Оспанова З.дайын. 1 аза тіліндегі синтаксистік атынастар
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
2.3 Ќўрмалас сґйлемге ќатысты синтаксистік ќатынастар Ќазаќ тіл білімінде ќўрмалас сґйлемді топтастыру мјселесіне алєаш кґѕіл аударєан А.Байтўрсынўлы «Тіл-ќўрал. Сґйлем жїйесі мен тїрлері» атты еѕбегінде ќўрмалас сґйлемге ќатысты тїсінік береді. Оны сыйыса ќўрмаласу жјне ќиыса ќўрмаласу деп бґліп ќарастырады. Автордыѕ сыйыса ќўрмаласу деп берген сґйлемдері (Ќарабай мен Сарыбай аѕєа шыќты) ќазіргі замандаєы тілдік таным тўрєысынан талдаєанда бірыѕєай мїшелі жай сґйлем деп танылєанымен, аталєан сґйлемніѕ оны ќўрмалас сґйлеммен барабар ететіндей јлдебір тілдік заѕдылыќтыѕ негізінде ќалыптасќандыєын жоќќа шыєара алмаймыз (салыстырыѕыз: Ќарабай да аѕєа шыќты, Сарыбай да аѕєа шыќты). Ќиысќан ќўрмаластарды салалас, сабаќтас деп жіктеп, салаластарды маєынасына ќарай жиылыѕќы, ќайырыѕќы, айырыѕќы, сўйылыѕќы жјне ќойылыѕќы деп бґлсе, сабаќтастарды бастауыш баєыныѕќы, аныќтауыш баєыныѕќы, пысыќтауыш баєыныѕќы деп бґледі. Ќўрмалас сґйлемді «кїрделі сґйлем» деп атаєан Ќ.Жўбанов оны салалас жјне сабаќтас деп жіктеп ќарастырады. Ќўрмалас сґйлем синтаксисініѕ зерттелуін єалым М.Серєалиев їш топќа бґліп ќарастырады: «Бірі – 1930-1940 жылдар; екіншісі – 1940-1950 жылдар; їшіншісі – 1950 жылдардан оы кезеѕге дейінгі дјуір. 1930-1940 жылдары ќўрмалас сґйлемге ќатысты зерттеулерден Ќ.Жўбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балаќаев, С.Жиенбаев, Х.Басымовтардыѕ еѕбектерін атай аламыз. Ќўрмалас сґйлемді зерттеуде Т.Ќордабаев та елеулі еѕбек сіѕірді. Єалымныѕ «Тарихи синтаксис мјселелер» атты кґлемді еѕбегі - «Ќазаќ жазбалары тілініѕ синтаксисі» жјне М.Балаќаевпен бірігіп жазєан «Ќазіргі ќазаќ тілі грамматикасы» атты еѕбектері ќўрмалас сґйлем саласына сіѕірілген зор їлес болып саналады. Ґзге де тілдік категориялар сияќты ќўрмалас сґйлемдердіѕ ґзіндік ќалыптасу, даму тарихы бар. Адамзат ќоєамыныѕ мјдени жјне шаруашылыќ ґмірініѕ єасырдан-єасырєа дамуы тілдіѕ синтаксистік ќўрылысыныѕ дамуына јкеледі. Ґйткені, ќоєаммен бірге адамныѕ ой ґрісі, дїниетану кїрделене тїседі.Ал ой болса тіл арќылы ќалыптасып, тілдік ќўралдар арќылы жїзеге асады. Ќўрмалас сґйлемдер адамныѕ ой ґрісініѕ, дїние тануыныѕ єасырдан – єасырєа кїрделеніп, кеѕеюіне байланысты дамыєан. Ќўрмалас сґйлемніѕ жай сґйлемдерге ќараєанда таєы бір ерекшелігі – сґйлем санына байланысты десек, осыныѕ негізінде олардаєы ой жай сґйлемдерге ќараєанда кїрделірек болады. Сонымен ќўрмалас сґйлем деп екі немесе одан да кґп сґйлемдерден ќўралып, кїрделі ойды білдіретін сґйлемдерді айтамыз. Ќўрмалас сґйлемдер сабаќтас ќўрмалас сґйлем, салалас ќўрмалас жјне аралас ќўрмалас сґйлем болып бґлінеді. Ќўрмалас сґйлемдердіѕ бўл їш тїрініѕ бір – бірінен ґзіндік ерекшеліктері бар. Салалас ќўрмалас сґйлемге енетін јр сґйлемніѕ баяндауышы тиянаќты болса, ал сабаќтас сґйлемніѕ баєыныѕќы сыѕарыныѕ баяндауыштары тиянаќсыз келеді. Ал аралас ќўрмалас сґйлем кемінде їш сґйлемнен ќўралып, онда сабаќтас ќўрамалас сґйлемніѕ де, салалас ќўрмалас сґйлемніѕ де ќасиеттері болуы тиіс. Ќўрмалас сґйлемдер ґздерін ќўрайтын сыѕарларымен ерекшеленеді. Жай сґйлемді талдау барысында біз негізінен сґз тіркестеріне жјне сґйлем мїшелеріне, яєни оны ќўрайтын јрбір сґзге баса назар аудардыќ. Жай сґйлемді ќўрайтын сґздерде ґзіндік айтылу интонациясы жјне сґйлемді жинаќтау процесі болуы мїмкін емес.Олар жай сґйлемге ќатысу арќылы сґйлемдік ќасиетке негізінен олардыѕ ќанша сґйлемнен ќўралатынын, јрбір сґйлемніѕ тиянаќты, тиянаќсыз баяндауышы болатыны ескеріледі. Сол сияќты жай сґйлем мен ќўрмалас сґйлемдер бір – бірінен граммтикалыќ маєыналары жаєынан да ерекшеленеді. Жай сґйлемдерде негізінен предикативтік, яєни жаќ, модальдыќ жјне уаќыт жаєы басым болса, ќўмалас сґйлемдерде негізгі мјнге оларды ќўрайтын сґйлемдерге назар аударылды, соны айќындаєаннан кейін, оныѕ јрбір сґйлеміндегі жай сґйлем принципі басшылыќќа алынады. Ќўрмалас сґйлемніѕ жай сґйлемдерге ќараєанда таєы бір ерекшелігі – сґйлем санына байланысты десек, осыныѕ негізінде олардаєы ой жай сґйлемдерге ќараєанда кїрделірек болады. Сонымен ќўрмалас сґйлем деп екі немесе одан да кґп сґйлемдерден ќўралып, кїрделі ойды білдіретін сґйлемдерді айтамыз. Ќазіргі ќазаќ тілі ќўрмалас сґйлемдер жїйесініѕ ґткені мен бїгінгі жай кїйін, кґкейтесті мјселелерін танып білуде академик Н.Сауранбаевтыѕ теориялыќ тўжырымдарын зерттеудіѕ маѕызы зор. Н.Сауранбаевтыѕ єылыми зерттеулері - ќўрмалас сґйлемдердіѕ негізгі теориялыќ баєыт-баєдарын, негізін аныќтауда баєдарламалыќ мјні бар, ќазіргі ќазаќ тілі ќўрмалас сґйлем синтаксисініѕ бїгінгі дамуы мен оныѕ ґзекті мјселелерін шешуде баєа жетпес мўра. Бїгінде єалымныѕ еѕбектері, соныѕ ішінде ќўрмалас сґйлемдер жґніндегі зерттеулері єылыми баєасын јлі де толыќ алєан жоќ. Сондыќтан єалым тўжырымдарыныѕ ќалыптасуыныѕ теориялыќ негіздерін аныќтау, бїгінгі кїнгі тўжырымдармен салыстырып, жан-жаќты талдауды ќажет етеді. Ќазаќ тіл білімінде ќўрмалас сґйлем синтаксисі мјселесініѕ зерттелуін Ќ.Есенов їш кезеѕге бґліп ќарайды. Алєашќы кезеѕге1920-1940 жылдар аралыєында жазылєан А.Байтўрсынўлы мен Ќ.Жўбанов,С.Жиенбаев, Х.Басымов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балаќаевтардыѕ еѕбектерін, екінші кезеѕге 1940-1950 жылдары шыќќан С.Аманжолов,С.Жиенбаев, Н.Сауранбаев, М.Балаќаев, А.Ысќаќов, Є.Бегалиевтердіѕ еѕбектерін, ал їшінші кезеѕге 1950 жылдан кейінгі Т.Ќордабаев, О.Тґлегенов, А.Јбілќаев, Ќ.Есенов, Х.Арєыновтардыѕ зерттеулерін жатќызады. Бўєан ќоса осы тўста жарыќ кґрген Р.Јміров, Ќ.Мамытбеков, Ў.Салиевалардыѕ зерттеулері де ќўрмалас сґйлем синтаксисін дамытуєа зор їлес ќосќанын атап кеткен орынды. Сондай-аќ аталєан їш кезеѕге ќосымша тґртінші кезеѕді ќосудыѕ да артыќтыєы жоќ деп есептейміз. Ґйткені Ќ.Есенов кґрсеткен їшінші кезеѕде ќазаќ тіл біліміндегі ќўрмалас сґйлем синтаксисі ілімінде теориялыќ мјні зор тыѕ тўжырымдар жасалып, зерттеулер жасалды, осы салада бўрын кїѕгірттеу кґрінген кґптеген мјселелердіѕ басы ашылды, осы сала бойынша озыќ идеялы аєа буын єалымдар легі ќалыптасып, олар аталєан ілімді жалєастырушы жас єалымдар легін ќалыптастырды. Олардыѕ ќатарында профессорлар Ќ.Есенов, Р.Јмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай жјне т.б. єалымдар бар. Ал тґртінші кезеѕ тоќсаныншы жылдардыѕ аяєы мен бїгінгі кїнге дейінгі кезеѕ тек ќўрмалас сґйлем мјселелері єана емес, жалпы ќазаќ тіл білімі, оныѕ ішінде грамматика, синтаксис єылымында жаѕа кезеѕ болып есептеледі. Осы кезеѕде ќўрмалас сґйлемге тікелей немесе жанама ќатысы бар отыздан астам єылыми диссертациялар ќорєалды. Бўл кезеѕде бўрын зерттеушілер назарынан тыс ќалып келген ќўрмалас сґйлемніѕ интонациялыќ ерекшеліктері, аралас ќўрмаластар мен кґп компонентті салаластардыѕ ќўрылымдыќ, маєыналыќ сипаттары, компоненттерді байланыстырушы тўлєалардыѕ ќўрмалас сґйлемніѕ маєыналыќ ќатарын тїзудегі ерекшеліктері т.т. мјселелерімен бірге, оны жаѕа арнада функционалдыќ грамматика, коммуникативті синтаксистіѕ бірлігі ретінде ќарау; мјтіннен тыс, оќшау жеке-жеке ќарастырылатын сґйлем емес, ґзіне дейінгі, ґзінен кейінгі сґйлемдермен маєыналыќ байланыстаєы бїтінніѕ бґлшегі ретінде ќарау, тілде даяр ќалпында ќолданылатын, тілдік емес ортамен байланысы жоќ оќшау категория емес, тілден тыс факторлардыѕ да ыќпалы тиетін, сґйлеу процесі кезінде ќалыптасатын бірлік екендігі, жўмсалым ретіне ќарай бір тўлєадаєы ќўрылымдардыѕ јр алуан маєынаєа ие болуы немесе јр тїрлі тілдік тјсілдер арќылы мјндес сґйлемдер парадигмасын тїзуге болатындыєы кїн тјртібіне ќойылуда. Осы кезеѕніѕ їлесіне тиетін М.Базарбаева, Б.Шалабай,Ж.Жаќыпов, З.Ерназарова, Б.Саєындыќўлы, К.Садирова, Б.Ќапалбеков, С.Ќазыбаев, С.Айтжанова, А.Фазылжанова, Б.Елікбаев жјне т.б. зерттеушілердіѕ еѕбектері аталєан мјселеге жан-жаќты ќарауєа ыќпал етері сґзсіз. Ќўрмалас сґйлем жай сґйлемдердiѕ тiркесе салуы емес, бiр-бiрiмен маєыналыќ, јрi ќўрылымдыќ тыєыз байланыстаєы бiрiне-бiрi баєынышты кїрделi маєыналыќ бiр бїтiн болып саналады. Бўл жґнiнде Т.Ќордабаев: “Егер јдеттегi жай сґйлемдер интонациялыќ жаєынан тиянаќты, белгiлi шамада болса да, аяќталєан ойды бiлдiретiн, ґз алдарына бiр бїтiн болып саналатын болса, ќўрмалас сґйлем компонеттерi интонациялыќ жаєынана тиянаќсыз, аяќталєан ойды бiлдiре алмайтын, бїтiннiѕ бiр бґлшегi болып табылады. Ол бґлшек ґзi сияќты басќа бiр бґлшектермен байланыста тўрєанда єана бiр бїтiн бола алады. Егер бўл бiрлiктерi бўзылса-аќ, олар ґздерiнiѕ алєашќы мјндерiн жояды, ќўрмалас сґйлем ќўрамында тўрєанда єана бiр бїтiн бола алады деп тїсiндiредi. Расында да Ўлжан аулына келiп жеткенше, барлыќ їйлер тiгiлiп болды (М.Јуезов). Осы сґйлемдегi екi компонентiѕ бiрлiгi бўзылатын болса, ойдыѕ ретi негiзгi маєына мен јр компоненттiѕ интонациялыќ ерекшелiктерi де ґзгередi. Синтаксис єылымындаєы жаѕа кґзќарастар мен соны баєыттар жалпы ќўрмаластарды баяндауыштарыныѕ тўлєалыќ ерекшеліктеріне ќарай емес, ќос компоненттіѕ арасында тїзілетін маєыналыќ ќатынасты негізге алып топтастыруды теріске шыєармайды. Маєыналыќ ўстаным бойынша ќўрмаластардыѕ тґмендегідей тїрлері кґрсетіледі: ыѕєайлас мјнді ќўрмаластар, шарт мјнді ќўрмаластар, ќарсылыќ мјнді ќўрмаластар, салыстырма мјнді ќўрмаластар, мезгіл мјнді ќўрмаластар, себеп мјнді ќўрмаластар, амал мјнді ќўрмаластар, маќсат мјнді ќўрмаластар, тїсіндірмелі мјнді ќўрмаластар, кезектестік жјне талєау мјнді ќўрмаластар. Сабаќтастарды байланыстырушы амалдарыныѕ ќатысына ќарай топтастыру дјстїрі де бар. Оныѕ алєашќысы бойынша сабаќтастар: 1.Есімше формаларыныѕ ќатысуымен жасалатын сабаќтас ќўрмалас сґйлемдер; 2.Шартты рай формаларыныѕ ќатысуымен жасалатын сабаќтас ќўрмалас сґйлемдер; 3.Кґсемше формаларыныѕ ќатысуымен жасалатын сабаќтас ќўрмалас сґйлемдер деп жіктеледі. Ќўрмалас сґйлемдердіѕ ќўрамына енген жай сґйлемдердіѕ тіліміздегі ќалыптасќан орын тјртібі бўзылса, жай сґйлемдердіѕ бір-бірімен байланысы, сґйлемдердіѕ ќўрмаластыќ ќасиеті жойылады. Сондыќтан ќўрмалас сґйлемніѕ компоненттерініѕ орын тјртібі жай сґйлемдерді ќўрмаластырудыѕ елеулі бір тјсілініѕ бірі болып есептелінеді. Ќўрмалас сґйлем компоненттерініѕ орындалуында мынадай заѕдылыќтар болады: 1) салалас ќўрмалас сґйлемде, сабаќтас ќўрмаласта да маєына жјне тўлєалары жаєынан тиянаќсыз компоненті тиянаќты компоненттіѕ алдынан келеді; 2) поэзияда ќўрмаластардыѕ тиянаќты компоненттерімен тиянаќсыз компоненттерініѕ орын тјртібін ґзгертіп, ґлеѕ їйлесіне ќарай тїрленіп айтылады. Бўлай болып келу - тілімізде ќалыптасќан заѕдылыќ; 3) сабаќтас ќўрмалас сґйлемніѕ тиянаќсыз компоненті тиянаќты компоненттіѕ ішінде келеді. Біраќ бўл тілімізде кеѕ жайылєан ќўбылыс емес, ґте сирек кездеседі. Бўнда сґйлемніѕ интонациялыќ жаєынан єана ґзгермесе, оныѕ компоненттерініѕ байланысы мен маєынасына ешќандай нўќсан келмейді. Ќўрмалас сґйлемніѕ ішінде сабаќтастыѕ бір тїрі шартты баєыныѕќлы сабаќтастыѕ ґзге синтаксистік ќатынас тїрлерінен даралану ерекшеліктеріне назар аударалыќ. Єалым Ќ.Есенов шарт ќатынасын айќындауда јлі де болса толыќ ескерілмей келе жатќан жайлардыѕ бар екеніне тоќталып: «Алайда бўл баєыныѕќылардыѕ кґптеген заѕдылыќтары мен ќўбылыстары кїні бїгінге дейін ґз алдына ќазаќ тіл білімінде арнайы сґз болєан емес. Соныѕ салдарынан бўл мјселелердіѕ зерттелуі жалпы ќўрмалас сґйлем синтаксисініѕ аясында єана шектеліп келді» – дей отырып, осы мјселеге байланысты келелі пікірлерін айтады. Єалым: «Шарт маєынасы бїтіндей сґйлем бойынан кґрінеді...», - дей отырып: «Ол јсіресе баєыныѕќы компонентте болады да, басыѕќыдаєы амалдыѕ орындалуына негіз ретінде ќолданылады»- деп, тек баєыныѕќы сыѕарды басты назарда ўстаєанды жґн кґреді. Єалым аталмыш мјселеніѕ зерттелу жайына тоќтала келіп: «Ќазаќ тіл білімінде шартты баєыныѕќы сґйлемдерді принципті негізде ґзара саралау соѕєы кездерге дейін орын алмай келді. Оќулыќтар мен єылыми еѕбектерде жјне кейбір жеке маќалаларда, аталєан сґйлем жайында јѕгіме болєанда, басыѕќыдаєы істіѕ орындалуы їшін баєыныѕќыєа шарт ќойылады деген сияќты белгілі тўжырымнан јріге бармайды. Тіпті баєыныѕќы мен басыѕќы сґйлемдердіѕ арасындаєы шарттыќ ќатынас ќандай дјрежеде болып отырады, олардыѕ баяндауыш формаларыныѕ байланысы ќалай тїрленіп келеді, т.б. толып жатќан мјселелер назардан тыс ќалып келді»-дейді. Жоєарыда келтірілген мысалдардаєы 2, 3 сґйлемдер табиєаты бўлардан сјл ґзгешелеу екені кґрінеді: бўларда кґру маєынасы емес, айту маєынасы жасырын тўр. Сондыќтан да автор оларды: Ермек кітаптарын іздесе, олар кітап сґрелерінде деп айтыѕдар. Айгїлге телефон соќса, ол сыртќа шыєып кетті деп айтыѕдар – тїрінде толыќтырєан. Ќалыптасќан кґзќарас тўрєысынан келгенде, бўларда шарттылыќ маєына айќын кґрінбейді. Бўлардаєы басыѕќы сыѕардаєы іс-јрекеттер толыќтырылєан нўсќаларында, сырттай ќараєанда, баєыныѕќыдаєы іс-јрекеттіѕ нјтижелері тјрізді болып кґрінгенімен, негізгі нўсќаларында мўндай шарт-нјтижелік сипат кґрінеді дей алмаймыз. Ал негізгі талдау нысаны болып отырєан да сол – алєашќы нўсќалары. Біз жоєарыда айтылєан жайлардан шарттылыќ ќатынастаєы тілдік ќўрылымдарды ажыратудыѕ синтаксистік критерийлері јлі де толыќ айќындалмаєанын, шарттылыќ ќатынастыѕ ґзге синтаксистік ќатынас тїрлерімен ґзара байланыс сипатыныѕ да јлі теориялыќ тўрєыдан толыќ ажыратылмаєанын аѕєарамыз. Јдетте, шарттылыќ ќўрылымныѕ жасалуына ґзі наќты вербалданбаса да, берілген шарт маєыналы ќўрылымныѕ контексті арќылы кґрінетін, осылайша шарттылыќ мјнді айќындаудыѕ жасырын бір жїйесі ретінде ќызмет ететін «кґлеѕкелі» логикалыќ ќўрылымды аѕєаруєа болады. Біз мўны «кґлеѕкелі контекс» деп атадыќ. Мысалы, Жаѕбыр жауса, жер кґгереді - тјрізді шарттылыќ ќўрылымныѕ астарында Жаѕбыр жаумаса, жер кґгермейді маєынасындаєы «кґлеѕкелі» контекст тўрады. Негізгі ойєа альтернативтік сипатта кґрінетін осындай кґлеѕкелі ќўрылымдар, автор пікірінше, шарттылыќ ќатынасты ажыратудыѕ межесі ретінде танылады. Автор шарт ќўрылымындаєы сґйлемдердіѕ жарыспалы нўсќаларын екі тїрлі сипатта айќындайды: 1) айќын альтернатива 2) јлсіз альтернатива. Орыс тіл білімінде шарт, маќсат, себеп їшеуі шарттастыќ ќатынасы ретінде біріктіріліп ќарастырылатыны белгілі. Мўныѕ негізгі себебі – олардыѕ туындатушылыќ сипатта келетіндігінде, яєни баєыныѕќыдаєы іс-јрекеттіѕ орындалуынан басыѕќыда да жаѕа бір іс-јрекет жїзеге асады. С.А.Шувалова мўны тіл білімі дамуыныѕ ертерек кездерінде ќўрмалас сґйлемніѕ пысыќтауыштыќ ќатынастаєы мїшесі ретінде сґйлем мїшелік тўрєыдан тїсіндірілуімен де байланыстырады, біраќ пысыќтауыштыќ ќатынас ќўрамында шарт ќатынасы айтылмайды. Ќалайда себеп, шарт, маќсат ќатынастарыныѕ арасында белгілі бір байланыс бар, ол жалпы жаратылыстыќ-болмыстыќ жјне ментальдыќ ќўбылыстардыѕ ґзара байланысынан, олардыѕ тілде берілуініѕ, яки коммуникацияныѕ заѕдылыќтарынан туындаса керек: «себеп» дегеніміз «салдар», яки «нјтиже» ўєымымен, «шарт» ўєымы да «нјтиже», «нысан» ўєымымен, ал «маќсат» ўєымы «нјтиже», «амал» - ўєымымен байланысты, жалєасты болады. Біздіѕше, шарт, себеп жјне маќсат ќатынастарыныѕ арасындаєы байланыстыѕ бір ќыры олардыѕ жаратылыс-болмысќа ќатысы тўрєысынан айќындалатын тјрізді: маќсат-таза субъективті, яки адам ќатысы арќылы єана болатын ќўбылыс, адам єана алдына маќсат ќояды; себеп – еѕ јуелі объективтік ќўбылыс, ґйткені, субъективті, яки адам арќылы, адамєа ќатысты болатын себептердіѕ баршасы кейінгі деп танылады жјне себептіѕ субъективтілігі шарттыѕ субъективтілігіне ќараєанда, бјсеѕ, ол модальдыќ сипаттарєа бай емес; Ал шарт ќатынасы – о баста себеп ќатынасы тјрізді жаратылыстыќ-болмыстыќ сипатта болєаны айќын, біраќ кейіннен шарт ќатынасы, негізінен, адам арќылы айќындалатын болды да, обьективтілік жјне субъективтілік сипаттарєа бай болып, ґзініѕ осы ерекшелігімен ґзге екі топтан бґлекше кґрінеді. Шарт ќатынасындаєы ќўрмаластарда таза шарт маєынасы їнемі айќын кґрінбей, кґптеген жаєдайларда оныѕ ќосымша маєыналыќ реѕдермен (мезгілдік, себептік, ќарсылыќты, т.б.) астасып келетіні туралы пікірлер осы баєыттаєы зерттеулерден бўрыннан-аќ белгілі. Шарт ќатынасындаєы ќўрылымдарды ґзге маєыналыќ реѕдермен байланыстыра ќарау їрдісі орыс тіл білімінде де бар. Т.А.Глущенко да шарттылыќ ќатынастаєы ќўрмаластарды іштей маєыналыќ ерекшеліктері тўрєысынан саралай келіп, 8 тїрге бґледі: 1. собственно условное; 2. условно – временные; 3. условно – причинные; 4. условно – уступительные; 5. условно – целевые; 6. условно – выделительные; 7. условно – сопоставительные; 8. условно – вводные. Сондай-аќ, автор ќўраушы сыѕарларыныѕ орыс тіліндегі позициялыќ жаєдайына ќарай, яки баєыныѕќы сыѕардыѕ препозициялыќ жаєдайына ќарай, олардыѕ тїсіндірмелік, айќындамалыќ (изъявительный, определительный) маєыналарды да білдіретінін айтады. Орыс тіл білімінде де кейінгі бірќатар еѕбектерде шарт ќатынасын ґзге синтаксистік ќатынас тїрлерінен ажырата ќарастырып, оларды даралай ќарау маќсатындаєы пікірлер кездеседі. Мысалы, Л.Б.Кочерга-Бортэ, Н.И.Штыкало, В.Н.Медынская еѕбектерінде шарт жјне себеп ќатынастарын ажырата ќараудыѕ кейбір тјсілдері кґрсетілген . Тілде маєынасыз, маєына білдіруге ќатыспайтын нјрсе жоќ. Јсіресе синтаксистік категория мен синтаксистік тўлєалар — адам ойын жинаќты, тиянаќты тїрде білдірудіѕ ўйымдастырушы бґлшектері де, сґйлем — ойды білдірудіѕ негізгі формасы болып есептеледі. Сондыќтан синтаксисті оќыєан кісі оныѕ маєыналыќ жаќ-тарына мјн беруге тиіс, ал тіл єылымында синтаксистіѕ жеке мјселелері ґздеріне тјн маєыналарымен бірлікте ќарастырылуєа тиіс. Јрбір сґйлем мїшесі ойды дјл, керегінде јсґрлі, экспрессивті тїрде хабарлаудыѕ басты шарты — сґйлем мїшелерініѕ ќызметін бірден-бір дўрыс табылып ќолданєан сґздерге жїктей білуде. Ќорыта келгенде, грамматика єылымыныѕ маќсаты – осы ќиындыќтарды жеѕе отырып, маєыналыќ ќатынастар сипатын айќындауда наќты ґлшемдер табу, олардыѕ грамматикалыќ, лексикалыќ, т.б. кґрсеткіштерін белгілеу. Бўл, јрине, толыќ орындалуы ќиын болєанымен, осы деѕгейге белгілі дјрежеде ґте жаќын бару басты маќсат болып табылады. Ќўрылымдыќ тіл білімі ґкілдері бўл баєытта кґптеген жўмыстар жасаєанын ескере отырып, ендігі міндет осы мјселеге маєыналыќ, ќызметтік тіл білімі тўрєысынан тереѕдей бару деп білеміз. Ќорытынды Адамзат жаратылысында тіл айрыќша маѕызды рґл атќаратыны белгілі. Тіл адамдардыѕ жай єана ќарым-ќатынас ќўралы емес, оныѕ ішкі ќўрылымдары мен жїйелері тым кїрделі жјне олар бір-бірімен тыєыз байланысты кґпдеѕгейлі ќўрылым болып табылады. Адам тіл арќылы жай єана аќпарат алып немесе аќпарат беріп ќоймайды, сонымен ќатар јрдайым ґзініѕ ќоршаєан ортаєа, ќўбылысќа деген кґзќарас, сезімін, субъективті ќарым-ќатынасын тіл арќылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамныѕ ішкі кґѕіл-кїй толєанысы мен сезімін де жеткізудіѕ басты ќўралына айналєан. Синтаксис– грамматиканыѕ, морфология сияќты ґзекті саласыныѕ бірі. Грамматиканыѕ теѕ праволы, јрі ґз ара тыєыз байланысты бўл екі саласыныѕ ќарастыратын объектілері тілдіѕ грамматикалыќ ќўрылысыныѕ мјселелері болады: морфология сґздердіѕ грамматикалыќ жїйесін, ќўрылысын, сґз таптарыныѕ граматикалыќ маєыналары мен тўлєаларын зертейді; синтаксис сґз тіркесініѕ жјне сґйлемніѕ грамматикалыќ жїйесін, ќўрылысын зерттейді. Синтаксис грамматикалыќ ілім ретінде мынандай негізгі екі салаєа бґлінеді: 1. Сґз тіркесініѕ синтаксисі. Онда сґздердіѕ ґз ара тіркесу ќабілеттілігі, тіркесу тјсілдері мен формалары, сґз тіркестерініѕ ќўрамы, олардыѕ тїр-тїрі ќарастырылады. 2. Сґйлемніѕ синтаксисі. Онда сґйлемніѕ ќўрылу принциптері, сґйлемніѕ ќўрамы, олардыѕ тїр-тїрі ќарастырылады. Синтаксис бўл мјселелерді сґздердіѕ грамматикалыќ ќўрылысы жґніндегі ілімнен бґліп алып, олардан оќшау тўрєан нјрсе деп ќарамайды, ґзара тыєыз байланыста ќарастырады. Сондыќтан сґздердіѕ морфологиялыќ ќўрылысы синтаксистіѕ де грамматикалыќ талдауыныѕ негізі болады. Лексикология мен морфология тіл єылымыныѕ дербес салалары болуымен ќатар, олар да синтаксистен байланысын їзбейді. Сґз тіркесі – сґйлем ќўраудыѕ материалы да, сґйлем – кісініѕ ойын айтудыѕ негізгі формасы. Синтаксис сґз тіркесін, сґйлемді, олардыѕ тїрлерін, сґйлем мїшелерін жјне басќа синтаксистік формаларды адамныѕ ойын білдірудіѕ грамматикалыќ тјсілдері ретінде ґзара байланысты бґлшектері ретінде, ал жалєауларды сґйлемдегі сґздерді бір – бірімен ќиюластырып тўратын морфологиялыќ – синтаксистік категория ретінде тексереді. Сґйтіп, сґз тіркесініѕ, сґйлемніѕ грамматикалыќ сыр-сипатын зертейтін ілім синтаксис болады. Сґйлемніѕ синтаксисі екі бґлініп ќарастырылады: жай сґйлемніѕ синтаксисі; ќўрмалас сґйлемніѕ синтаксисі. Синтаксистік тіркесімділік – сґздіѕ тума ќасиеті, атрибуты. Тілде жаѕа пайда болєан сґз ґзініѕ осы ќасиеті арќылы єана белгілі грамматикалыќ топќа жатып, сґйлеу їдерісінде ќолданыла алады. Сол себептен ол ґте баяу ґзгереді. Синтаксистік тіркесімділік ыѕєайында тілдерде алшаќтыќ шамалы. Сґз таптары мен сґз тіркестерін топтастыруда басты рґл синтаксистік тіркесімділікке тиеді. тіл білімінде сґз тіркестерін басыѕќы сыѕарларыныѕ ќай сґз табынан жасалуына ќарай есімді сґз тіркесі жјне етістікті сґз тіркесі; байланысу формасына ќарай: ќабыса байланысќан, матаса байланысќан, меѕгеріле байланысќан, жанаса байланысќан сґз тіркестері; байланысу тјсіліне ќарай: аналитикалыќ тјсіл, синтетикалыќ тјсіл, аналитика-синтетикалыќ тјсіл арќылы байланысќан; синтаксистік ќатынасына ќарай: атрибутивтік, обьектілік, адвербиалдыќ ќатынастаєы тіркестер деп ажыратылады. Сонымен ќорыта келгенде, сґз тіркесі бойынша мынадай тўжырым жасауєа болады. - кем дегенде толыќ маєыналы екі сґзден тўратындыєы; - бір-бірімен салаласа байланыспай, сабаќтаса, яєни, бірі екіншісіне иек арта, баєына байланысатындыєы; - олардыѕ байланысынан басќа бір лексикалыќ маєына пайда болмай, грамматикалыќ маєына туатындыєы; - тўраќты, терминдік тіркестердіѕ, кїрделі сґздіѕ, салаласа байланысќан тіркестердіѕ, толыќ маєыналы сґздер мен кґмекші сґздер тіркесініѕ сґз тіркесі ќатарына жатпайтындыєы; - басыѕќы сыѕардыѕ ќай сґз табынан жасалуына ќарай есімді, етістікті болып бґлінетіндігі; есім сґз тіркестерініѕ бірінші пайда болєандыєы. Ќазаќ тіл білімі – жас єылым саласы. Єылымныѕ жастыєы єылыми объектілердіѕ зерттелу дјрежесімен ґлшенеді. Јсіресе синтаксис єылымыныѕ жастыєы, біріншіден, адамныѕ ой жўмысыныѕ нјтижелерініѕ синтезі ретінде тўтасќан бґлшектерініѕ пайда болу, жўмсалу заѕдылыќтарын айќындаудыѕ ќиын екенімен байланысты болса, екінші жаєынан, оныѕ негізгі зерттеушілерініѕ аз-кемдігімен байланысты. Жинаќтайтын болсаќ, аталмыш диплом жўмысында синтаксистік ќатынастар мјселесі арќау болды. Синтаксис саласыныѕ зерттеу нысандары, синтаксистік ќатынастар ќарастыратын басты белгілеріе назар аударылды. Диплом жўмысыныѕ маќсаты: Ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынастардыѕ теориялыќ ерекшеліктерін, негізгі белгілерін ќарастыру. Синтаксистік ќатынастардыѕ єылыми негізделуіне ќатысты ізденіс жасау, ара жігін айќындап, лингвистикалыќ тўрєыдан ќарастыру, синтаксистік ќатынас мјселесін єылыми тўрєыдан назарєа алу. Лингвистикалыќ мјні мен ерекшеліктерін саралау. Зерттеуге тиянаќ болатындай теориялыќ, јдістемелік принциптерді айќындап алу. |