одан әрі ыдырауға әсері Бұл жерде асқазан қышқылы пайда болады. Ол сілекей әсер етпейтін күрделі сахаридтерді ыдыратады. Атап айтқанда, ферменттердің әсерінен лактоза галактозаға дейін ыдырайды, ол кейіннен глюкозаға айналады. 3 кезең - глюкозаның қанға сіңуі Осы кезеңде ашыған жылдам глюкозаның барлығы дерлік бауырдағы ашыту процестерін айналып өтіп, қанға тікелей сіңеді. Энергия деңгейі күрт көтеріліп, қан қанықтырылады. 4 кезең - қанықтылық және инсулинге жауап Глюкозаның әсерінен қан қоюланып, оның қозғалуы мен оттегінің тасымалдануы қиындайды. Глюкоза оттегінің орнын басады, бұл қорғаныш реакциясын тудырады - қандағы көмірсулар мөлшерінің азаюы. Ұйқы безінен инсулин мен глюкагон плазмаға енеді. Біріншісі, заттардың жоғалған тепе-теңдігін қалпына келтіретін, олардағы қанттың қозғалысы үшін тасымалдау жасушаларын ашады. Глюкагон, өз кезегінде, гликогеннен глюкозаның синтезделуін азайтады (ішкі энергия көздерін тұтыну), ал инсулин дененің негізгі жасушаларын «тесіп», глюкозаны гликоген немесе липид түрінде орналастырады. 5 кезең - бауырдағы көмірсулар алмасуы Толық ас қорыту жолында көмірсулар организмнің басты қорғаушысы - бауыр жасушаларымен соқтығысады. Көмірсулар дәл осы жасушаларда арнайы қышқылдардың әсерінен қарапайым тізбектерге - гликогенге қосылады. 6 кезең - гликоген немесе май Бауыр қанда кездесетін белгілі бір мөлшердегі моносахаридтерді ғана өңдеуге қабілетті. Инсулин деңгейінің жоғарылауы оны тез арада жасауға мәжбүр етеді. Егер бауырда глюкозаны гликогенге айналдыруға уақыт болмаса, липидті реакция пайда болады: барлық бос глюкоза оны қышқылдармен байланыстыру арқылы қарапайым майларға айналады. Дене қорды қалдыру үшін осылай жасайды, алайда біздің тұрақты тамақтануымызды ескере отырып, ас қорытуды «ұмытып кетеді», ал глюкоза тізбегі майдың пластикалық тініне айналады, тері астына тасымалданады. 7 кезең - екінші реттік жік Егер бауыр қант жүктемесімен күресіп, барлық көмірсуларды гликогенге айналдыра алса, соңғысы инсулин гормонының әсерінен бұлшық еттерде жинала алады. Әрі қарай, оттегінің жетіспеушілігі жағдайында ол ең қарапайым глюкозаға бөлінеді, жалпы қанға оралмай, бұлшық еттерінде қалады. Осылайша, бауырды айналып өтіп, гликоген төзімділікті арттыра отырып, бұлшықеттің белгілі бір қысылуына энергия береді (көзі - «Википедия»). Бұл процесті көбінесе «екінші жел» деп атайды. Спортшының гликоген мен қарапайым висцеральды майлардың үлкен қоймалары болған кезде, олар оттегі болмаған кезде ғана таза энергияға айналады. Өз кезегінде май қышқылдарының құрамындағы спирттер қосымша вазодилатацияны ынталандырады, бұл оның жетіспеушілігі жағдайында жасушалардың оттегіге жақсы сезімталдығына әкеледі. Көмірсулардың неліктен қарапайым және күрделі болып бөлінетінін түсіну маңызды. Мұның бәрі олардың бұзылу жылдамдығын анықтайтын гликемиялық индексі туралы. Бұл, өз кезегінде, көмірсулар алмасуының реттелуін бастайды. Көмірсулар неғұрлым қарапайым болса, соғұрлым ол бауырға тез жетеді және майға айналу ықтималдығы жоғары. 3 -деңгейлік тапсырма: Липидтер алмасуы. Липидтер — (гр. λίπος, lípos — май) — барлық тірі жасушалардың құрамына кіретін және тіршілік процестерінде маңызды рөл атқаратын май тәрізді заттар. Липидтер – табиғи заттар тобы. Олар іс жүзінде суда ерімейді, бірақ полярсыз еріткіштерде (хлороформ, эфир,этанол) ериді. Липид гректің lipos – май деген сөзінен шыққан. Липидтер молекуласында полярсыз (көмірсутекті) және полярлы (–СООН, –ОН, –NH2) аймақтар болады. Липидтер химиялық құрамы мен құрылымы жөнінде үш топқа бөлінеді: қарапайым липидтер, күрделі липидтер, стероидтар. Қарапайым липидтерге май қышқылдары мен спирттердің күрделі эфирлері жатады. Бұл топты триацилглицеролдар мен балауыздар құрайды. Триацилглицерол – бұл үш атомды спирт глицерол мен май қышқылының үш молекуласынан құралған күрделі эфир. Күрделі липидтерге фосфолипидтер жатады. Фосфолипид биологиялық мембрананың негізгі құрамдас бөлігі болып саналады. Барлық жасуша мембранасы құрамына фосфодиацилглицерин кіреді. Ол күрделі эфир, молекуласы глицерин қалдығынан, май қышқылының екі қалдығынан, фосфор қышқылының қалдығынан және азотты негіздерден тұрады. Стероидтар биологиялық белсенді қосылыстардың үлкен тобы, құрылым негізін қаныққан полициклді спирт пергидроцикло-пентанофенантрен құрайды. Стероидтар сабындалмайтын липидтерге жатады, сілтілі гидролизде сабын түзілмейді. Олар жануарлар, өсімдіктер ұлпаларында және микроорганизмдерде кездеседі. Стероидтарға холестерин және олардың туындылары жатады. Липидтерге майлар және май тәрізді заттар — липоидтер жатады. Липидтердің молекуласының құрамына C, H, O атомдары кіреді. Құрамындағы элементтердің байланысына және құрылымына қарай липидтер алуан түрлі болып келеді. Барлық липидтерге тән жалпы қасиет — олардың молекулаларының полюссіздігінде (гидрофобтылығында). Сондықтан липидтер полюссіз сұйықтықтарда: бензинде, эфирде, хлороформда жақсы, ал суда нашар ериді. Липидтердің гидрофобты (грекше hydor — су және phobos — қорқыныш) қасиет көрсетуінің жасуша тіршілігіндегі маңызы зор. Себебі жасуша мембранасының ортаңғы екі қабаты фосфолипид молекуласынан тұрады. Фосфолипид молекуласы жасушаға сырттан қажетсіз заттарды өткізбейді және сыртқы ортаға жасушадағы заттарды шығармайды. Осының нәтижесінде жасушаның химиялық ортасы тұрақты болып сақталады. Липидтердің ішінде көп таралғаны және ең негізгісі — майлар. Майлардың химиялық құрылымы күрделі болып келеді. Оның молекуласы үш атомды спирт — глицерин мен жоғары молекулалы май қышқылдарынан тұратындығы мынадай формулада бейнеленген:  R1, R2, R3 радикалдарының орнына кез келген пальмитин, стеарин, олеин және т.б. қышқылдары болуы мүмкін. Майлар: жануар ,өсімдік майлары және т.б. болып бірнеше топқа бөлінеді. Майлардың бір-бірінен айырмашылығы — олардың құрамына кіретін май қышқылдарының сипатына байланысты. Май кышқылдары: қаныққан және қанықпаған больп екі топқа бөлінеді. Қаныққан май қьшқылдары бір байланысты, оларга пальмитин, стеарин қышқылдары және т.б. жатады. Ал қанықпаған май қьшқылдары қос байланыс түзеді, оларға олеин, линол және т.б қышқылдар жатады. Жануар майларының құрамында қаныққан қышқылдар көп, сондықтан олар бөлме температурасында да қатты күйде болады. Мысалы, сиыр майының құрамында глицерин, пальмитин және стеарин қышқылдары бар. Пальмитин қышқылы 43°С-та, ал стеарин қышқылы 60°С-та ғана ериді. Яғни, су қайнағанда глицерин су молекуласымен байланыс түзеді де, ал май қышқылдары сұйықтықтың беткі қабатында қалықтап, гидрофобты қасиет керсететіндігін күнделікті түрмыстан аңғаруға болады. Өсімдік майының құрамында канықпаған май қышқылдары көп болады. Осыған байланысты олар жеңіл ериді және бөлме температурасында сұйык күйін сақтайды. Мысалы, зәйтүн майы глицеринмен байланысқан олеин қышқылының қалдығынан тұрады. Көптеген жасушалардағы майдың мөлшері құрғақ зат массасының 5—-10%-ын құрайды. Алайда құрамының 90%-ға жуығы майдан тұратын жасушалар да болады. Мысалы, жануарлардың тері астындағы май қабаты, май бездері, шарбы (қарынның сыртындағы жұқа май), түйенің өркеші жөне дельфин сүтінің 40%-ы майдан тұрады. Липидтердің гидрофобты қасиет көрсетуінің жасуша тіршілігіндегі рөлі ерекше. Себебі жасуша мембранасының ортаңғы екі қабаты фосфолипид молекуласынан тұрады. Фосфолипид молекуласы жасушаға сырттан қажетсіз заттарды өткізбейді, керісінше іштен сыртқы ортаға жасуша заттарын шығармаудың нөтижесінде, оның химиялық ортасы тұрақты болады. Сол сияқты липидтер жүйке ұлпасында, мида көп мөлшерде бар. Сонымен қатар жүйкенің миелинді қабықшасын зерттеудің нәтижесінде фосфолипидтердің маңызы айқындала түсті. Май төрізді заттарға: холестерин, майда еритін А, D витаминдері және кейбір гормондар жатады. |