Физио тыныс сессия. Тынысалу жйесі бойынша емтихан сРАтары жауаптарымен 20212022 жж
 Скачать 147.59 Kb.
|
|
Көмірқышқыл газының дене сұйықтықтарында тасымалдануы A. Көмірқышқыл газы қысымы жоғары аймақтан төменгі қысымға дейін таралады, бірақ қысым градиенті оттегідегідей үлкен емес. Бақалар мұның орнын көмірқышқыл газының алмасуы үшін үлкен тері аймағына ие болу арқылы өтейді. 70% плазмада бикарбонат иондары түрінде тасымалданады (кейбіреулері плазмада бос, ал кейбіреулері гемоглобиннің глобиндік бөлігіне жабысады). 13.Тыныс алу,оның негізгі кезеңдері.Сыртқы тыныс алу механизмі. Тыныс алу жүйесі – мүшелер мен ұлпаларға қоршаған ортадан оттегін жеткізіп, көмір қышқыл газын сыртқа бөліп шығаруды қамтамасыз етеді.Тыныс алу процесінің нәтижесінде организмге түскен оттегі клеткаларға жеткізіліп, онда ол биохимиялық реакцияларға қатысады. Аталған процесс мына тәртіпте орындалады: 1. Сыртқы тыныс алу - ауадағы газдарды (атмосферадан) өкпеге әкеліп,өкпеден қайтадан атмосфераға шығарып тұру; 2. Өкпе көпіршіктеріндегі (альвеолалардағы) газдар мен қан құрамындағы газдардың алмасуы; 3. Газдардың өкпеден ұлпаға, ұлпадан өкпеге қан ағынымен тасымалдануы; 4. Ұлпа мен қан арасындағы газ алмасуы; 5. Ішкі тыныс алу - клетка құрамындағы органикалық заттардың тотығуы. Сыртқы тыныс алу, яғни газдардың ауадан өкпеге өтуі, өкпеден қайта атмосфераға шығарылуы екі кезеңнен: демалу (инспирация) және демшығарудан (экспирация) тұрады. Инспирация мен экспирация тірі организмде өзара жымдасып үйлесім тапқан, өмір бойы бірінен соң бірі белгілі бір ырғақпен алмасып отырады. Ауаны өкпеге тартып алып,ондағы газ алмасуына қатысқан ауаны тысқа шығару үшін өкпе біресе ұлғайып, біресе тарылып тұруы тиіс.Альвеола қабырғасында ет талшықтары болмағандықтан өкпе кеңейіп не тарыла алмайды,бұл процесс көкірек қуысының ұлғайып,тарылуына байланысты.Дәм шығарған сәтте көкірек қуысы тарылады да,өкпе қысымы жоғарылап,ауа сыртқа шығып өкпе тарылады.Адам демді ішке тартқан кезде инспирация еттері жиырылады да,көкірек қуысын кеңейтеді, көкет жиырылып күмбезі 1,5см. төмендейді.Дәмді ішке алу мен демшығару тыныс еттерінің жиырылуынан болады,өкпе тыныс алуға тікелей қатыспайды.(Дондерс тәжірибесі). 14.Оттегіні қанмен тасымалдау .Оксигемоглобиннің қисық диссоциациясы,оның сипаттамасы.Қанның қышқыл сыйымдылығы Оттегінің қан арқылы тасымалдануы— бұл негізінеп қанның қызыл тұйіршігінің құрамындағы гемоглобин (Нв) мен оксигемоглобин (Нн02) күйінде тасымалданады.Оттегі артерия қанынан тінге тікелей өтпейді,біразы венада қалып қояды.Оттегінің артерия қанынан тінге келіп сіңген бөлігін оттегін сіңіру коэффиценті деп атайды.Қан айналысының үлкен шеңбері капиллярларында оксигемоглобин ыдырап,оттегін бөліп шығарады.Бөлініп шыққан оттегі сол арадағы тінге өтеді.Оксигемоглобиннің түзілуі мен ыдырауы қандағы оттегінің кернеу күшіне байланысты.Оксигемоглобин ыдырауын қисық сызықпен көрсетуге болады.Қисық сызыққа қарап оттегінің кернеу күші мен оксигемоглобин түзілуінің арақатынасына әртүрлі факторлар әсер етеді, оттегі кернеу күші с.б.б.70 мм-ге дейін төмендесе,оксигемоглобин өте тез ыдырайды, оттегінің сол тінге сіңу дәрежесі артады. ОГ ның ыдырау сызығы гемоглобиннің оттегін өзіне қосып алу не сол қосылған оттегін бөліп шығару қасиетіне де байланысты. 15.Тыныс алуды гуморальды реттеуге қатысатын рецепторлардың түрлері. Қандағы газдардың хеморецепторларды тітіркендіретіні ,тыныс алу орталығына рефлекстік жолмен әсер ететіні анықталған.Организмде хеморецепторлардың екі түрі бар: біреуі-артерия қабырғасында орналасқан шеткі хеморецепторлар, екіншісі- сопақша мида орналасқан орталық хеморецептор. Шеткі хеморецепторлардың бір тобы жалпы ұйқы артериясының екіге бөлінген жерінде каротидтік рефлексогендік алаң мен қолқа доғасында қолқаның рефлексогендік алаңында орналасқан.Олар әсіресе СО2 мен Н иондарының көбеюіне ,қанда оттегі деңгейінің төмендеуіне өте сезімтал келеді.Орталық хеморецепторлар сопақша мида 0,2мм тереңдікте М және Л белгіленетін екі аймақта орналасқан.Бұар қандағы СО2 мен О2 және жұлын сұйықтығындағы Н+ мөлшеріне өте сезімтал.Қандағы көмірқышқыл газ алдымен жұлын сұйықтығындағы сутегін көбейтеді де,орталық хеморецепторлар арқылы тезірек жетеді.Орталықтағы хеморецепторлардың тыныс алу орталғына әсері шеткі хеморецепторға қарағанда күштірек болады.Өкпеде механорецепторлармен (керу) қатар капиллярлар арасында юкстаальвеолярлық (J) рецепторлар бар.J рецепторлар арқылы қалыпты жағдайда сау адам тітіркенбейді,патологиялық жағдайда өкпе қабынғанда ,эмболияда тітіркенеді.Мұның әсерінен тыныс жиілейді. Ирритантты рецепторлар тыныс жолындағы эпителий және субэпителий қабаттарында және өкпе түбірінде орналасқан.Ирритантты рецепторлар қозған кезде адам жөтеледі,тынысы жиілейді,бронхтары тарылады. 16.Өкпе тінінің көлемді созылуы .Өкпе үшін көлем-қысым қисығы.Сурфактанттың физиологиялық рөлі. Өкпеде серпімді тіндер көп. Сондықтан да ол созылып қайта тартылып алғашқы қалпына келе алады. Өкпе ширығуы мен созылуы тығыз байланысты. Созылған өкпе тінін бұрынғы қалпына келтіретін күш серпін күші деп аталады. Өкпе неғұрлым созылғыш келсе, оның серпімділігі де соғұрлым жоғары болады. Серпін күші өкпенің аумағын тарылта отырып, висцеральдық плевраны париетальдық плеврадан тартып ажыратуға тырысады. Бұл - плевра қуысындағы қысымды азайтатын негізгі себептің бірі. Созылған өкпенің қайта тарылуы бронх еттерінің тонусына да байланысты. Плевра қуысында теріс қысымның тағы бір себебі альвеолалардың ішкі бетінде сурфактант атты беткі кернеу күші өте төмен заттың болуы. Әрбір альвеоланың ішкі беті осы сурфактантпен майланған. Бұл белок аралас липидтен тұрады. Ол пневмоциттерден бөлініп шығады. Сурфактанттың қалыңдығы 20-100 нм. Альвеоланың көлемі кішірейген сайын оның беткі керілу күші төмендей түседі. Сондықтан сурфактантпен көмкерілген плевра өкпенің трансмуралдық қысымы қанша жоғарыласа да кішірейіп, әрқашан керіліп тұрады. Сурфактанты бар өкпеде болмайды. Сонымен альвеоланың серпімділігі сурфактант жасы келген адамда өкпенің созылу дәрежесі су бағанасы бойынша 200 мл/см-ге тең, ал жасқа толмаған балада 5-10 мл/см. Өкпе ауруларын анықтауда бұл көрсеткіштерді пайдалануға болады. Өкпе сурфактанты — өкпедегі альвеолалардың ішкі бетіп тыстап жататын суда ерімейтін және бір-біріне жабыспайтын жұқа (10— 20 ммк) қабық. Мүндай сурфактанттың қабығы жетілмеген тұсы алғашқы дем алуда баланың өкпесі керіліп созылмай калады. 17.Инспираторлық механизм.Тыныс алу жолдарының кедергісі,тыныс жолдарының кедергісін анықтайтын факторлар,дәм шығару механизмі. Тыныс алуға әсер етенін факторлар.Сыртқы тыныс алу қарқындылығын сипаттайтын көрсеткіштерді үш топқа бөлуге болады : - сыртқы ауа – альвеолдар аумағындағы тыныс алуды сипаттайтын көрсеткіштер. Оларға тыныс алу қозғалысының ырғақтылығы, жиілігі мен тереңдігі, тыныс алудың минуттық көлемі (ТМК), өкпе желдетуі (ОВ), өкпенің тіршілік сыйымдылығы (ӨТС) т.б. жатады; - альвеолдық ауа - өкпе капиллярларындағы қан аумағында тыныс алуды сипаттайтын көрсеткіштер, немесе тікелей өкпедегі газ алмасуы; - қандағы газдардың мөлшерін немесе қан оксигенациясын сипаттайтын көрсеткіштер. Адамның тыныс алуы қоршаған ортаның және ағзаның ішкі ортасының өзгерістеріне бейімделеді. Бейімделу жүйкелік және гуморальдық реттелу үрдістері арқылы қамтамасыз етіледі. Қалыпты жағдайда адамның тыныс алу айналымы «дем алу»-«дем шығару» минутына 12 - 16-ға дейін болуы мүмкін. Тыныс алудың бұл түрі эйпноэ деп аталады. Сөйлеу және тамақтану кезінде тыныс алу уақытша өзгереді: апноэ - дем алғанда немесе демді шығарғанда тыныс алудың тоқтауы пайда болады. Физикалық, еңбек жүктемелері кезінде, оттегіні көп пайдаланудан, гиперпноэні байқауға болады, басқаша айтқанда тыныс алудың тереңдігі мен жиілігі арттады. Адам ұйықтағанда да тыныс алу паттерні өзгереді: баяу (ортодоксалды) ұйқы кезеңінде тыныс алу сирек және тыныс алу қозғалыстардың амплитудасы төмен боп келеді, ал парадоксалды кезеңінде - бұл көрсеткіштері ұлғаяды. Тірі организмнің тіршілік етуіне қажет аса маңызды қызметтерді белгілі бір орталықтар реттеп отырады. Тыныс алу осы қызметтердің бірі. Тыныс алудың жиілігі, тереңдігі оттегінің адамға қажет мөлшеріне және қандағы көмір қышқыл газ деңгейіне сәйкес өзгеріп отырады. Бұл сәйкестілік жүйке жүйесі арқылы реттеледі. Демек, тыныс алу үрдісін реттейтін нейрондар тобы (тыныс алу орталығы) сопақша мида орналасқан. Тыныс алу орталығының үстіңгі - артқы (дорзалды) жағында ромба ойығының төменгі бұрышына жақын көбінесе инспирациялық, ал астынғы - бауыр (вентрал) жағында экспирациялық және аздаған инспирациялық нейрондар орналасқан. Тыныс орталығының инспирациялық және экспирациялық бөлімдері арасында реципроктық (кері) қарым-қатынасы бар. Инспирациялық бөлім қозған сәтте экспирациялық бөлім тежеледі. Экспирациялық бөлім қозса, керісінше инспирациялық бөлімінің жұмысы тежеледі. Осы екі бөлімнің қызмет механизмі туралы әртүрлі пікірлер бар. Солардың бірі - Варолий көпіршесінде орналасқан пневмотаксикалық тыныс алу орталығының қызметі. Пневмотаксикалық орталық демалу және демшығару кезеңдерінің белгілі бір кезекпен реттелуін қадағалап отырады. Орталық тыныс алу механизмі демді ішке тарту мен сыртқа шығару ырғақтылығының кезектесіп келуін қамтамасыз етіп қана қоймай, тыныс алудың терендігі мен жиілігін өзгерте отырып, өкпе вентиляциясын организмнің қажеттілігіне қарай бейімдей алады. Атмосфералық ауаның құрамы мен қысымы, қоршаған ортаның температурасы, дене еңбегі кезіндегі организмің жағдайының өзгеруі, эмоциональдық қозу және т.б. осы сияқты, сыртқы ортаның факторлары зат алмасу қарқындылығына әсер ете отырып әсіресе, оттегі пайдалану мен көмірқышқыл газын бөлу процесіне ықпал ете отырып тыныс алу орталығының функционалдық жағдайына да әсер етеді. Басқа да физиологиялық процесстердің реттелуі сияқты, тыныс алудың реттелуі де кері байланыс принципі бойынша жүзеге асырылады. Былай болу себебі, организмді оттегімен қамтамасыз етіп, онда түзілген көмірқышқыл газының денеден шығарылуын реттейтін орталық тыныс алу механизмінің қызметі - өзі реттейтін процестердің физиологиялық жағдайымен анықталады. Қанда көмірқышқылының жинақталуы және оттегінің жетіспеушілігі - орталық тыныс алу механизмін қоздырушы фактор болып есептеледі. Демді ішке алу, шығару, тыныс алу еттерінің жиырылуы арқылы іске асырылатыны белгілі. Тынысалу еттерін жиырылтатын жүйке нейрондары жұлын мен ми құрамына кіреді: диафрагмалық жүйке нейрондары жұлынның III-IV мойын сегментінің алдыңғы ашасында, ал қабырғааралық еттердің жүйке жасушалары жұлынның көкірек сегменттерінде орналасқан. Егер жұлын мен мидың түйіскен жерінен көлденең кессе, диафрагма еттері бұрынғысынша жиырыла береді, мұның арқасында тыныс алу тоқтамайды, бірақ қабырғааралық еттер тыныс алу үрдісіне қатыспайды. Демек, бұл тәжірибелер тыныс алу ми мен жұлын арқылы реттелетінін көрсетеді. Адам өз еркімен тынысын жиілете және тереңдеп алады, тіпті біразға дейін тоқтата да алады. Бұл да тыныс алу үрдісін реттеуге ми, әсіресе ми қыртысының қатысатының көрсетед 18.Гипоксия,гипоксемия және асфиксия туралы түсінік.Ентігу,гиперпноэ және апноэ ұғымдарының сипаттамасы. Гипоксия — жасушалардың оттегі жетіспеушілігінен туатын ұлпалардың декструктивтік өзгерістеріне әкелетін патологиялық процесс. Гипоксия тіндерге оттегі жеткізудің бұзылуынан және/немесе оларды жасушалардың тыныстық жүйелерінің жоюының бұзылуы нәтижесінде дамиды. Гипоксиямен, оттегімен қамтамасыз ету тапшылығымен бала анасының ішінде жатқанда жиі кездеседі. Күнделікті өмірде орташа гипоксия ұйықтағанда болуы мүмкін, күндіз қызметтік жүктеме қарқынды жұмыс істеп жатқан ағзалардың гипоксиясына жиі әкеледі. Организмнің өлуі де әрқашан толық гипоксиямен жүреді. Тыныстық гипоксия сыртқы тыныс қызметінің бұзылысы салдарынан дамиды. Оған себептер: альвеолалық желдетілу жетіспеушілігі; өкпенің диффузды қызметінің бұзылысы; желдетілу-перфузиялық қатынастың өзгеруі; Гипокемияның қалыптасуының ең көп тараған алғышарты – өкпе патологиясы. Дем алу мен дем шығару жиілігінің төмендеуі адам ағзасына оттегінің баяу жетуіне және оны жылдам тұтынуға әкеледі. Мұндай патологиялар кеудеге түскен жарақаттан, өкпедегі қабыну ауруларының және басқа да патологиялық әрекеттердің дамуымен байланысты болуы мүмкін. Асфиксия – өмірге қауіпті жағдай, кеңірдектің қысылып біраз уақыт дем ала алмауы ,газ алмасуды бұзумен байланысты, гипоксиялық және гиперкапниялық синдромдарды дамыту және респираторлық және қан айналым бұзылыстарына әкеледі. Тыныс алу орталығының қызметі қандағы газдар мөлшеріне байланысты.Қандағы оттегі мөлшері азайса( –гипоксия), көмір қышқыл газ деңгейі артса (гиперкапния) тыныс алу жиілейді.Мұны гиперпноэ дейді.Әдетте ересек адам минутына 16-20 рет дем алады. Егер қанда көмірқышқылды газ азайса,тыныс алу сирейді ,тіпті тоқтап та қалады(апноэ).Кеңірдекті қысып, біраз уақыт дем алмай қойса(асфиксия), гиперкапния мен гипоксемия үрдістері үдейді де,адам жиі жиі терең дем алады,яғни диспноэ пайда болады. 19.Көмірқышқыл газының қанмен тасымалдану формалары және оның артериялық және веналық қандағы мөлшері. Қан айналымының үлкен шеңберіндегі капиллярларын жайлаған СО2 тіннен қанға өтеді. Оның көлемі артерия қанында 52%, венада 58% жетеді. Мұның 4,5% карбогемоглин, 2,5% жай еріген газ, 51% химиялық қосынды. Қан айн.-ң кіші шеңбері капиллярларындағы артық СО2 6% альвеолаға өтіп, ондағы ауамен сыртқа шығарылады. Вена қаны артерия қанына айналады. CO2 қан арқылы тасымалдануы, қызыл қан түйіршіктері - эритроциттерден қан плазмасына ауысуы сол қандағы О2 алмасуымен тығыз байланысты. Жасушада үздіксіз түзілетін CO2 алдымен плазмаға, одан әрі эритроциттерге өтіп, осмостық қысымын жоғарылатады да плазмадан оған су өтеді. Эритроцитке карбоангидраза ферментінің қатысуымен СО2 түзіледі: СО2+Н2О=H2CO3 Плазмада карбоангидраза ферменті болмайды, сондықтан онда СО2 түзілмейді. Эритроцитегі СО2 тез ыдырай бастайды: Н2СО3=Н++НСО3- Осыған орай эритроцитте СО2 ангидриді көбейіп кетеді, ал плазмасында аз, сондықтан артық СО2 ангидриді эритроциттен плазмаға ауысады. Көмірқышқыл газы гемоглобиннен қышқылдау. Қанда көмірқышқыл газдың көбеюі эритроцитте көмірқышқылының калий тұзы (КНСО3), плазмада натрий тұзының (NaHCO3) көбеюіне әкеліп соғады. Қорыта келгенде, СО2 тіннен өкпеге көмірқышқылының калий, натрий тұздары ретінде тасымалданады. 20. Механорецепторлардың неше түрі ерекшеленеді, оларды толық сипаттаңыз. Механорецепторлар - адамның терісінде болатын сезімнің рецепторлары және механикалық қысымға сезімтал. Адам терісінің механорецепторларының бес түрі бар: Пачини денесі, Мейсснер корпускуласы, Краузе денесі, Меркел нерв ұштары және Руффини корпускулалары. Бұл рецепторлардың әрқайсысы әр түрлі функцияға жауап береді және олар бірлесіп сыртқы қоздырғыш пен орталық жүйке жүйесінің арқасында пайда болатын ішкі интерпретация арасындағы байланыс арқылы пайда болатын барлық сезімдерді тануға мүмкіндік береді. Түсті (шашсыз) теріде механорецепторлардың негізгі төрт типі бар, олардың әрқайсысы өз қызметіне сәйкес пішінделген: Тактильді корпускулалар (оларды Мейснер корпускулалары деп те атайды) жеңіл жанасуға жауап береді және текстураның өзгеруіне тез бейімделеді (50 Гц тербелісі). Булбулы корпускулалар (Руффини аяқталуы деп те аталады) терінің және фассияның терең кернеуін сезінеді. Меркельдің жүйке ұштары (Меркель дискілері деп те аталады) тұрақты қысымды сезінеді. Терідегі және фасциядағы ламелярлы денелер (сонымен қатар, Пачинидің корпускулалары деп те аталады) жылдам тербелісті анықтайды (шамамен 200-300 Гц). Тері механорецепторлары физикалық өзара әрекеттесу нәтижесінде пайда болатын механикалық тітіркендіргіштерге, соның ішінде қысым мен дірілге жауап береді. Олар басқа тері рецепторлары сияқты теріде орналасқан. Сондай-ақ, әрқайсысының қабылдаушылық өрісі әр түрлі. 1-Меркель корпускуласының ақырғы мүшесімен баяу бейімделетін 1 типті механорецептор (SA1) терінің пішіні мен кедір-бұдырын қабылдауға негізделген. Олар шағын рецептивті өрістерге ие және статикалық ынталандыруға тұрақты жауап береді. 2-баяу бейімделетін 2 типті механорецепторлар (SA2), Руффини корпускуласының терминалды мүшесімен, терінің созылуына жауап береді, бірақ қабылдаудағы проприоцептивті немесе механорецептивті рөлдермен тығыз байланысты емес. Олар сонымен қатар статикалық ынталандыруға тұрақты жауап береді, бірақ үлкен рецептивті өрістерге ие. 3-«Тез бейімделу» (RA) немесе Meissner корпускуласының соңғы органының механорецепторы, қақпақты қабылдау негізінде жатыр және теріге сырғып кетеді. Олардың кішігірім рецептивті өрістері бар және ынталандырудың басталуы мен ығысуына уақытша жауап береді. 4-Пачини корпускуласы немесе Ватер-Пачини корпускуласы немесе ламинарлы корпускулалар жоғары жиілікті дірілді қабылдауға негізделеді. Олар сонымен қатар өтпелі реакцияларды тудырады, бірақ үлкен рецептивті өрістерге ие. Байланыстарға енгізілген төрт түрдегі механорецепторлар бар. Механорецепторлардың осы типтерінің барлығы миелинді болғандықтан, олар жүйке жүйесіне буындардың орналасуына қатысты сенсорлық ақпаратты жылдам бере алады. I тип: (кіші) Төмен шекті, статикалық және динамикалық конфигурациядағы баяу бейімделу. II тип: (орташа) Төмен шекті, динамикалық ортада тез бейімделу. III тип: (үлкен) динамикалық ортада баяу бейімделетін жоғары шегі. IV тип: (өте кішкентай) зақымдануды білдіретін жоғары шекті ауырсыну рецепторы. Әсіресе II және III типтегі механорецепторлар тиісті проприоцепция сезімімен байланысты деп есептеледі. 21.Тыныс алуды басқаратын рефлекстер. Негізгі рефлексиялық аймақтар. Тыныс алу жүйесінің химиялық тітіркендіргіштері. Өкпені ауамен кергенде үш түрлі рефлекс пайда болады. 1. Инспирациялық тежеу рефлексі - өкпені ауамен керген сәтте организм кенеттен дем ала алмай қалады. 2. Экспирациялық жеңілдеу рефлексі - өкпені демшығару кезінде керсе, келесі жолғы демалу сатысы кешеуілдейді де, демшығару сатысы созыла түседі. 3. Өкпе кішіреюіне берілген рефлекстік жауап. Дем алған сәтте өкпені қаттырақ керсе, инспирациялық еттер шектен тыс қатты қозады да ит дірілдеп демін қатты ішіне тартып жан ұшырады (Хэд парадоксы). Ал өкпенің көлемін пневмоторакс арқылы кішірейтсе, демшығару қысқарады, бірақ демалу ұзарады, яғни келесі жолғы демалу сатысы тездейді. Сонымен, Геринг пен Брейер рефлекстері өкпенің керу қабылдағыштарынан кезеген жүйке арқылы тынысалу орталығына жететін сигналдардың тынысалу жиілігін реттейтіні және демалу мен демшығару сатылары нақты бір кезекпен алмасып отыратыны, өкпеден орталыққа баратын серпіністер санына байланысты екенін көрсетеді. Сондықтан Геринг пен Брейер рефлекстері өкпенің өзін-өзі реттеу рефлекстері деп те аталады. 22.Тыныс алудың негізгі гуморальды реттеушілері O2, CO2, рН. Тыныс алудың гуморальды реттелуін дәлелдейтін тәжірибелер. Тыныс алу орталығының қызметі қандағы газдардың мөлшеріне байланысты. Қандағы оттегінің мөлшері азайса (гипоксия) немесе көмір қышқыл газ деңгейі артса (гиперкапния) тыныс алу жиілейді. Мұны гиперпноэ дейді. Әдетте ересек адам мин 16-20 рет дем алады(эйпноэ). Егер қанда көмір қышқылы азайса (гипокапния) тынысалу сирейді, тіпті тоқтап та қалады( апноэ). Кеңірдекті қысып , біраз уақыт дем алмай қойса гиперкапния мен гипоксемия үрдістері үдейді де адам жиі жиі әрең дем алады, яғни диспноэ дейді. Қандағы газдардың ( Со2, О2) тыныс алу орталығына әсері Л. Фредрик тәжірибесінде дәлелденген. Тәжірибе жасау үшін екі иттің ұйқы артериясы мен Мойындырық венасын кесіп жіберді де , оларды айқастырып, біреуінің бас бөлігін, екінші иттің сол тамырының шеткі бөлігімен жалғастырады да сөйтіп екінші иттің басын иттің қанымен , екінші иттің басын бірінші иттің қанымен қоректендіреді. Содан кейін кеңірдегін біраз уақыт қысып итті тұншықтырады, сол сәтте кеңірдегі қысылмаған екінші иттің тынысы жиілеп , тереңдей түседі, соңғысының басына келген қандс оттегі аз, ал көмірқышқыл газы көп болады. Кеңірдегі қысылған иттің тынысы барған сайын бәсеңдеп тіпті тоқтап та қалады. Мұның себебі, тынысы жиілеп тереңдеген иттің қанымен қоректенеді, бұл қанда көмірқышқыл газы аз , оттегі көп болады. Тыныс орталығының гуморалдық реттеушісі хеморецепторлардан келетін ішкі ортаның газ құрамы туралы сигналдар болып табылады. Хеморецепторлар: 1.Орталық (булбарлық) 2.Шеткі Орталық (булбарлық) хеморецепторлар мидың жасушадан тыс сұйықтығындағы СО2 кернеуі мен Н+ концентрациясына сезімтал. Алғаш рет СО2 рөлін Фредерик 1890 ж дәлелдеі. Шеткі хеморецепторлар тамырларда орналасады. Ұйқы артериясының бифуркациясында каротид денесі орналасқан, ол қанның газ құрамының өзгерістеріне сезімтал: 1.О2 кернеуінің төмендеуіне (гипоксемия). 2.СО2 кернеуінің жоғарылауына (гиперкапния). 3.Н+ концентрациясының артуына (ацидоз) Оттегінің, көмірқышқыл газының, артерия қанының және жұлын сұйықтығының рН кернеуінің шамасын бағалауға арналған хеморецепторлар тамырларда және сопақша мида орналасқан. Олар тыныс алу, вазомоторлық орталықтарға және орталық жүйке жүйесінің басқа құрылымдарына газ құрамы туралы ақпаратты жібереді. 23.Тыныс алу жүйесінің белсенділігіне әсер ететін перифериялық және орталық хеморецепторлар. Олардың бар екенін дәлелдейтін эксперименттер. Қандағы СО2 мен О2 газдары хеморецепторларды тітіркендіреді, сөйтіп тынысалу орталығына рефлекстік жолмен әсер етеді.Организмде хеморецепторлардың екі түрі бар: 1.Артерия қабырғасында орналасқан- шеткі хеморецепторлар ( артериялық) 2.Сопақша мида орналасқан орталық хеморецептор ( медуллярлық) Шеткі хеморецепторлардың бір тобы жалпы ұйқы артериясының екіге бөлінген жерінде – каротидтік рефлексогендік алаң мен қолқа доғасында – қолқаның рефлексогендік алаңда орналасқан. Олар әсіресе Со2 мен Н+ иондарының көбеюіне, қанда оттегі деңгейінің төмендеуіне өте сезімтал келеді. Бұлардан шығып тыныс орталығына жететін серпіністердің саны қандағы газдардың мөлшеріне байланысты. Орталық хеморецепторлар сопақша мида 0,2 мм тереңдікте М және L деп белгіленетін екі аймақта орналасқан. Бұлар қандағы Со2 мен О2 және жұлын сұйықтығығындағы Н+ мөлшеріне өте сезімтал. Қандағы көмірқышұыл газ алдымен жұлын сұйықтығығындағы сутегі көбейтеді де, орталық хеморецепторлар арқылы тыныс алу орталығына әсер етеді. Осыған байланысты сигналдар орталық қа шеткі хеморецепторлар арқылы тезірек жетеді. Орталықтағы хеморецепторлардың тыныс орталығына әсері шеткі хеморецепторға қарағанда күштірек болады. 24. Дем алу және дәм шығару механизмдері. Пневмотахометрия түсінігі. |