Емтихан сұрақтары Психология. 1. Адам туралы ылым жйесіндегі психологияны орны
 Скачать 72.01 Kb.
|
|
24.Психологиядағы мансап және табыс ұғымы Мансап - адам қызметінің түрі, кәсіби саласында өз насихаттау, сонымен қатар басқа да мақсаттарға қол жеткізу, қоғамның алға жылжыту. Кейде осы тұжырымдамасын тәжірибесі алумен байланысты ұзақ уақыт бойы орын алып жұмысқа ықтимал болашақ өзгерістер кіреді. Карьеризм, кәсіби салада олардың жағдайын жақсартуға мансаптық өсуін қамтамасыз тілегі аталады. Кейде «басшылары үстінен өту» карьеристы адам деп аталатын, яғни, сезім жалпы қабылданған деп санамаймын , мораль нормаларын туыстық. Карьеристы олардың мақсатына қараңыз және ештеңеге қарамастан, бұл үшін өтіңіз. Ол анықталады, батыл, жауапты - Бір жағынан, ол оң адам сипаттайды. Екінші жағынан, бұл адам, өйткені қаржы сыйақыларды және мансаптық жылжуы, ол бағалы нәрсе құрбан етуге дайын, қатты және күтпеген болып табылады. «термині әлеуметтік альпинист» теріс сезімге бөлейтін болған жағдайда бұрын Бірақ, ол қазір сөздер «өршіл», «қауіпсіздік», синонимі айналды «қоғамға құны». Психологиялық тұрғыдан алғанда, табыс-бұл қуаныш күйлерін сезіну, қанағаттану, өйткені адамның ұмтылған нәтижесі оның үміттерімен, үміттерімен (талап деңгейімен) сәйкес келді немесе олардан асып түсті. 25.Кәсіби бірегейліктің дағдарысы және эмоциялық жану синдромы. Кәсіби қалыптасу дағдарыстары. Адамның кәсіби дамуының қозғаушы күші дағдарыстар болып табылады, олардың нәтижелері қызмет субъектісінің мүмкіндіктерін, қажеттіліктерін және нақты еңбек жағдайларының талаптарын сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Дамудың жаңа әлеуметтік жағдайының дағдарысынан кейінгі білім беру еңбек субъектісінің дамуын анықтайды. (Біз выготскийдегі дағдарыстар туралы пайымдауды еске түсіреміз...) А. К. Маркова, содан кейін Е. А. Климов адамның еңбек субъектісі ретіндегі дамуы мен қызметіндегі қайшылықтардың түрлерін анықтады және жүйеледі: бұл тәжірибе, адамның құзыреттілігі және өндірістік ұйымда орындауға ұсынылатын міндеттер немесе еңбек нарығындағы бос жұмыс орындарының сипаты арасындағы қайшылықтар; еңбек субъектісінің ішіндегі қайшылықтар-оның мотивтері, құндылықтары мен мазмұны арасында "өзіне" және "іске" бағдарлану, функционалдық мүмкіндіктердің төмендеуі мен орындалатын міндеттердің сипаты арасында. Жеке тұлғаны кәсібилендіру процесінің қиындықтары психикалық функциялардың жасқа байланысты өзгеруінен, кәсіби дамудың қайшылықтарынан ғана емес, сонымен қатар өндірістік қақтығыстарға, еңбекті ұйымдастырудың жаңа формаларын игеруге қатысу қажеттілігінен туындауы мүмкін. Э. ф. Зеер кәсіби қалыптасу дағдарыстарының негізгі факторларын анықтайды: а) өзінің жағдайына, мәртебесіне қанағаттанбау салдарынан нормативтен тыс белсенділік; б) адам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары (жұмыс орындарын қысқарту, Кәсіпорынды тарату, көшу); в) жасқа байланысты психофизиологиялық өзгерістер (денсаулықтың нашарлауы, өнімділіктің төмендеуі, "эмоционалды жану" синдромы); г) жаңа лауазымға кіру (сондай-ақ ауыстыру конкурстарына, аттестацияларға қатысу); д) кәсіби қызметпен толық айналысу; е) тіршілік әрекетіндегі өзгерістер (тұрғылықты жерінің өзгеруі, жұмыстағы үзіліс, "қызметтік роман"). Жану синдромы ("эмоционалды жану") — адамдармен тығыз қарым-қатынас жасау міндеттерін орындау кезінде мәжбүр болған адамдардың кәсіби деформациясының ерекше түрі. "Күйіп қалу" ("күйіп қалу") терминін американдық психиатр Фрейденберг 1974 жылы ұсынған, кейде орыс тіліне "эмоционалды жану" немесе "кәсіби күйіп қалу"деп аударылады. Күйіп қалу синдромы мынада көрінеді: а) немқұрайлылық, эмоционалды сарқылу, шаршау сезімі (адам жұмысқа бұрынғыдай беріле алмайды); б) адамсыздандыру (әріптестеріне және клиенттеріне теріс көзқарасты дамыту); в) кәсіби тұрғыдан өзін — өзі теріс қабылдау-кәсіби шеберлік сезімінің болмауы. Жану синдромында маңызды рөл атқаратын үш негізгі фактор бар — жеке, рөлдік және ұйымдастырушылық. Жеке фактор. Зерттеулер көрсеткендей, жас, отбасылық жағдай, осы жұмыс өтілі сияқты айнымалылар эмоционалды күйіп қалуға әсер етпейді. Бірақ әйелдерде мужчин қарағанда эмоционалды сарқылу көбірек дамиды, оларда мотивация (жалақыға қанағаттану) және жұмыстың мотиві ретіндегі маңыздылығымен, кәсіби өсуге қанағаттанумен байланысты болған кезде синдромның дамуы жоқ. Автономия жетіспейтіндер ("бақылаудан тыс тұлғалар")"күйіп қалуға" бейім. Психолог Фрейденберг "жануды" жанашыр, адамгершілікке толы, жұмсақ, құмар, адамдарға бағытталған идеалистер ретінде сипаттайды, сонымен бірге тұрақсыз, интроверт, обсессивті (фанатикалық), "жалынды" және оңай ынтымақтасады. Махер (Махег Е.) бұл тізімді "авторитаризммен" (авторитарлық көшбасшылық стилі) және эмпатияның төмен деңгейімен толықтырады. В. Бойко күйіп қалу синдромының дамуына ықпал ететін келесі жеке факторларды көрсетеді: эмоционалды салқындыққа бейімділік, кәсіби қызметтің жағымсыз жағдайларын қарқынды түрде сезінуге бейімділік, кәсіби қызметтегі эмоционалды қайтарудың әлсіз мотивациясы. 26.Қарым-қатынастың түрлері, формалары және қызметтері Қарым-қатынас – екі немесе одан да көп адамдардың бір-бірімен хабар алмасу арқылы өзара әрекеттесу процесі. Қарым-қатынастың ғылыми мазмұнын түсіну үшін оны мынадай құрылымдарға бөліп қарастыру керек. Олар: қарым-қатынастың коммуникативті жағы, интерактивті жағы және перцептивті жағы. Жоғарыда көрсетілген сызбаға назар аударайық. Қарым-қатынастың коммуникативті жағы – екі жақты ақпарат алмасу поцесі. Қарым-қатынастың интерактивті жағы – адамдар арасында өзараәрекеттестіктің пайда болуы және оның жүзеге асуы. Қарым-қатынастың перцептивті жағы – қарым-қатынасқа түсушілердің бірін-бірі қабылдауы және осының негізінде өзара түсіністік қалыптастыру. Қоғамда адамдар арасындағы ең үлкен құбылыс бұл қарым-қатынас.. Қарым-қатынас түрлері 1. Маскiлi қарым-қатынастар– бiр күннiң iшiнде бiрнеше маска кию.Формалды қарым-қатынас, яғни мұнда маскiлердi пайдаланып сұхбаттасушылардың тұлғалық ерекшелiгiн түсiнiп ескеруге талпынамыз (сыпайлық, қаталдық, тұйықтық). Шынайы сұхбаттасушыға деген сезiмдерiн, эмоцияларын қарым-қатынас барысында көрсетпейдi. Мысалы,жағымпаздану,өз жұмысын істетіп алу мақсатында өтірік қошеметтеуді жатқызуға болады. 2. Формалды рөлдiк қарым-қатынас – мұнда сұхбаттасушының тұлғасы мен әлеуметтiк рөлi маңызды болып табылады. 3. Iскерлiк қарым-қатынас – мұнда сұхбаттасушының iске деген тұлғалық ерекшелiгi, мiнезi, жасы, көңiл-күйi ескерiледi. Сонымен бiрге оның iске деген қызығушылығы мәндiк маңызды орын алады. 4. Достардың рухани және тұлғалық қарым-қатынасы – мұнда кез келген тақырыпқа әңгiме қозғауға болады, тек сөз арқылы ғана емес жест, мимика арқылы бiрiн-бiрi жақсы түсiнедi. 5. Маникулятивтiк қарым-қатынас – сұхбаттасушыдан белгiлi бiр пайда табуға бағытталған. Ол үшiн сұхбаттасушының тұлғалық ерекшелiгiне байланысты түрлi әдiстер пайдаланады. 6. Вербалды және вербалды емес қарым-қатынас. Коммуникациялық жүйе – бұл алынатын және берiлетiн ақпаратты түсiнудi қамтамасыз ету мақсатында адамдар арасындағы хабар алмасу. Коммуникацияның негiзгi функциялары мыналар: 1.Информативтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесудi ұйымдастыру. 2.Интерактивтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесу түрлерiн пайдалана тырып сұхбаттасушының көңiл күйiне, сенiмiне мiнез-құлқына әсер ету. 3.Перциптивтi – қарым-қатынасқа түсушi серiктестердiң бiрiн-бiрi қабылдауы және өзара түсiнушiлiктi қалыптастыру. 4.Экспрессивтi – эмоционалды бастан кешiрулер сипатын өзгерту. 27.Іскерлік қарым-қатынастың перцептивті механизмдері Жеке адамаралық қарым-қатынастың пайда болуы және табысты іске асырылуы, егер де қатысушылар арасында өзара түсініктік болғанда ғана мүмкін. Өзара түсініктіктің болуы, бір жағынан, басқаның мақсат-мүддесін, мотивтен, бағдарын түсіну, екіншіден түсіну ғана емес, сол мүдде, мотивтен, бағдарлы қабылдау, бөлісу түрінде көрінеді. Осы екі жағдайда да қарым-қатынасқа түсушінің басқа адамды қабылдауының маңызы өте зор, яғни қарым-қатынастың үшінші құрамды бөлігі перцептивті жағы туралы айтылып отыр. Әлеументтік психологияда әлеументтік перцепция ұғымы кең мағынада: перцептивті процестердің әлеументтік детерминантасы деп қолданылады. Бұл терминді 1947 ж. алған енгізген Дж Брунер. Бірақ әлеументтік перцепция онымен шектеліп қоймайды. Қарым қатынас туралы сөз қозғағанда, жалпы әлеументтік перцепция туралы емес, соның ішіндегі жеке адамаралық перцепция туралы емес, соның ішіндегі жеке адамаралық перцепция, жеке адамдардың өзара қабылдауы туралы айтылады. Сонымен бірге адамдардың «қабылдауы» деген термин де онша дәл емес, бұл жағдадйда адамдардың бір бірін тануы, түсінуі деген ұғым тұрғысында қарастырылып отыр. Адамды тану ұғымы сыртқы пішінін ғана қабылдаумен қатар, оның өзін ұстауы, мақсат мүдделері, ой, қабілеттері, эмоциялары, бағдарлары тұрғысында өзіндік ой елестерінің қалыптасуын қамтиды. Және де қарым қатынасқа түсушілер арасындағы эмоциялық қатынастардың пайда болуы да қамтылады. Сонымен әлеументтік перцепция адамның сыртқы бәлгілерін қабылдау, оны жеке тұлғалық психологиялық сипаттамаларымен сәйкестендіру, талдап түсіну, соның негізінде келешектегі іс-әрекеттерін болжау деген пікірге жақын. Әлеуметтік перцепцияның төрт функциясы бар: өзін-өзі тануы, қарым-қатынас партнерін тануы, өзара түсініктік жағдайында бірлескен іс-әрекет пен эмоциялық қатынастардың іске асырылуы. Қабылдаудың табыстылығын қамтамасыз етуге бағытталған әмбебап психологиялық механизмдер болады. Оған әлеументтік перцепция механизмдері жатады. Адамды адамның қабылдауы мен түсінуінің механизмдерін: идентификация, эмпатия, рефлексия, аттракция, атрибуцияны жатқызуға болады. Идентификация, қазақша «теңестіру», «ұқсастыру» ұғымдарына жақын, яғни өзіңді басқа адаммен теңестіру, өзіңді сол адамның орнына қою. Идентификация басқа адамның құндылықтар нормасы, мінез-құлқы, талғамдары мен дағдылары игеріледі. Әсіресе, жеткіншектік кезеңде оның мәні зор. Көптеген зерттеулерде идентификацияның оған жақын ұғым эмпатиямен тығыз байланысты екені анықталған. Эмпатияны басқа адамды сезіну, оның эмоциялық жағы басым, егер идентификацияда басқаның «проблемасы» «ойналынса», эмпатияда «сезініледі». Екеуіде де басқаның орнына қоя білу көрінеді, бірақ бастапқысында өзін партнермен теңестіру қажет емес, өз пікірі болуы мүмкін, дегенмен басқаның проблемасын сезіну іске асырылады. Эмпатия-басқаның қуаныш-сүйініштерін дұрыс сезіне білу қасиеті. Қарым-қатынас жасаудағы эмпатияның болуы психолог, педагог, әлеументтік қызметкердің кәсіби маңызды қасиеттерінің бірі. Осы екі жағдайда да, арадағы қарым-қатынастың іске асырылуы, үшінші жағдайдағы, партнердің «мені» түсінуіне байланысты. Басқаша айтқанда бір-бірін түсіну рефлексия-қарым-қатынасқа түсушінің басқа адам оны қалай қабылдайтынын түсінуі. Ол басқаша қабылдау мен түсінуі ғана емес, басқа «мені» қалай түсінетінін білу, ерекше бір-бірін бейнелеу, яғни «мен» басқаларға қалай көрінемін. Рефлексияны әлеументтік психологияда зерттегендер: Дж.Холмс, Г.Гибш пен М.Форберг, негізінен диадалдық (екі адамдық) әрекеттесу тұрғысынан қарастырады. Топтың рефлексиялық құрылымын зерттегенде диадалдық әрекеттесумен қатар, топтың ортақ әрекеті және соған байланысты жеке адамаралық қатынастарда пайда болатын рефлексияда күрделене түседі. Өзін-өзі дұрыс түсіну, басқаны дұрыс түсіне білуге үйрету-өте күрделі процесс, оған баулудың бір әдісі-перцептивті біліктілікті жетілдіретін әлеументтік-психологиялық тренингтің түрі. Қабылданатын адамға деген эмоциялық көзқарастардың пайда болу механизмдерін анықтаумен байланысты зерттеу аймағы-аттракция деп аталады. Аттракцияның қазақша мағынасы-тартымдылық дегенге жақын. Аттракция, бір жағынан, қабылдаушы үшін басқа адамның тартымдылығының қалыптасу процесі, екіншіден, осы процесс өнімі, яғни көзқарастардың біршама сапасы. Қарым-қатынастың перцептивті жағын зерттегенде осыны есте тұтқан жөн, себебі бір жағынан, адамдар арасында бір-бірін ұнатушылық, достық сезімдері екіншіден, бұл құбылыстың қарым-қатынастағы маңызы қандай деген мәселелер туындайды. Аттракцияны түрлі деңгейлері анықталған: үнатушылық, достық, сүйіспеншілік. Кеңестік әлеументтік психологияда аттракция көп зерттелінбеген. Қазіргі кезде топтық іс-әрекетте аттракцияны зерттеу қолға алына бастады. Әлеументтік психологияның ерекше саласы-каузалды атрибуция деп аталады. Зерттеушілер Г.Келли, Э.Джонс, К.Дэвис, Д.Кенноуз, Р.Нисбет, Л.Стрикленд. Атрибуцияның аудармасы, телу, есептеу дегенде келеді. Латын тілінен аударғанда «causa» -себеп, яғни каузалды атрибуцияны-себепті телу деп түсінуге болады. Каузалды атрибуция адамдар туралы алынған мәлімет жеткіліксіз болғанда, оның мүмкін әрекеттері мен қасиеттерін тауып, сол объектіге телу жағдайы. Г.Келли атрибуциясының үш түрін қарастырады: жеке тұлғалық атрибуция, объектілік атрибуция және жағдайлық атрибуция. Бақылаушы көбіне жеке тұлғалық атрибуцияны пайдаланады (әрекет себептері сол әрекетті жасаушыға телінеді), ал қатысушы көбіне жағдайлық атрибуцияны (әрекет себептері жағдайларға телінедіӘлеументтік психологияға енгізген Ф.Хайдердің идеясы бойынша, адамдар негізінде былай ойлайды: «жаман адамға жаман қасиеттер тән», «жақсыға-жақсы қасиеттер», яғни «жаман» адамдарға әрқашан жаман істер телінеді, ал «жақсыларға»-жақсы істер телінеді. Сонымен қатар каузалды атрибуция теориясында «жаман» адамға теріс істер телінгенімен, қабылдаушы өзін тек оң әрекеттер жасаушы деп бағалауы да қарастырылады. 28.Қарым-қатынас барысында қабылдау және түсіну. Қарым-қатынас дегеніміз не? Ең алдымен осы сұраққа жауап беріп көрейік. Қарым-қатынас – адамдар арасында байланыс орнататын күрделі процесс; екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы танымдық немесе эмоционалды ақпарат, тәжірибе, білімдер, дағдылар алмасу. Қарым-қатынас тұлғаланың дамуы мен қалыптасуының қажетті шарты болып табылады. Жалпы түрде айтатын болсақ, қарым-қатынас адамдардың басқа адамдармен сөйлесу не болмаса басқа да қатынастарға түсу арқылы ақпарат алмасу және қоршаған ортасын танып білу. Адам өмірінің аса бір қажеттілігі ретінде қарым-қатынас процесін қарастырсақ болады, себебі адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Қарым- қатынасқа түсу арқылы оның психологиясы, жан дүниесі, сана сезімі қалыптасады. Адамның басқа топтармен қатынасқа түсуі оның адам ретінде дамуына ықпал етеді, яғни өз ойын білдіруі, түрлі ақпарат алмасуы, сөйлеу машығын қалыптастыруы осының бәрі адамның рухани өмірінің кемелденуіне әкеледі.Қарым-қатынас – бұл əлеуметтік-психологиялық құбылыс, ол адам өміріндегі көптеген рухани жəне материалдық құндылықтарды қамти отырып, оның өміріндегі ең жоғары қажеттіліктердің бірі. Дегенмен, бір қарағанда қарым-қатынас ұғымы баршаға танымал жəне қандай да мағыналы қиындықтармен байланысты емес көрінеді. «Қарым-қатынас» сөзімен біз кəсіби, жеке, шығармашылық жəне тағы басқа жалпы қызығушылықтардың төңірегінде пайда болған қарапайым түсініктерді, яғни адамдардың бірбірімен байланысын жəне қатынастарын; таныс немесе бейтаныс адамдармен кездесулерін; жеке қатынастарын түсіндіруге тырысамыз. Адам қоғамда, өзін қоршаған адамдар тобында өмір сүреді жəне дамиды, оның талаптарына сай өз пікірі мен мінез-құлқын өзгертеді, топтың өзге қатынасушыларымен бірлескен іс-əрекет ықпалымен түрлі сезімдерді бастан кешеді. Алайда мұның барлығы өзге адамдармен ақпарат жəне толғаныс алмасудан ғана болады, оларды жақсы тани отырып, біздің əрқайсысымыз қалай да болса қатынасқа түсеміз. бірлесу, ортақтық, біртұтастық құру («жақсы орта, достар»); хабарламалар жіберу, ақпарат алмасу («сөйлесу, əңгімелесу»); қарсы ала іс-əрекет жасау, жиі құпия немесе интимді сипатқа ие өзара үйлесу («бірінбірі терең түсіну»). Екі адам бірін-бірі оң қабылдап, үшінші біреуге (тұлғаға немесе объектіге) деген өз қатынастарын орнатса, оларда осы үшінші адамға қатысты ұқсас бағдарларды дамыту бағыты пайда болады [3]. Қарым-қатынас болмаса біз қазір қандай болсақ, сондай бола алмайтын едік. Қарым-қатынассыз біз, əжеміздің ертегісін тыңдай алмас едік, əкемізбен ұшатын қағаз жылан жасап, анамызбен демалысқа барып, достарымызбен серуенге шыға алмайтын, мұғалімнің түсіндіргенін түсіне алмас едік жəне т.б. Сондықтан өзге адамдармен қарым-қатынас жасағанда ғана тұлғаның дамуы жүзеге асатындығын көреміз. Олай болса, мына бір белгілі сөзді былайша түрлендіруге болады: «Кіммен араласатындығыңды айтсаң, мен сенің кім екеніңді айтып беремін». Əр адам өзінің негізгі ерешеліктерін жеке қарым-қатынас тəжірибесі арқылы, отбасындағы, мектептегі, көшедегі тікелей қатынастар арқылы қалыптастырады. Мұны қазақстандық психолог Х.Т. Шерьязданованың еңбегінде қарым-қатынас – баланың қалыпты психикалық дамуының маңызды факторы жəне ажырамайтын шарты ретінде қаралады. Ол қоршаған адамдармен қарым-қатынас қажеттілігі бастапқы мəні бар маңызды табыстылық ретінде зерттеп, қарымқатынасты іс-əрекет ретінде түсінудің негізгі ережесін ұсынады: 1. Қарым-қатынас іс-əрекетінің заты немесе объектісі бірлескен іс-əрекеттегі серіктес жəне қарым-қатынас потенциалының субъекті ретіндегі басқа адам. 2. Қарым-қатынас əрбір іс-əрекет сияқты адамның қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған. Қарым-қатынастағы қажеттілік басқа адамды бағалауға талпынудан тұрады, ол өзінің тұлғасын жəне өзін бағалауға, сол адамның бағасынан өзін анықтауға, қарымқатынас мотиві басқа адам немесе, дəлірек, адамның сол қасиеттері туралы түсінігі үшін баланың үлкендермен өзара əрекетке түсуі болып табылады |