Емтихан сұрақтары Психология. 1. Адам туралы ылым жйесіндегі психологияны орны
 Скачать 72.01 Kb.
|
|
12.Имплицитті және эксплицитті эмоциялар "Эксплицит" термині тікелей және нақты анықтамаға сәйкес келетін нәрсені анықтайды, саналы, айқын және байқауға ашық. Имплицитизм-бейсаналық, вербализацияланбау, бақыланбау, автоматтылық сияқты белгілері бар білімнің ерекше түрі. Психологиялық дереккөздер бұл терминдерді "бейсаналық", "бейсаналық", "бейсаналық", "интуитивті", "Автоматты"ұғымдарының көмегімен түсіндіреді. "жасырын эмоциялар" деген ұғымның бірнеше мағыналары бар. Жасырын деп санадан тыс белсендірілген немесе өңделетін подсознание процестері айтылатындықтан және осыған байланысты санасыз болғандықтан, "эмоциялар", "эмоционалды процестер", "эмоционалды күйлер", "аффект", "сезім" терминдері берілген контекст үшін синонимді түрде қолданылады. 13.Эмоциялық интеллектті анықтау Эмоциялық интеллект – психология ғылымында қарқынды зерттеу нысанына айналған өзекті мәселелердің бірі.Эмоциялық интеллект – адамның өзінің және өзгелердің эмоциясын түсіну және олардың эмоциялық күйіне бейімделу икемділігі.Эмоциялық интеллект идеясы Эдуард Торндайк, Джой Гилфорд, Ганс Айзенк сынды авторлар зерттеуге алған «әлеуметтік интеллект» ұғымынан шыққан.1990 жылы Питер Салоуей «эмоциялық интеллект» ұғымын алғаш анықтап, «Эмоциялық интеллект» атты мақаласын жарыққа шығарды. Питер Салоуей және оның авторласы Джон Майер эмоциялық интеллектіні «эмоцияда көрінетін тұлға көріністерін қабылдау және түсіну, интеллектуалды үрдістер негізінде эмоцияны басқару» ретінде анықтайды. Аталған ғалымдардың анықтауынша, эмоциялық интеллект төрт бөлімнен тұрады: 1) өзінің және басқа адамның эмоциясын қабылдау немесе сезіну қабілеті; 2) өз эмоциясын ақыл-ойға бағыттау; 3) эмоция көріністерін түсіну қабілеті; 4) эмоцияны басқара білу.Эмоциялық интеллект (EQ) – стрессті түсіру, айналадағылармен тиімді қарым-қатынас орнату, қиындықтарды жеңу және жанжалдарды бәсеңдету үшін эмоцияларды позитивті және конструктивті бағытта түсіну, анықтау, қолдану және басқару. Эмоциялық интеллект – күнделікті өмірімізге, мысалы күнделікті жүріс-тұрысымызға, өзге адамдармен дұрыс қарым-қатынас орнатуға қажет. 14.Ерік-жігерді анықтау, ерік-жігердің критерийлері-- ерікті мінез-құлық екі негізгі фактордың қатысуымен болады: 1) мақсат, оның артында, әрине, әртүрлі мотивтер және 2) кедергілер (кедергілер, кедергілер). Ерікті әрекеттегі ең бастысы – мақсаттың құндылығын сезіну. Іс-әрекет құрылымындағы кедергілердің рөлі туралы білімді тереңдету ерік әрекетіндегі кедергі мақсаттан туындайтын екінші реттік қалыптасу екендігін жоққа шығармайды. П.В.Симонов таудың жолын жауып тастаған жартастардың сынықтары опырылған жердің арғы жағында саяхатшыға қажетті бірдеңе пайда болғанша үйілген тастар ғана болып қалатынын жазғанда осы жағдайды ерекше атап көрсетеді. Алайда, кедергімен байланысты белсенділік белгілі бір жағдайларда «бастапқы импульсті фонға итермелеуі мүмкін, содан кейін біз қыңырлыққа тап боламыз, онда жеңу өз алдына мақсатқа айналды, ал бастапқы мотив мағынасын жоғалтады және тіпті ұмытылды». 15.Мотивациялық жанжал-ерік әрекетінің шарты. 16.Стреске ден қоюдың жеке стильдері Стресс-бұл адамның қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі ғана емес, мидың барлық дерлік бөліктерін біріктіруге негізделген күрделі процесс, сондықтан оның биологиялық және әлеуметтік алғышарттары бар. Адамның биологиялық, әлеуметтік немесе эмоционалдық қажеттіліктерін зерттеудің кең ауқымында қанағаттандыруының ұзақ шектелуі стресс деп аталды. Бұл айыру ұғымына өте жақын. Стресстің пайда болуы қоршаған орта талаптары мен адамның оларға жауап беру қабілеті арасындағы сәйкессіздікпен түсіндіріледі. Нәресте кезінде стресстің негізгі факторы-баланы анасынан айыру немесе онымен қарым-қатынастың бұзылуы. Ерте жаста анамен қарым-қатынас сапасы да маңызды, бірақ егер нәресте үшін ананың жақындығы өте маңызды болса, енді бала тәуелсіз өмір сүру мүмкіндігін игереді. Сәби кезінде нәрестенің барлық қажеттіліктерін тамаша қанағаттандырған қамқор жақсы ана, қамқорлығын әлсіретіп, , әрдайым мойынсұнғыш болуға мүмкіндік беруі керек. Егер анасы баламен бірігіп қалуға, нәрестенің Мұқият күтімін сақтауға тырысса, баланың тамақтануына, тазалығына көп көңіл бөлсе, онда ол оған дамуға жеткілікті "ауа" бермейді. Анасы оны "құшағында тұншықтырып тастайтын" жағдай балаға ең қиын, содан кейін ол жақсы бала туралы оның идеяларына сәйкес келмейтініне наразылық білдіріп,бұл жағдайда бала анасынан не күтетінін білмейді - шапалақ немесе кәмпит. Мұндай белгісіздік тіпті ересек адам үшін де, тіпті бала үшін де стресстік фактор болып табылады. Мұндай жағдайда балалар онанизміне дейін ауыр аурулардың пайда болуы мүмкін. Ерте жастағы психосоматикалық көріністердің бірі-іш қату. Ата-аналар бұған назар аудармайды немесе бұл ас қорыту бұзылысын тамақтанудың бұзылуымен байланыстырады. Әрине, бір реттік іш қатуды осылай қарастыруға болады, бірақ іш қатуға бейімділік эмоционалды ыңғайсыздықтың салдары болуы мүмкін. Өмірдің екінші немесе үшінші жылдарында тәбеттің бұзылуы пайда болуы мүмкін (шыңның симптомы), бала жеуге жарамсыз заттарды жегенде: көмір, күл, сылақ және т.б. өте эмоционалды балаларда психогендік құсу пайда болуы мүмкін (эмоционалды күйзеліске негізделген), кейбір балаларда – демонстрациялық құсу (назар аудару мақсатында). Бірақ көбінесе бұл жаста құсуды бала ата-анасының кез-келген әрекетіне наразылық ретінде қолданады. Әрине, бала мұны бейсаналық түрде жасайды, сондықтан жазалар мұнда көмектеспейді. Вирустық аурулардың жиі кездесетін ауруы да психосоматикалық болып табылады. Кейбір балаларда мұндай аурулар созылмалы түрде болады (бронхит, отит және т.б.), сондықтан ересектер баланың өміріндегі қандай оқиғалар оның ауруын тудыратынын қадағалап отыруы керек. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін (үш жастан алты жасқа дейін) ересектермен эмоционалды байланыс қажеттілігі маңызды болады. Енді балаға өзін жақсы көретінін сезініп қана қоймай, жақын адамдарымен ішкі бірлігін сезіну, олармен өз ойларымен, тәжірибелерімен бөлісу маңызды; ол айналасындағыларға қажет екенін және олар үшін маңызды екенін, оны барлық артықшылықтары мен кемшіліктерімен қабылдайтынын түсіну. Алты айдан екі жасқа дейінгі балалар өзгерген жағдайларға ең қиын бейімделеді. Олар балабақшаға ең қиын бейімделеді және жиі ауырады. Өмірдің үшінші жылында баланың жүйке жүйесі үлкен икемділікке ие болады, дене күшейеді, сондықтан оған жаңа жағдайларға бейімделу оңайырақ болады. Алайда, балалардың көпшілігі үшін, тіпті үш жастан кейін де, балалар мекемесіне кіру стрессті тудырады. Бұл жағдайда балалардың үштен екісі қорқыныш сезінеді, жартысында ашуланшақтық бар. Баланың бақшада болған үшінші күнінде жағымсыз эмоционалды көріністер күшейеді, сөйлеу белсенділігі төмендейді: бала кішірек және нашар сөйлейді. Нашар бейімделген балаларда орта есеппен төртінші күні бұзылулар пайда болады, бала ауырып қалуы мүмкін. Нашар бейімделген балаларда орта есеппен төртінші күні бұзылулар пайда болады, бала ауырып қалуы мүмкін. Қолайлы бейімделу әдетте балалар мекемесіне түскеннен кейін 11-24 күн аралығында аяқталады, дегенмен оның уақыты баланың стресске жауап беруінің жеке стиліне, оның темпераментіне байланысты ұзақ болуы мүмкін. Ұйқының, тамақтанудың, дефекацияның тұрақты емес детиағы бар, тамақтың жаңа түрлеріне баяу үйренетін балалар ата-аналар мен тәрбиешілердің назарын және шыдамдылығын қажет етеді Бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін мектеп үлкен стресс факторына айналады. Оның ерекше маңыздылығына байланысты баланың ең маңызды қажеттілігі-ата-аналардың өздері талап етпесе де, оқу жетістігінің болуы. Мектептегі жеткіліксіз жетістік балаға стресстік жағдай туғызуы мүмкін. Жылау мен Қыңырлықтан басқа, оның ішінде мектепке барғысы келмейтіндіктен, бала өзінің ыңғайсыздығы туралы хабарлаудың жаңа тілін – жалқаулықты, дәлірек айтсақ, осы сөзбен көрсетілген мінез-құлықты алады. Шынында да, егер бірдеңе жұмыс істемесе және бұл күшті тәжірибе тудырса, онда ресурстарды үнемдеу үшін ештеңе жасамау, тырыспау, белсенділігіңізді тежеу, жалқау болып көріну жақсы, бірақ сәтсіз емес. Оқушы үшін үлкен проблема оның мұғалімнен қорқуының пайда болуы болуы мүмкін, ол осы жаста "Құдай" ретінде қабылданады, яғни.ерекше маңызды тұлға. Мұндай қорқыныштың пайда болу шегі әртүрлі. Мысалы, әсіресе сезімтал бала қатты қорқуы мүмкін, егер мұғалім дауысын өзіне емес, сыныптағы басқа оқушыға көтерсе. 17.Мінез-құлықты ерікті реттеу дағдылары Ерік – адамның ішкі және сыртқы кедергілерді жеңумен байланысты өзінің мінез-құлқы мен іс-әрекетін саналы түрде реттеуі. Мінез-құлықтың ерікті түрде реттелуі тұлғаның оңтайлы жұмылдыру жағдайымен, қажетті әрекет режимімен, осы әрекеттің қажетті бағытта шоғырлануымен сипатталады. Еріктің негізгі психологиялық қызметі – мотивацияны күшейту және осы негізде іс-әрекетті реттеуді жетілдіру. Бұл ретте ерікті әрекеттер импульсивті әрекеттерден ерекшеленеді, яғни. еріксіз орындалатын және санамен жеткіліксіз бақыланатын әрекеттер. Тұлға деңгейінде ерік-жігердің көрінісі осындай қасиеттерде өз көрінісін табады ерік күші(мақсатқа жету үшін қажет ерікті күш-жігер дәрежесі), табандылық(адамның қиындықтарды ұзақ уақыт бойы жеңу үшін өз мүмкіндіктерін жұмылдыру қабілеті), үзінді(шешімді жүзеге асыруға кедергі келтіретін әрекеттерді, сезімдерді, ойларды баяулату қабілеті), энергияжәне басқалар.Бұл мінез-құлық әрекеттерінің көпшілігін анықтайтын бастапқы (негізгі) ерікті тұлғалық қасиеттер. Сондай-ақ онтогенезде біріншілік, еріктік қасиеттерге қарағанда кейінірек дамитын екіншілік: анықтау (тез, негізделген және берік шешімдер қабылдау және жүзеге асыру қабілеті), батылдық (жеке әл-ауқатқа қауіп төндіретініне қарамастан, мақсатқа жету үшін қорқынышты жеңу және негізделген тәуекелдерді қабылдау қабілеті), сабырлылық (психикаңыздың сенсорлық жағын басқару және мінез-құлқыңызды саналы түрде қойылған міндеттерді шешуге бағындыру мүмкіндігі), өзіне сенім... Бұл қасиеттер күшті ерік-жігер ретінде ғана емес, сонымен бірге мінездемелік ретінде де қарастырылуы керек. Үшінші деңгей моральдық қасиеттермен тығыз байланысты ерікті қасиеттерді қамтуы керек: жауапкершілік (адамгершілік талаптарды орындау жағынан адамды сипаттайтын қасиет), тәртіп (өз мінез-құлқын жалпы қабылданған нормаларға, белгіленген тәртіпке саналы түрде бағындыру), принциптерін ұстану (сенімде белгілі бір идеяға адалдық және осы идеяны мінез-құлықта дәйекті түрде жүзеге асыру), байланыстыру (өз еркімен жауапкершілікті қабылдау және оларды орындау қабілеті). Бұл топқа адамның еңбекке қатынасымен байланысты ерік-жігер қасиеттері де жатады: тиімділік, бастамашылық(шығармашылықпен жұмыс істей білу, өз бетінше әрекет жасай білу), ұйымдастыру(жұмысыңызды ақылға қонымды жоспарлау және оңтайландыру), ынта(еңбекқорлық, уақытында орындау тапсырмалар мен міндеттер) т.б. Еріктің үшіншілік қасиеттері әдетте жасөспірімдік шақта ғана қалыптасады, т.б. ерікті әрекеттер тәжірибесі бар сәт. Адам бойындағы ерік-жігердің дамуы мыналармен байланысты: а) еріксіз психикалық процестердің еріктіге айналуымен; б) адамның өз мінез-құлқын бақылауды алуымен; в) тұлғаның күшті ерік қасиеттерінің дамуымен; г) адамның өзіне саналы түрде барған сайын күрделі міндеттер қоюымен және ұзақ уақыт бойы елеулі ерікті күш-жігерді қажет ететін барған сайын алыс мақсаттарды көздеуімен. 18.Өмірлік бағдарлар және құнды қондырғылар Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі. Ол қандай болмасын бір іспен айналысады. Оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осы айтылғанның жиынтығы оны жеке адам етеді.Жаңа туған нәресте «адам» деп аталғанымен, «тұлға» деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. Өйткені адамның өзіндік бағыт-бағдары қалыптаспайынша, өз бетімен сөйлеп, жүріп, есейгенше, яғни әрекет ете алатын қалпына келген кезде ғана жеке тұлға бола алады. Содан кейін барып өзіндік іс-әрекеттері қалыптасады.Жеке адамның бағыттылығы дегеніміз-сол адамның талғамы мен белсенділігін көрсететін ниеттер жүйесі. Өмірлік бағыт-бағдар жеке адамның жүйелестіруші қасиеті ретінде оның психологиялық қалпын анықтайды.Жеке тұлғаның негізгі сипаты, адамның іс-әрекетін бағыттаушы әрі оны нақты жағдайларға икемедестіруші тәуелсіз тұрақтылық жиынтығы жеке адам бағыт-бағдары деп аталады.Адамды танып білу үшін оның қоғам мүшесі ретінде қандай істерді тындыра алатындығымен танысу керек. Келешектегі мақсатына жету үшін ықыласты, ынталы болу оған ұмтылу жеке адамның бағыт-бағдарын білдіреді. Адамның бағдары, ынта-жігері, мақсат-мүддесі гуманистік қоғам мүддесімен үндеседі. Адамның кісілік қасиетін түсінуде «ол нені қалайды?» деген мәселені ғана қою жеткіліксіз. Өйткені, адамның ниет-тілегі мен ынтасы үнемі өзгеріп, дамып, күрделеніп отырады. Жалпы, адамның азаматтық бағыт-бағдарының сапалары ерекшеленіп тұрады.Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Қандай болмасын обьектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез-құлқының мән-жайын толық түсіну қиын болады.Жеке адамның қасиеті ретіндегі бағыттық қызығулар адамдарда әр түрлі болады да, адамның өмірі мен қызметіне сан алуан әсер етеді. Қызығулардың мазмұны адамның бағыт-бағдарын, оның өмірде алдына қойған мақсаттарын білдіреді. Бағыт-бағдар адамның жалпы дамуы, ақыл-ойымен тығыз байланысты.Бағыттың шашыраңқы болуы – ұнамсыз қасиет. Бағыт-бағдар тұрақтылығының ұзақ мерзімге созылуы. Жас жігіттер мен қыздар кейде бір нәрсені біліп, үйренуге қызу кіріседі де, аяқтамай тастап кетеді. Одан кейін зерігеді, ақырында сол үшін өкінеді. Бұл-бағыттың тұрақсыздығы.Мысалы, жас маман үздік оқып, белгілі математик не филолог болғысы келеді. Содан кейін халық құрметіне бөленген әйгілі азамат, бақытты отбасы, қоғам қайраткері болуды арман етеді. Міне, бұл адамның өміріндегі бағыттың тұрақтануы болып табылады.Адамдағы бағыт-бағдары белсенді болу үшін ойлау әрекеті жоғары болуы тиіс. Бағыт-бағдар тұрақтылығы адамды игі мақсатқа жеткізеді. 19.Психологиялық кеңістік және жалғыздық. 20.Тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруы. Тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруы - тұлғаның өзінің жеке және кәсіби мүмкіндіктерін анағұрлым толық айқындауы. Өзін — өзі жүзеге асыру-бұл белгілі бір іс-әрекет арқылы адамның бейімділігінің, оның әлеуеті мен талантының көрінісі. Бұл терминді Екі жазықтықта қарастыруға болады. Бір жағынан-әрекет, екінші жағынан – бұл әрекеттің мақсаты. Адамның әрқашан әрі қарай жүретін жері бар. Яғни, жеке тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруы нақты шеңберге немесе шектеулерге ие емес, сәйкесінше, ең көп жүзеге асырылған адамдар әрқашан әрі қарай дами алады. 21.Уақытша перспектива, өмірлік талаптар және жас күту. 22.Қазақстан дамуының қазіргі кезеңінде кәсіби тұлғаның құндылықтары мен бағдарлары 23.Кәсіби өзін-өзі анықтаудағы тұлғалық құндылықтар мен мағыналар. Өмірдің мағынасы – ол адамның санасындағы субьективті ең маңызды құндылық және оның мінез-құлқының басты реттеушісіне айналған құндылық. Адам дамуының шыңы – осы процесте өз денсаулығының белгісі бойынша адам организімінің, құратын қатынастардың адамгершілік нормаларға сәйкестілік белгісі бойынша тұлғаның еңбектегі және қарым-қатынастағы, сондай-ақ қоршаған орта мен өзін-өзі танудағы сәттіліктер белгісі бойынша іс-әрекет субьектісі ретіндегі қабілеттерінің жететін ең жоғарғы көрсеткіші. Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас тұлға ретінде қалыптасу, басқалармен дұрыс қарым-қатынас жасай білу – баға жетпес байлық. Осы байлыққа ие болған адам қоғамда өз орынын тауып, үйлесімді өмір сүре алады. Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі – өзін-өзі тану. «Өзін-өзі» тану курсы қазіргі таңда ғылыми жаңа бағыт болып табылады. Оның стратегиялық бағдары, тұлға болып қалыптасуы, дүние жүзілік көзқарасын кеңейту, әлеуметтік – экономикалық тапсырмаларды, күнделікті өмірдегі көкейкесті мәселелерді шешу, қарым-қатынас жасауға тағы басқа бағытталған. Тұлғаның өзін-өзі тануының негізгі құрамдас бөліктерін эксперименттік түрде анықтау мақсатымен оның төрт негізгі аумағын және олардың параметрлерін бөліп қарастырсақ, оларды төмендегідей көрсетуге болады. Тұлғаның мотивациялық аумағы: мінез-құлықтың және іс-әрекеттің мотивтері, әлеуметтік қажеттіліктер. Белсенділік аумағы: интерналдылық, инициативтілік, өзіне-өзі сенімділік, өзін-өзі таныту. Тұлғаның құндылықтық-мағыналық аумағы: құндылықтық бағдарлар, өмірдің мағынасы мен мақсаттары. Тұлғаның этникалық өзіндік санасының аумағы – этникалық жаңсақ нанымдардың негізінде қалыптасатын этномәдени сәйкестілік. Өзiн-өзi тану сияқты күрделi психологиялық феноменнiң мазмұнына қатысты әр-түрлi көзқарастар бар. Тұлғаның өзiн-өзi тану теориясының негiзiн салушы К. Маслоудың анықтамасы бойынша, өзiн-өзi танып білуі – адамның өзiнiң барлық тұлғалық мүмкiндiктерi мен шығармашылық қабiлеттерiн толық ашуға және дамытуға үздiксiз ұмтылысы. Р.С. Немов өзiн-өзi тануды психологиялық бiлiм негiзiнде қарастыра, маңызды қайнар көздерiн атап көрсетедi: -Қоршаған орта: ата-ана, туған-туыс, достар т.б баланың іс-әрекетiне қарап баға берiп, ал бала сол берген бағаны сенiм ретiнде қабылдап, қандай да бiр өзiндiк баға бала бойында қалыптасады. -Адам өз iс-әрекетiн өзгелердiң iс-әрекетiмен салыстыра бағалауы. -Өзiн-өзi тану мен өзгенi тану көбiнесе әртүрлi өмiрлiк жағдайлардан, әртүрлi тесттер арқылы жүзеге асыруға болады. |