Оспанова З.дайын. 1 аза тіліндегі синтаксистік атынастар
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
2. Синтаксистік ќатынастардыѕ ерекшеліктері 2.1 Сґз тіркесі синтаксистік ќатынастары Сґз тіркесі тек жартылай коммуникативтік ќызмет атќармайды, оныѕ ќатысымдыќ рґлі маѕызды. Сґз тіркестерініѕ ќўрылымдыќ ерекшелігі, байланысыныѕ мјні, ќатысымдыќ бірлік ретіндегі маєынасы, ќолданыстыќ сипаты ќатысымдыќ ортада ашылады. Сґз тіркесі синтаксисі М.Серєалиев, Ј.Аблаќов, Т.Сайрамбаев, С.Исаев, Р.Јміров, Г.Жаркешова т.б. єалымдардыѕ еѕбектерінде сґз болды. Сґз тіркесімділігініѕ негізінде сґйлеу процесінде туатын единицалардыѕ бірі – сґз тіркестері. Сґз тіркесі мен сґз тіркесімділігі деген ўєымдар бір емес. Сґз тіркесі – контекст, тілдік факт, конструкция, орама сґз тіркесімділігі – жалпы тіркес атаулын тудыратын фактор, себебі сґз тіркесі сґз тіркесімділігінен туады. Сґз тіркесіне, сґйлемге материалдыќ негіз болатын – сґз. Сґз тіл білімінде лексикология мен семасиологияныѕ зерттеу объектісі болуымен ќатар, грамматикада да јр тїрлі ыѕєайда ќарастырылады. Сґздердіѕ ќўрамы, тўлєасы, жасалу жолдары, олардыѕ грамматикалыќ маєыналы топтары морфологияда ќаралады. Ал сґздіѕ сґз тіркесініѕ сыѕары болуы, сґйлем мїшесі, кейде сґйлем ќызметтерінде жўмсалуы синтаксисте ќаралады. Ќазаќ тілінде сґз тіркесі болу їшін алєышарттар керек. Ал ондай алєы шарт, сґзтўлєа синтаксисі їшін болєан алєы шарт, профессор С.Аманжолўлы тарапынан жасалєан болатын. Єалым: «Сґйлемге енген сґздер ќоєамдыќ ќажетті ґтеуге байланысты жўмсалатын болєандыќтан, айтушыныѕ я жазушыныѕ ойына сјйкес алынады да, белгілі даєды, белгілі норманыѕ ўйєаруымен келіп, сґйлемнен орын алады. Осылай орын алуына, бірінші айтушыныѕ логикасы, яєни маєыналыќ жаєын ќамтып сґз тізуі тјртіптеуші болса, екінші, оны сґздіѕ тўрєан ортасы, айналасы тјртіптеуші болады. Бўл тјртіптеу синтаксиске жеті тїрлі жолмен жасалды», – дей келіп, мыналарды атайды: 1) сґздер ґзара бірімен-бірі ритма жаєынан тізбектеліп, айырылмастай топтанып айтылады; 2) сґздер бірімен-бірі маєына жаєынан бірігіп, бір сґз есебінде айтыла келе тізбектеледі; 3) сґздер біріне-бірі жалєау арќылы баєыну жаєынан ќарым-ќатынасќа енеді; 4) сґздер шылау я жалєаулар арќылы бірімен-бірі жанасады; 5) сґздер біріне-бірі ќиысу жаєынан ќарым-ќатынасќа енеді; 6) сґздер біріне-бірі ќабысып, жабысып тўру жаєынан ќарым-ќатынасќа енеді; 7) сґздер бірімен-бірі алєан орнына ќарай ќарым-ќатынасќа енеді [38, 112]. Сґз тіркестерініѕ негізгі белгілері: толыќ маєыналы екі сґзден тўрып, бір-бірімен сабаќтаса байланысады, тіркескен мїшелер аныќтауыштыќ, толыќтауыштыќ, пысыќтауыштыќ ќатынаста жўмсалады. Сґз тіркесі синтаксисі мјселелері Т.Сайрамбаев, Ќ.Жўбанов, К.Басымов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, С.Жиенбаев, М.Серєалиев, М.Балаќаев, К.Аханов, Ј.Аблаќов, С.Исаев, Р.Јміров, Е. Аєманов еѕбектерінде жан-жаќты ќарастырылєан. Бўл зерттеулер сґйлем ќўраудыѕ басты материалы сґз тіркесі екенін кґрсетіп, сґз тіркесі жасалуыныѕ негізгі ўстанымдарын айќындады. Сґз тіркесін ќўраудаєы маєына мен форманыѕ мјнін ашып, осыєан байланысты баєыныѕќы сыѕар, басыѕќы сыѕар ўєымдарын орныќтырды. Сґз тіркестерініѕ грамматикалыќ ќўрылымы басыѕќы сыѕардыѕ ќызметі мен сыѕарлардыѕ ќўрамына ќарай аныќталды. Тіл – адам ќоєамымен бірге дамып, жетіліп отыратын ќўбылыс, осыєан орай сґз тіркестеріне де азды-кґпті ґзгеріс тјн. Сґз тіркестері табиєатындаєы ґзгеріс олардыѕ байланысу формаларынан, тјсілдерінен, грамматикалыќ ќатынас тїрлерінен кґрінеді. Аталєан мјселелер сґз тіркестері туралы тїсінікті диахронды тўрєыда ќозєауды ќажет етеді. Бўл сґз тіркестерініѕ ќалыптасу, даму ерекшеліктерін, лексикалану їдерістерін тїркі халыќтарыныѕ тарихи, тілдік жјдігері – кґне жазба ескерткіштер тілімен байланыстыра зерттеген М.Томанов, Т.Ќордабаев, Е.Аєыманов, Ј.Аблаќов, С.Исаев еѕбектерінен орын алады. Сґз тіркесі синтаксисі туралы жинаќталып, теориясы бір ізге тїсіріліп, соѕєы жаѕалыќтарды сараптап, сўрыптап берген еѕбек - Ј.Аблаќов, С.Исаев, Е.Аємановтыѕ авторлыєымен 1997 жылы жарыќ кґрген «Ќазаќ тіліндегі сґз тіркесініѕ дамуы мен лексикалану процесі» атты тарихи-салыстырмалы негізде жазылєан оќу ќўралы. Бўл оќу ќўралында єалымдар сґз тіркесініѕ табиєатын ашып кґрсетіп, сґз тіркесініѕ байланысу тјсілдері мен формалары жґнінде соны пікірлер айтады. Сґз тіркесі туралы ќўнды пікірлер, ой-тўжырымдар жасап жїрген Т.Сайрамбаев ґз еѕбегінде кїрделі сґз тіркестерініѕ жасалу жолына жан-жаќты тоќталады. Єалым кїрделі сґз бен сґз тіркестерініѕ ўќсастыќтары мен айырмашылыќтарыныѕ ара жігін ашып кґрсетеді. «Сґз тіркестерін ќўрауда сґз таптары басты элемент, біраќ сґз тіркестерініѕ тїрлерін ажыратуда олардыѕ да араќатынасы бірдей емес. Сґз тіркестерін ќўрауда зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, есімшелер затќа ќатысты ґрбісе, їстеу, еліктеуіш сґз, кґсемше, сын есім, сан есім т.б. сґздер ќимылєа ќатысты, яєни солармен тіркесуге ќабілетті болып келеді. Бўдан ќай сґз табыныѕ ќай сґз табына ќатысты екені айќындалады. Жалпы алєанда сґз тіркестерініѕ јрбір сыѕары арќылы жеке сґз табын, оныѕ морфологиялыќ ґзгерісін, ќўрылымдыќ жїйесін, тіркесу ќабілетін дербес маєынасы бар сґз бен дербес маєынасы жоќ сґздіѕ рґлін т.б. айќындауєа мїмкіншілік туады. Мўныѕ ґзі морфология мен синтаксистіѕ тыєыз байланыстылыєын кґрсетеді»,- деп, сґз тіркесі синтаксисініѕ морфологиямен ґзара байланысын жіктеп кґрсетеді. Сґз тіркестерініѕ грамматикалыќ ќўрылымы жайында С.М.Исаев олардыѕ толыќ маєыналы бірнеше сґзден болатыны, бір-бірімен ґзара сабаќтаса байланысу негізінде жасалады десе [39, 18]. Є.Јбухановтыѕ пікірінше, сґйлем ішінде маєына жаєынан ґзара байланысты, еѕ кемінде екі сґзден ќўралєан сґздер тобы сґз тіркесі болады [40, 28], Е.Аєыманов еѕбегінде де ґзара сабаќтаса байланысќан, јрќайсысы дербес лексикалыќ маєынаєа ие, кем дегенде екі не болмаса одан да кґп сґздердіѕ тобынан ќўралєан синтаксистік ќўбылыс сґз тіркестері деп аталатындыєын айтады [41,125]. К.Шјукенов зерттеулерінде белгілі бір ойды білдіруде жеке сґзден сґйлемге дейінгі аралыќтаєы байланыстылыќ заѕдылыєы сґз тіркесін ќўрайды. Сонда сґз тіркесі, сґздер сґйлем ќўраудыѕ заѕдылыєы болады, ол заѕдылыќ болмаєан жерде сґйлем де болмайды», – деп сґз тіркесініѕ сґйлем ќўрауєа материал болатындыєын айќындайды [42, 10]. Соѕєы жылдардаєы зерттеулер тїркологияда, ќазаќ тілі єылымында сґз тіркесі теориясыныѕ ќалыптасуы, єылыми тўжырымдарыныѕ орныєуы, зерттелу деѕгейін аныќтау жаєдайында Э.Оразалиеваныѕ еѕбектерінде сґз болып келеді. Ал сґз таптарыныѕ тіркесімділік ќабілеті, сын есімді, есімді тіркестер, олардыѕ лексика-семантикалыќ ќатынастары, байланысу тїрлері, ќатысымдыќ семантика мјселелері М.Јлиева, А.Тўрарова, М.Жолшаева, т.б. зерттеулерініѕ нысанына айналып отыр. Ќанша сґзден ќўралса да, сґз тіркесі екі сыѕардан тўрады. Оныѕ бірі баєыныѕќы, екіншісі басыѕќы сыѕар деп аталады. Толыќ маєынасы бар сґздіѕ маѕына топтасќан жартылай маєыналы немесе кґмекші сґздер сол толыќ маєыналы сґзбен сґз тіркесініѕ бір сыѕарын (не баєыныѕќы, не басыѕќы) ќўрайды. Синтаксистік сґз тіркестері басыѕќы сыѕардыѕ ќай сґз табынан болєанына ќарай есімді жјне етістікті болып їлкен екі тїрге бґлінеді. Есімді сґз тіркестерінде есім сґздердіѕ бірі басыѕќы болады да, етістікті сґз тіркесінде етістік басыѕќы сыѕар болады. Есімді, етістікті сґз тіркестерініѕ ќўрамдары јр тїрлі болады. Бўл сґз тіркесініѕ ќай-ќайсысы да сґз тіркесін жасаудыѕ барлыќ заѕдылыќтары, яєни сґздердіѕ байланысу тјсілдері болсын, байланысу формалары болсын, есімді, етістікті сґз тіркестерініѕ табиєатын ашуєа бірден-бір негіз болып табылады. Есімді сґз тіркестері ќабыса, матаса жјне меѕгеріле байланысса, етістікті сґз тіркестері ќабыса жјне меѕгеріле байланысады. Есімді сґз тіркестерініѕ басыѕќы сыѕары, кґбінесе, зат есімнен келеді. Зат есімдердіѕ жетегінде келетін сґздер де зат есімдерден тўрады. Олардыѕ бірќатары ќабыса байланысады. Екі зат есім атау кїйінде ќабыса байланысып, алдыѕєысы соѕєысына баєына байланысады. Зат есім мен зат есімніѕ тіркесі туралы М.Балаќаев: «Осы сияќты ќатар тўру арќылы бірін-бір аныќтайтын зат есімдер тобы екі, їш, тґрт сґзден ќўралуы мїмкін: темір ќанат балапан, ќой кґзді бала, шоќпар бас таяќ»[43, 150], – сияќты баєыныѕќы сыѕары бірнеше зат есімнен де болып, кїрделі тїрде жўмсалатындыєын кґрсетеді. Жалєаусыз зат есімдер тек екі сґзден келіп, жай сґз тіркесін ќўраумен ќатар, кїрделі тїрлерін де жасайды. Алдыѕєы екі зат есім басыѕќы зат есімге јрќайсысы тікелей ќатысты болмай, екеуі сатылана байланысу негізінде ґзара тїйдекті топ ќўрауы тілімізде тїйдекті топтар деп аталып жїрген топтарєа ќараєанда, кґп кездесе бермеуі мїмкін. Јдетте, тїйдекті топтар, кґбіне, кїрделі сын есім, сан есім етістік сґз таптарыныѕ негізінде жјне тїрлі негізгі сґздер мен кґмекші сґздердіѕ тіркесуі, сондай-аќ фразалыќ тіркестердіѕ ќатысы арќылы жасалады. Ол толыќ маєыналы зат есімдерден жасалады дейтін пікір жоќ екендігін профессор Ќ.Жўбанов зерттеулерінен де кездестіреміз. Ґз ара тіркескен сґздердіѕ синтаксистік тобын сґз тіркесі деп тану їшін, оныѕ мынадай белгілеріне ќарау керек: 1) сґз тіркесініѕ ќўрамында кемінде толыќ маєыналы екі сґз болады; 2) ол сґздердіѕ бірі екіншісімен сабаќтаса, маєыналыќ жјне синтаксистік байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды, тек сабаќтаса байланысады. 3)тіркескен сґздер аныќтауыштыќ, толыќтауыштыќ, пысыќтауыштыќ ќатынаста жўмсалады. Сґйтіп, синтаксистік ќарым – ќатынасты білдіру їшін кемінде толыќ маєыналы екі ґздіѕ сабаќтаса байланысќан тобын сґз тіркесі дейміз. Сґз тіркесіне байланысты мјселені ќарастыру їшін, еѕ алдымен, сґз тіркесініѕ табиєатын, ґзіндік мјнін ашып алу ќажеттігі бірінші орында тўрады. Осындай ќажеттілікті шешу їшін, біріншіден, сґз тіркесін ґзіне ўќсас тўлєалардан атап айтќанда, сґйлемнен, атаулы сґйлемнен, атау мјнді тіркестерден, фразеологиялыќ тіркестерден, тїйдекті тіркестерден, сондай-аќ, кїрделі сґздерден бґліп алып, ґзіндік ерекшеліктерін ашып кґрсету ќажет болса, екіншіден, сґз тіркесініѕ байланысу тјсілдері мен формаларын тілдік материалдардыѕ негізінде айќындап алу керек. Зат есім басыѕќылы тіркестер тілімізде жиі кездесе отырып, тґмендегідей ќўрамда келеді жјне ґзара ќабыса, матаса байланысады: Ќабыса байланысып келгендер: 1. Басыѕќы сыѕары жалќы немесе жалпы зат есімдерден жасалады: Талаптыѕ ґзініѕ біраз шарттары бар. Јуелі – білім-єылым табылса, дїниеніѕ бір ќызыќты нјрсесіне де керек болар еді деп іздемесе керек. Соныѕ ішіндеуайымсыз салєырттыќ деген бір нјрсе бар... (Абай. Отыз екінші ќарасґзі.). Тїпсіз ой, тїпсіз ќиял неше мыѕдап, Бірі бїйт, бірі сїйт деп тўрады ымдап. Тўѕєиыќ тўманданєан алдыѕєы ґмір, Тўрєанын біліп болмас не дайындап (Шјкјрім). Білектей арќасында ґрген бўрым (Абай.). 2. Басыѕќы сыѕары жіктік жалєаулы зат есімнен келуі: Мен жаралы – жолбарыспын. Жўрттыѕ атќан оєы ґтіп. Сен есірке, сорлы жаспын. Шын сґзіме раќым етіп (Абай. Онегинніѕ Татьнянаєа жауабы). Мен бір тілсіз кґлікпін, Басымда соќќан дауым жоќ(Шјкјрім. Ґлген кґѕіл – ындысыз ґмір). Ќазір тірі, дїниеге мен де ортаќпын, Осы кїн батпай батып жоєалмаќпын. Алдыѕдаєы асау жас ќайнап тўрєан. Мен болмаспын – бір уыс топыраќпын (Абай.М.Ю.Лермонтовтан). Матаса байланысќан тіркестер: 1.Басыѕќы сыѕары тјуелдік жалєаулы сґзден келуі арќылы: Біздіѕ ќазаќтыѕ достыєы, дўшпандыєы, маќтаны, мыќтылыєы, мал іздеуі, ґнер іздеуі, жўрт тануы ешбір халыќќа ўќсамайды (Абай. Жиырма тґртінші сґзі.). Екеуініѕ мойнына арќан салып, Екі аттыѕ ќўйрыєына байлап алып... (Шјкјрім. «Ќалќаман-Мамыр») . ..Таусылар деп ойлама сґздіѕ кені. Тауып айтса – дауасыз дерттіѕ емі. Сырты сау, іші науќас елдіѕ дені, Арсыздыќпен не болар алєан шені. (Шјкјрім. «Єайсада жан беретін таѕныѕ желі»). Адамшылдыќ міндетім, айт дейді адам індетін. Еріксізбін, шын ниетім, Алды деме мазамды. (Шјкјрім. «Ескіден ќалєан сґз теріп»). Жаздыѕ кґркі енеді жыл ќўсымен, Жалбаѕдасар ґзініѕ тўрєысымен (Абай. «Жазєытўры»). Сын есімді сґз тіркестері. Ќазіргі ќазаќ тілі жайлы еѕбектерде сґз тіркестерініѕ басыѕќы компонентініѕ ќызметінде сын есімдердіѕ келуі ерекше айтылып жїр. Біраќ ескеретін жайт сын есімдердіѕ кез келген семантикалыќ тобы бўны ќўрай алмайды. Тілдіѕ даму барысында сын есім, сан есім, етістіктер їнемі зат есіммен тіркесіп ќана ќоймай, керісінше, зат есімдердіѕ, сан есімдердіѕ, т.б. сґз таптарыныѕ сын есімге тіркесуі нјтижесінде ќалыптастанќан тіркестер де пайда болады. Яєни, олар сґз тіркесініѕ басыѕќы сыѕарында ќолданылєанда, сындыќ маєына білдірмей, еѕ алдымен, субстантивтеніп барып, тіркеседі[46, 249]. Мысалы, Мўндай маќтаншаќтардыѕ ґзі їш тїрлі болады (Абай. Жиырма бірінші ќарасґзі.). Оныѕ жоќ тілегініѕ алалыєы, Менімен бірге ґткен балалыєы. Ыќтиярсыз кезімнен жас шыєарєан – Ќаяусыз ыдысыныѕ тазалыєы (Шјкјрім. «Серігім жалєыз Јупіш ќасымдаєы»). Сїйер кісім, сїйенер жаќыным жоќ, Бір ґзіѕе сиындым, бар ќўдай-ау (Шјкјрім. «Кґкіректе толєан шер, кґѕіл ќаяу»). Сын есімдердіѕ басыѕќы компонент ќызметінде жўмсалып ќалыптасу тарихын айтќанда, лексика-грамматикалыќ факторларды есепке алу ќажет. Кґне тїркі материалдарына сїйеніп, бірнеше мысалдарєа назар салайыќ: Андає кїчлугмен – Сондай кїштімін. Аныє едгї ол – оныѕ жаќсы ол (Ж). Кемісі алптіді – Келгені батыр деді. (Т). Ќаєаны алп ерміс, айєуанысы білге ерміс – Ќаєаны батыр, ујзрі білгіш еді. Толаєўлує алп ермі, – Топтаєандар батыр болады, – Їзгїлїќ алп ерміс – Їзе алєан батыр болады (Т). Ічре ашсыз, тарша йабыз, йаблаќ бїдїнта. – Ішсе ассыз, тысы тонсыз, жалаѕаш бейшара халыќта (ЌТ). Ол тенріден даєы поп тан ќарєышлыдыр – Ол тјѕірден жјне поптан ќарєыс алды. Барчадан ќїчлі, барчадан атлы - Бјрінен кїшті, бјрінен татымды, барша ќатынлар арасында алєыстыѕ (К.Ќ). Келтірілген сґйлемдер ќўрамындаєы андає-ќїчлїгмен, андає едїг ол, келмісі алп ерміс, айєучнсы білге ерміс, ічре ашсыз, тарша тонсыз, плоптан алєышлыдыр т.б. сґз байланыстарынан мынадай жай аѕєарылады: бўл жердегі сын есім сґздер – тек сґз тіркестерініѕ басыѕќы компоненті єана емес, сґйлемніѕ баяндауыш мїшесі, синтаксистік байланысты ќўраушы діѕгек. Бўл – сын есімніѕ осы ќызметте ќолданысы тек сґйлемніѕ ќўрамында єана мїмкін болатындыєын дјлелдейді. Сын есімдердіѕ сґз тіркестерінде басыѕќы компонент ќызметінде ќолданыла бастауын бір мезгілдік ќўбылыс деп ќарауєа болмайды. Кґне тїркі жазбаларында сын есімдер басыѕќы компонент ќызметінде сирек ќолданылєан. Бўл функцияны кґп жаєдайда кґмекші етістіктермен тіркесіп, не болмаса жіктік формада атќарєан. XIV єасырдаєы «Кодекус куманикус» тілінде де осы жаєдай кездеседі: барчадан кїлчі, барчадан татлы, поптын ќарєышлы дыр. Морфологиялыќ ќўрылымы бірыѕєай сын есімдердіѕ ґзі де бірде кґмекші етістікпен ќолданылса, бірде жалаѕ тўрып осы ќызметті атќарады. Бўл фактілер мынаны дјлелдесе керек: сын есімдердіѕ басыѕќы компоненттіѕ ќызметін атќаратын болып ќалыптасуы олардыѕ кґмекші етістіктермен тіркесіп (не баяндауыштыќ жалєаумен, оныѕ ґзі жіктеу есімдігі) ќолдану негізінде орныќќан. Баяндауыштыќ ќызметке икемдеуші тјсіл – кґмекші етістіктер мен жіктік жалєаулары. Осындай ыѕєайда ќолданыла бастаєан сын есімдер сґйлемніѕ ырєаќты јуенімен, кейде кґмекші етістіксіз жалаѕ ќолданыла бастаєан. Соныѕ јсерінен ќазіргі тіліміздегі бірќатар сын есімдердіѕ басыѕќылыќ функциясы осы тенденцияныѕ негізінде пайда болса керек. Сґйтіп, сын есімдер басыѕќы компонентте орналаса отырып, ґзара ќабыса жјне меѕгеріле байланысады. Ќабыса байланысып келуі: Кґкіректе толєан шер, кґѕіл ќаяу, Ермейсіѕ деп елім жау, досым баяу (Шјкјрім. «Кґкіректе толєан шер, кґѕіл ќаяу»). Азат ќўстар аспанда ойнап ўшса, Ўялып ќарай мендей сорлы. (Абай.«Тўтќындаєы батыр» /М.Ю.Лермонтовтан/). Халќым надан болєан соѕ, Ќайда барып оѕайын (Абай. «Жїректе ќайрат болмаса»). Кґкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым їлгі жастарєа бермек їшін (Абай «Мен жазбаймын ґлеѕді ермек їшін»). Меѕгеріле байланысуы: сын есімдердіѕ контексте басыѕќы компонент ќызметінде жўмсалуы – дамудыѕ, кейінгі кезеѕніѕ жемісі. Еѕ негізгісі, сын есімдердіѕ баяндауыштыќ позицияда ќолданыла бастауы жјне сол сґздіѕ лексикалыќ семантикасы болып табылады. Осы позицияда ќолданылуын кґмекші етістіктер мен жіктік жалєаулары ќалыптастырды. Басыѕќы сыѕар етістіктен болса етістікті меѕгеру, басыѕќысы есім сґзден болса есімді меѕгеру, егер басыѕќы сґз етістікті де, есім сґзден де ќатар келсе, онда ортаќ меѕгеру болатындыєы белгілі. Мысалы: етістікті меѕгеру: Пайдасынан бой суыт (Абай. «Ќажымас дос халыќта жоќ»), есімді меѕгеру: Ґзбек жўртыменен аталас едік. (Абай. «Біраз сґз ќазаќтыѕ тїбі ќайдан шыќќаны туралы»), ортаќ меѕгеру: Осындай їлкен жиында мынадай суырып салма сґз Абайєа ќызыќ сияќты кґрінді (М.Јуезов). Енді ќўдай таєала бір антўрєанєа еѕбексіз мал береді екен (Абай. Жиырма сегізінші ќарасґзі). Сонымен, меѕгеруде баєыныѕќы мїше барыс, табыс, шыєыс, жатыс жјне кґмектес септіктерініѕ бірінде тўруы тиіс. Сан есімді есім сґз тіркестері. Сан есімдер ґзі баєынатын сґздерді сан мґлшері жаєынан аныќтап, аныќтауыштыќ есім сґз тіркестері ќўрамына еніп отырады. Ќабыса байланысады, ал басыѕќы компонент заттыѕ атын білдіретін сґз, не заттыќ ўєымын жоймаєан ќатыстыќ сын есімдерден келеді. Сґйтіп, сан есімді есім сґз тіркестеріндегі баєыныѕќы компоненттіѕ ќандай сґз табынан болєандыєына ќарай есептік сан есімді сґз тіркесі, реттік сан есімді сґз тіркесі, болжалды сан есімді сґз тіркестері болып бґлінетіндігін А.В.Севортян «Септік категориясы. Тїркі тілдерініѕ салыстырмалы грамматикасы» атты зерттеу еѕбегінде келтіреді. Сан есімдер ќазаќ тілінде (басќа да тїркі тілдерінде) деректі (конкретті) санауєа келетін затты білдіретін сґздерді єана айќындайды, да сґз тіркесін жасайды. Сан есімді есім сґз тіркестеріндегі сандыќ ќиысуды ќазаќ жазбаларында да кездестіруге болады. ПрофессорТ.К.Ќордабаев бўл туралы еѕбегінде былай дейді: «Кґптік ќиысу XV-XVIII єасырларда шыќќан шежірелерде сан есімнен болєан аныќтауыш пен аныќталушы мїше (он екі адамлар, беш кішілер) арасында да ўшырайды» [49, 27]. Бўл сан есімді есім сґз тіркестеріндегі кґптік ќиысу тїркі тілдерінде болєанын, оныѕ осы тілдер ќўрылымына жат ќўбылыс емес екендігін дјлелдейді. «Оныѕ їстіне бўєан орыс тілініѕ јсері болуы мїмкін» деген кґзќарасты профессор Ј.Аблаќов зерттеулерінде аныќтай тїседі. Сан есімдер, јсіресе, септік жалєауларыныѕ бірінде тўрып кґп субстантивтенеді. Олардыѕ ішінде жинаќтыќ субстантивтік сан есімдер ешбір ќосымшасыз да, сґз тїрлендіруші аффикстердіѕ барлыќ тїрін ќосып та, јрі сандыќ маєынасын саќтап, јрі зат есімдік маєынада ќолданылатыны туралы айтылып келеді. Мўндайда ґздері заттыќ маєынада, зат есім орнында тўрады. Сонымен бірге мўндай ќўрамды тіркестер кґбінесе матаса байланысып келеді. Мысалы, Берерменде бесеуіѕ, Аларда жјне алтауыѕ, Топ болєанда кґрерсіѕ, Тїрлі дауда жїз тарау (Абай. «Кїлембайєа»). |