Оспанова З.дайын. 1 аза тіліндегі синтаксистік атынастар
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Есімдікті есім сґз тіркестері. Аныќтауыштыќ ќатынасты білдіретін есім сґз тіркестері ќўрамында есімдіктер де кґне дјуірден бері ќолданылып келеді. Мысалы, Азу бу сабымда ігіз барєу (ЌТ.) – Меніѕ бўл сґзімде жалєан бар ма? Ќамќўќ балыќќа тегдірім (Он.) – Барлыќ ќалаларєа шабуыл жасадым. Ќантї бїдїнїм тідім (МЧ.) – Ґз халќым дедім.Жіктеу есімдіктері басыѕќы компонентте жўмсалады, алайда кґпшілік жаєдайда жалаѕ сґйлем тїзеді, яєни оныѕ басыѕќы ќызметте болуы – баяндауыштыѕ орнында жўмсалєаны. Ґздік есімдіктер де кґне жазбаларда кездеседі. Ежелгі дјуірлерден белгілі болып келе жатќан ґздік есімдіктері – “ґз” жјне “кентї”. Бўлар да кґне тїркі жазбалар тілінде аныќтауыштыќ ќатынастыєы сґз тіркестерініѕ баєыныѕќы сыѕарыныѕ да, басыѕќы сыѕарыныѕ да ќызметінде жўмсала берген. Ќазіргі ќазаќ тілінде ґздік есімдіктердіѕ басыѕќы компонентте ќолданылуы жиі айтылмаса да, тілімізде ўшырасып отырады. ...Ґз сґзім ґзімдікі дедім де, аќыры осыєан байладым, енді мўнан басќа ешбір жўмысым жоќ (Абай. Бірінші ќарасґзі). Сілтеу есімдіктері, јдетте,тїбір тўлєада тўрып аныќтауыштыќ ќатынасты білдіретін есім сґз тіркестерініѕ баєыныѕќы компоненті болып жўмсалады. Егер сілтеу есімдігі есімді сґз тіркесініѕ басыѕќы компонентінде жўмсалса, онда сґз тіркесі тіркес болудан ќалады да, сґйлемге ауысады. Мысалы, Тілім саєан айтайын,осы сґздіѕ келісін тап (Абай. «Јбдірахманєа Кјкітай атынан хат»). Бўл жерде осы сґз– сґздіѕ осы... Міне, осы хабарды естіп, ќайта жїрген Јділдіѕ кјрі шешесі... (Шјкјрім. «Јділ – Мјрия»). Осы хабарды – хабарды осы. Жалпылауыштыќ, белгісіздік жјне сўрау, болымсыздыќ есімдіктері де аныќтауыштыќ ќатынастаєы есім сґз тіркестерініѕ баєыныѕќы сыѕары ќызметінде жўмсалуымен ќатар, есімді сґз тіркестерініѕ басыѕќы сыѕарын жасауєа ќатыса алады. Єибрат етіп Алланыѕ дїниесін, Ойланып отыр еді јр немесін. (Шјкјрім. «Дубровский јѕгімесі»). Олар бўл ќызметте сґз тіркесіне жинаќтаушы, жалпылаушылыќ, белгісіздік жјне сан-мґлшерлік мјн береді. Єалым А.Н.Наджип еѕбегінде «барлыќ» сґзі «бар» сґзініѕ фонетикалыќ варианттары, бір тїбірден тараєандыєын айтады. Ауызекі тілде «бар» сґзі «бјрі» деп, фонетикалыќ ґзгеріске ўшырап та ќолданылады. Кґп кісі жолаушыныѕ бјрініѕ аты арыєаны жаќсы ма? Жўт келсе, елдіѕ бјрініѕ тїгел жўтаєаны жаќсы ма? (Абай. Жиырма їшінші ќарасґзі). Сўрау есімдіктері, кґбінесе, драмалыќ шыєармаларда, монологтарда, ауызекі тілде басыѕќылыќ ќызметте пайдаланылуы мїмкін. Ал кїнделікті ќатысымда басыѕќы сыѕарда ќолданылса, бастауыш-баяндауыштыќ ќатынастаєы сґйлем тїзеді. Тіліміздегі сґз тіркестерініѕ аумаќты тобын етістіктер ќўрайтындыєы жайында сґз болады. Етістіктер сґз тіркестерініѕ тїрлерін айќындауда басты рґл атќарады. Сґз тіркесін ќўрауда жјне сґйлемді тиянаќтауда сґздер 3 тїрлі формада жўмсалатындыєын профессор Н.Сауранбаев ґз еѕбегінде атап кґрсетеді [54, 134]. Сґз тіркестерініѕ ўйытќы сыѕары етістіктіѕ кґсемше, есімше тўлєаларымен ќатар, жаќсы оќып, жаќсы оќыєан, ашыќ рай тўлєасы да ол жаќсы оќыдысґз тіркесін ўйымдастырушы деп танылуєа тиіс. Ґйткені етістіктер ќандай тўлєада келмесін бјрібір сґз тіркесін ќўрайды. Сґз тіркестерініѕ басыѕќы ќызметінде етістіктерге тјн тўлєалардыѕ ќайсысы да сґйлемніѕ соѕында емес, ішінде ќолданыла алады. Олар сабаќты, салт етістіктер, райлар, есімше, кґсемше, етіс, болымды, болымсыз, дара жјне кїрделі тўлєаларыныѕ біреуі болуы да мїмкін. Етістікті басыѕќы сыѕарлы сґз тіркесі ќабыса жјне меѕгеріле байланысады. Обьектілік мјндегі шыєыс септікті зат есімдер етістікті тіркестіѕ баєыныѕќы ќызметінде жиі ќолданылады. Тґртінші – ой кеселді нјрселерден ќашыќ болу керек (Абайдыѕ отыз бірінші ќарасґзі). Адам ата-анадан туєанда есті болып тумайды (Абайдыѕ он тоєызыншы ќарасґзі). Жас кїнімде ерінтіп, Шала ќалдым єылымнан. (Шјкјрім. «Ашу мен ынсап»). Пысыќтауыштыќ ќатынастаєы сґз тіркесі: Айла менен амалды, Меруерттей тізіппін, Жалмауыздай жалаѕдап, Ар, ўяттан кїсіппін, Ќулыќ пенен сўмдыќќа, Ќўлындайдай ўшыппын. (Абай. Жылы белгісіз ґлеѕдерден). Биені байлап болып, желініѕ басында отырєанда, тїнеугі ысќа берген теріні ќанжыєасына байлаєан (Шјкјрім. «Јділ – Мария»). ... баќайыѕнан келмей тїк кґрмегендей-аќ маѕќиып тўра бересіѕ-ау! (Шјкјрім. «Јділ – Мария»). 2.2 Жай сґйлем ќўрылымындаєы синтаксистік ќатынастар Синтаксис – грамматиканыѕ морфология сынды саласыныѕ бірі. Синтаксис сґзі, негізінен, грек тілінен алынєан, сґз бен сґздіѕ бірігуі, ќосылуы деген ўєымды білдіреді. Яєни сґйлем ќўраудыѕ жїйесін жјне тілдіѕ синтаксистік ќўрылысын зерттейтін єылым деген маєынада ќолданылады. Сол сияќты синтаксис – сґздердіѕ бір-бірімен байланысу амалдарын, сґз тіркесін, сґйлемді ќўру тјсілдерін, олардыѕ ќўрамы мен тїрлерін, сґйлемдердіѕ ірі бірліктерге бірігу тјсілдері мен тїрлерін, ондаєы жеке сґйлемдердіѕ бір-бірімен ќарым-ќатынасын зерттейтін єылым. Синтаксис саласы морфологиямен тікелей сабаќтаса байланысып отырады. Сондыќтан сґздердіѕ морфологиялыќ ќўрылысы синтаксистіѕ де грамматикалыќ талдауыныѕ негізі болады. Синтаксис зерттеу объектісініѕ сипатына ќарай тґртке бґлінеді: 1. Сґз тіркесі синтаксисі; 2. Жай сґйлем синтаксисі; 3. Ќўрмалас сґйлем синтаксисі; 4. Мјтін синтаксисі. Сґз тіркесі синтаксисі бґлімінде оныѕ сґйлем ќўраудыѕ материалдыќ негізі баса айтылады. Сґз тіркесініѕ табиєаты, оєан тјн белгілер, кез келген сґздердіѕ сґз тіркесін ќўрай алмайтындыєы, зерттелу барысы, сґз бен сґз тіркесініѕ ара ќатынасы, сґз тіркесініѕ тїрлері, оны топтастыру принциптері, сґздердііѕ тіркесу тјсілдері мен байланысу формалары кеѕінен сипатталады. Сґйлем – синтаксис єылымыныѕ басты зерттеу нысаны. Синтаксис – сґз тіркесі туралы, сґйлем туралы єылым. Сґйлеу даєдысы бойынша сґздер ґз ара белгілі бір жїйемен тіркеседі. Сол тіркестердіѕ де, сґйлемдердіѕ де ґз жїйелері, ґз заѕдары болады. Ќазаќ тіл білімінде синтаксистіѕ объектісі сґз тіркесі мен сґйлем деп берілгенмен, сґйлемніѕ орны ќай жаєынан болса да ерекше. Біріншіден, адам ойын жарыќќа шыєарады, екіншіден, адамдар арасындаєы тілдік ќарым-ќатынасты жїзеге асырады жјне тілдік жїйедегі негізгі маќсаттарды орындайтын бірден-бір тілдік бірлік болып табылады. Тек сґйлем арќылы єана біз ойымызды екінші біреуге жеткізіп, ґзара пікірлесе аламыз. Жай сґйлемніѕ жекешеленген тїрлері де кґлемді еѕбектердіѕ таќырыбына айналды. Є.Мадина жаќсыз сґйлемдер туралы кандидаттыќ диссертация ќорєап, ол еѕбегі «Ќазіргі ќазаќ тіліндегі жаќсыз сґйлемдер» атты кітап болып жарыќќа 1959 жылы шыќты. А.Јбілќаевтыѕ жай сґйлем синтаксисіне ќатысты «Ќазіргі ќазаќ тіліндегі жай сґйлемдердіѕ тїрлері» атты 1963 жылы жарыќ кґрген еѕбегі бар. Еѕбекте єалым сґйлемніѕ тїрлері (жаќты, жаќсыз, толымды, толымсыз, атаулы т.б. ) жайлы автор біршама жїйелі тїрде тўжырымдар жасайды. Жай сґйлем — бір не бірнеше сґз бен сґз тіркестерінен ќўралып, тиянаќты бір єана ойды білдіретін сґйлем. Жай сґйлемніѕ негізгі ерекшелігі — ќўрамындаєы сґздер ґзара бір-бірімен семантикалыќ бірлікте болады, екпін тўтастыєы, сґздердіѕ орын тјртібі саќталады. Ќўрылымы жаєынан жай сґйлем бір сґзден де, екі не одан да кґп сґзден де тўрады. Мысалы, «Жаз». «Жаз келді». «Жазда жеміс-жидек піседі». Жай сґйлемдер ќос сыѕарлы болып та, жеке сыѕарлы болып та келе береді. Жай сґйлем ќос сыѕарлы болєанда тўрлаулы мїшеніѕ екеуі де ќатынасады: «Студент оќып жїр». «Марат — студент». Ќос сыѕарлы жай сґйлемде сґз саны елеулі ќызмет атќармайды, бастысы — сґйлемніѕ екі тўрлаулы мїшесініѕ неше сґзден ќўралєанына ќарамастан, бір єана тиянаќты ойды білдіруі. Оныѕ етістіктен єана жасалєан баяндауышќа аяќталуы міндетті емес. Есім баяндауышты да жай сґйлем бола береді. Жай сґйлем жеке сыѕарлы болєанда, ол сґйлем не тек бастауыштан, не тек баяндауыштан тўрады: «Біздіѕ ауыл». «Ќала кґшесі». «Таѕ атып келеді». «Кїн батып бара жатыр». Семантикалыќ жаєынан келгенде, жай сґйлем толыќ маєыналы сґздерден ќўралып, сґйлемніѕ мазмўнын айќындап тўруы керек. Жай сґйлем синтаксисі. Бўл баєытта сґз тіркесі мен сґйлем екі тїрлі единица екендігі; сґйлем ќарым-ќатынас жасаудыѕ, пікір алысуды ќамтамасыз етудіѕ міндетін, ал сґз тіркесі сґйлем ќўраудыѕ негізі болудыѕ міндетін ґтейтіндігі кґрсетіледі. Жай сґйлемніѕ ќўрмалас сґйлемнен айырмашылыєы, сґздердіѕ сґйлем мїшесі болуы, атќаратын ќызметіне ќарай сґйлем мїшелерініѕ тўрлаулы жјне тўрлаусыз болып екі топќа бґлінетіндігі, зерттелу жайы, сґйлемніѕ тїрлері, ќўрылымдыќ типтері, жай сґйлемніѕ кїрделену жолдары, оныѕ ішінде оќшау сґздер арќылы кїрделенуі кеѕінен ќарастырылады. Ќўрмалас сґйлем синтаксисі. Мўнда ќўрмалас сґйлем, оныѕ ќалыптасу, даму жолдарынан мјлімет берілген. Ќўрмалас сґйлемніѕ ґзіндік айырым белгілері, оныѕ жай сґйлемдерден бсты айырмашылыєы, ќўрмалас сґйлемніѕ жсалу жолдарына ќарай тїрлері ќамтылады. Синтаксис тґрт тїрлі деѕгейден тўрады, јр деѕгейдіѕ ішкі сатылары болады. Мјселен, сґйлемдік деѕгей жай сґйлем, оныѕ кїрделенген тїрі; ќўрмалас сґйлем, оныѕ кґп ќўрамды тїрлері болып ќанатын жаятын болса, сґз тіркесі деѕгейі баєыныѕќы-басыѕќы сипаттаєы толыќ маєыналы сґздердіѕ, біздіѕше сґз тўлєаларыныѕ, тіркесімінен, ќўрамдыќ ерекшелігінен, маєыналыќ-тўлєалыќ тїрлерінен кґрініс береді. Сґйлем мен сґз тіркестері – синтаксистіѕ еѕ негізгі бґлшектері. Сондыќтан сґйлемдердіѕ ґзара маєыналыќ жјне ќўрылымдыќ жаєынан тыєыз байланысќан кїрделі топтарын зерттеудіѕ маѕызы аса зор екендігін М.Серєалиев, Б.Мїсіреповалар ґте орынды кґрсетеді. Сонымен ќатар ол жеке сґйлемдерге ќараєанда ойдыѕ дамуын неєўрлым толыќ бере алатын, маєыналыќ жјне синтаксистік жаєынан ґзара тыєыз байланысты сґйлемдер тобы екендігін айтады [55, 13]. Сґйлем синтаксисi ґз iшiнде екі їлкен салаєа: жай сґйлем синтаксисi жјне ќўрмалас сґйлем синтаксисi болып бґлiнсе, оныѕ јрќайсысыныѕ зерттеу объектiсi бар. Жай сґйлем синтаксисiнiѕ негiзi зерттеу объектiсi жай сґйлемдер мен олардыѕ тїрлерi, сґздердiѕ бiр-бiрiмен грамматикалыќ байланысќа тїсiп сґйлем мїшесi болуы, сґйлем ќўрау жолдары болса, ќўрмалас сґйлем синтаксисiнiѕ негiзгi объектiсi жеке ойды бiлдiретiн жай сґйлемдердiѕ ґз ара тiркесiп, бiр бїтiнге айналуы, сол арќылы кїрделi ойды бiлдiруi болып табылады. Жай сґйлем тїрлері— ќўрылымдыќ, маєыналы ќайырым белгілеріне ќарай жіктелетін жай сґйлемдер. Жай сґйлемдер айтылатын ойдыѕ шындыќ болмысќа ќатысы жаєынан болымды, болымсыз сґйлемдер коммуникативтік маќсаты мен айтылу интонациясы жаєынан хабарлы, сўр аулы, лепті, бўйрыќты сґйлемдер ; тўрлаулы, тўрлаусыз мїшелердіѕ катысуы сипаты жаєынан жалаѕ, жайылма сґйлемдер; айтылатын ойєа катысты сґйлем мїшелерініѕ болу-болмауы жаєынан толымды, толымсыз сґйлемдер, бастауыштын болу-болмауына байланысты жаќты, жаќсыз сґйлемдер болып бґлінеді. Яєни ќўрмалас сґйлем синтаксисi жеке ўєымдарды бiлдiретiн жай сґйлемдердiѕ ґзара тiркесiп, ќўрмалас сґйлем болуын жјне ќўрмалас сґйлемнiѕ тїрлерiн, жасалу жолдарын тексередi. Толымды сґйлем - сґйлемде ойєа ќатысты айтысуєа мїшелері тїгел жай сґйлемніѕ тїрі. Толымсыз сґйлем - айтылуєа тиісті тўрлаулы я тўрлаусыз мїшеніѕ бірі тїсіп ќалєан жай сґйлемніѕтїрі. Мысалы: Кјлен бір ытќып сыртќа шыќты. Кїпі сыртынан ќайыс белбеуін буып алды. Кґзінен жасы ыршып кетті. Осы їш сґйлемніѕ алдыѕєысы – толымды cґйлем, ґйткені оны сґйлем етіп тўрєан баяндауышы (не істеді? - шыќты) да, бастауышы (кім шыќты? – Кјлен) да бар жјне сґйлем білдіретін ойєа ќатысты пысыќтауыш (ќайда шыќты? – сыртќа жјне ќалай шыќты – бір ытќып ) та жўмсалєан. Сондыќтан бўл - толымды сґйлем. Екінші сґйлемде баяндауыштыѕ (не істеді? – буып алды) иесі бастауыш жоќ, сґйлемде тїсіп ќалєан, біраќ оны табуєа болады: кім буып алды? – ол (Кјлен). Їшінші сґйлемде кґзінен сґзініѕ аныќтауышы (кімніѕ кґзінен?) тїсіп ќалєан. Сондыќтан екінші, їшінші сґйлемдер толымсыз сґйлемдер деп танылады, яєни ойєа ќатысты мїшелер толыќ емес. Функциясы жаєынан жай сґйлем мен ќўрмалас сґйлем ойды жарыќќа шыєарудыѕ ќўралы болєанымен, ќўрамы мен ќўрылымы, маєыналыќ ќатынасы жаєынан бiр-бiрiнен ерекшеленедi. Ќўрамы жаєынан алєанда, жай сґйлемдер жеке мїшелерден ќўралатын болса, ќўрмалас сґйлемдер жай сґйлемдерден ќўралады. Жай сґйлемдерде бір єана предикативтi орталыќ болса, ќўрмалас сґйлемдер кемiнде екі предикативтiк орталыќќа негiзделедi. Шаќ, рай, жаќ формалары — сґйлем арќылы айтылєан пікірдіѕ болмысќа байланысын, ќатысын білдіретін формалар. Баяндауыш мїше осы формаларды бойына жиып предикативтікті білдіретін мїше сапасына кґтеріледі. Предикативтік дегеніміз — пікірдіѕ болмысќа ќатысын білдіру. Сґйлемде бўл маєына баяндауыш мїше арќылы кґрінетін болєандыќтан баяндауышты предикат мїше деп те атаймыз. Ал бастауыш пен баяндауыш ґзара ќатынасып сґйлем ќўрайтын болєандыќтан, бўл екеуініѕ ќатынасы предикативтік ќатынас деп аталады. Сґйлемніѕ бірлігі белгілі интонация арќылы да кґрінеді. Біз жоєарыда сґйлемніѕ негізгі белгілерін атадыќ. Сґйлемніѕ аныќтамасы осы белгілері негізінде ќўралады. Предикативтік ќатынас негізінде ќўралып, пікірді хабарлау їшін жўмсалатын сґздер тобы сґйлем деп аталады. Жай сґйлемдер ќўрамдыќ ерекшеліктеріне сјйкес жалаѕ жјне жайылмаболып бґлінеді.Жалаѕ сґйлем бастауыш пен баяндауыштан не оныѕ бірінен ќўралады. Ал сґйлем ќўрамына бастауыш, баяндауыштан басќа тўрлаусыз мїшелер не олардыѕ бірі болса, сґйлемніѕ іргесі кеѕіп, ол жайылмаєа айналады. Мысалы, Жел ґршелене тїсті - жалаѕ, Ызєарлы жел ґршелене тїсті – жайылма. Сґйлемніѕ ќўрамында сґйлем мїшелерінен басќа да сґздер болады, олар – ќаратпа, ќыстырма, одаєай сґздер. Бўлар жинаќталып,сґйлемдегі оќшау с-здер деп аталады. Оќшау сґздер сґйлеммен не сґйлем мїўшелерімен тек маєыналыќ байланыста айтылыды да, олармен синтаксистік байланыста болмайды. Сондыќтан оларды сґйлем мїшелері деп танымаймыз. Жаќсыз сґйлем — сґйлемдегі айтылар ой бастауыштан басќа сґйлем мїшелері арќылы берілетін жай сґйлемніѕ тїрі. Жаќсыз сґйлемніѕ бастауышы болмайды, оныѕ жоќ екені сол сґйлемніѕ баяндауышынан білінеді. Мысалы, «Ќазилаєа Сјкенмен бірге жїруге тура келді». Ќазаќ тілі синтаксистік жїйесінде бўларєа оппозициялык ќатынаста тўрєан сґйлемдер бар. Олар — жаќсыз сґйлемдер. Жаксыз сґйлемдерде жаќтыќ маєына, жаќтыќ форма ќатыспайды. Жаксыз сґйлемдердін ќўрамында жаќтыќ маєынаєа ие мїше бастауыш болмайды. Баяндауыштыѕ формасы да наќты жаќќа (бірінші, екінші, їшінші жаќќа) катысты болып кґрінбейді. Жаќсыз сґйлемдер бір негізге мїше - баяндауышќа сїйеніп кўрылатын болєандыќтан, олар бір негізді сґйлемдер тобына енеді. Ќўрмалас сґйлем компоненттерi арасында жай сґйлемдердегiдей тиянаќталєан интанация болмайды. Жай сґйлем жалаѕ ойды бiлдiрсе, ќўрмалас сґйлем кїрделi ойды бiлдiредi. Ќўрмалас сґйлемге аныќтама беруде жоєарыда аталєан структуралыќ жјне сематикалыќ белгiлерi ескерiледi. «Синтаксис кїрделі, сан ќырлы деѕгейлі болып келеді. Ґз ішінде кїрделілігі јртїрлі объектілерді білдіреді. Ґзара баєынышты ќатынаста болып келетін объектілер мыналар: толыќ маєыналы сґз бен оныѕ формасы, сґз тіркесі, жай сґйлем, ќўрмалас сґйлем, кїрделі синтаксистік тўтастыќ, – дей келіп, єалым Б.Шалабай синтаксис єылымын, – сґз жјне оныѕ формасы синтаксисі, сґз тіркесі синтаксисі, сґйлем синтаксисі жјне текст синтаксисі» – деп бґледі. Бўл наќты тілдік материалдарєа сїйеніліп, ґзіндік ќарастырар объектісі айќындалєан, белгіленген жаѕа танымдар деп санаймыз. Синтаксистегі сґздіѕ тўлєалыќ дјрежесін жеке сґз, оныѕ кїрделенуінен болєан бірліктер жјне тїрлі тілдік тіркестер ќўрайды. Мјселен, «Ойласа ґткен кїнді айтады жыр, Тыѕдасаѕ естіледі бір тереѕ сыр» – деп басталатын поэма жолдарында јрбір сґзді жеке сґздік тўлєа ретінде тануєа мїмкіндік бар. Яєни, поэманыѕ алєашќы жолында-аќ, ґткен кїн, кїнді ойласаѕ, сыр естіледі тіркесімдеріндегі сґздерді ґзара синтаксистік ќўралдыѕ аналитикалыќ жјне синтетикалыќ тјсілдеріне баєындырып, алєашќысынан ќабысу формасын, екіншісінен меѕгеру формасын, їшіншісінен ќиысу формасын шыєара аламыз. Јрі осы сґздер байланысуыныѕ соѕєысы предикаттыќ ќатынасты ќўрайды да, синтаксистік байланыстыѕ орайлас тїріне жауап береді. Ал алдыѕєы екеуі аныќтауыштыќ жјне толыќтауыштыќ ќатынасќа тїсіп, синтаксистік байланыстыѕ сабаќтас тїрін кґрсетеді. Демек, бўл сґз байланысу келесі сатыда тўрєан тілдік бірлікке аяќ басады. Ол тілдік бірлік – сґз тіркесі. 1. Аныќтауыштыќ ќатынас матаса, ќабыса байланысќан есімді тіркестерге тјн. Бесінші сынып, алтын саќина, меніѕ інім, біздіѕ ќала, орындалєан арман. Аныќтауыштыќ ќатынас басыѕќы сґзден баєыныѕќы сґзге ќандай? ќай? кімніѕ? неніѕ? ќандай? ќанша? неше? нешінші? деген сўраулар ќою арќылы аныќталады. Аныќтауыштыќ ќатынастаєы лексика-грамматикалыќ маєына баєыныѕќы сґз бен басыѕќы сґздіѕ лексикалыќ ерекшеліктеріне сјйкес даралыќ, наќтылыќ сипат алады. Матасу байланысындаєы сґз тіркесі мынадай лексика-грамматикалыќ маєыналарєа ие. Меніѕ киімім – затќа меншіктілік, Тілектіѕ јпкесі – туыстыќ, їйдіѕ терезесі – бїтінніѕ бґлшекке ќатынасы. Ќабыса байланысќан сґз тіркестерініѕ беретін лексика-грамматикалыќ маєыналары: салќын жел – табиєи кїй, аќ ќар, кґк шґп, ќызыл гїл – заттыѕ тїсі, тјтті тамаќ, ащы сорпа – тамаќтыѕ дјмі. Бўл тіркестегі сґздердіѕ бјрі сын есім болып, заттыѕ јр тїрлі сынын білдіруі олардыѕ грамматикалыќ маєынасы болса, јр сґздіѕ ґзіне тјн маєынасы лексикалыќ маєына болады. Сол лексикалыќ маєыналары арќылы баєыныѕќы сґз басыѕќы сґздіѕ белгілерін, ќасиеттерін даралайды, наќты сипат береді. 2. Толыќтауыштыќ ќатынас меѕгеру байланысындаєы есімді жјне етістікті тіркестерге тјн. Басыѕќы сґзден баєыныѕќы сґзге кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? деген сўрау ќою арќылы аныќталады, баєыныѕќы сыѕары басыѕќы сыѕардыѕ тура я жанама объектісін, я сол объектіге ќатысын білдіріп тўрады. Мысалы, тазалыќты сїю, ойларын білдіру, жиналысты басќару, сґзге жауап ќату. 3. Пысыќтауыштыќ ќатынас меѕгеру, ќабысу жјне жанасу байланысындаєы етістікті тіркестерге тјн. Сўраќтары: ќайда? ќайдан? ќашан? ќайтіп? ќалай? не маќсатпен? не їшін? Пысыќтауыштыќ ќатынастаєы сґз тіркестері мынадай лексика-грамматикалыќ маєынада жўмсалады: істіѕ мезгілі, мекені, ќимыл-сыны, маќсаты, себебі. Мысалы: оќу їшін келді, јдейі барды, жалтаќтап ќарау, биыл ашылмаќшы, жалп етіп ќўлау. Кесте 1 – Синтаксистік ќатынастыѕ тїрлері
Жай сґйлем — бір не бірнеше сґз бен сґз тіркестерінен ќўралып, тиянаќты бір єана ойды білдіретін сґйлем. Жай сґйлемніѕ негізгі ерекшелігі — ќўрамындаєы сґздер ґзара бір-бірімен семантикалыќ бірлікте болады, екпін тўтастыєы, сґздердіѕ орын тјртібі саќталады. Ќўрылымы жаєынан жай сґйлем бір сґзден де, екі не одан да кґп сґзден де тўрады. Сґйлем, оныѕ ішінде жай сґйлем мен сґз тіркесі ґзара ўќсас, біраќ олардыѕ елеулі айырмашылыќтары бар. Сґйлем сґз тіркесінен коммуникативті ќызметі жаєынан ажыратылады. Мынадай мысалдар келтірейік: 1) Марат келді. 2) ауылдан келді, ќаламмен жазды. Біріншісі – сґйлем, екіншісі – сґз тіркесі. Тілімізге тјн жјне еѕ кґп жўмсалатын сґйлемдер — бастауыш-баяндауыш ќўрамындаєылары. Осы сґйлемдердіѕ ќўрылысын ескергенде, сґйлемді кўрау їшін еѕ аз болєанда екі мїше ќатысуы керек- ойдыѕ кім, не туралы екенін білдіретін мїше, яєни бастауыш, жјне ол туралы не айтылєанын білдіретін мїше, яєни баяндауыш мїше ќатысуєа тиіс. Осы екі мїшеніѕ грамматикалыќ ќатынасы сґйлем ќўрауєа негіз болады. Ґйткені сґйлем пікірді, яєни болмыстаєы заттардыѕ ґзара ќатынасын білдіру їшін жўмсалады. Бастауыш баяндауыштыѕ ќатынасы предикативтік ќатынас деп аталады. Предикативтік ќатынас—сґйлемніѕ негізгі грамматикалыќ белгісі. Сґздер бірі бастауыш, екіншісі баяндауыш болып предикативтік ќатынасќа тїскенде єана сґйлем сапасына ие болады. Кґл їлкен — сґйлем. Кґл бастауыш ретінде, їлкен баяндауыш ретінде катынасып тўр. Їлкен бастауышќа ќатысты сынды предикативтік сипатта атап тўр. Їлкен кґл деген ќўрамда предикаттыќ ќатынас жоќ, їлкен аныќтауыш ретінде ќатыскан. Сондыќтан бўл сґздер тобы сґйлем бола алмайды. Тілде осы предикативтік ќатынасќа їзбей ілесіп жїретін грамматикалыќ формалар болады. Олар бірнешеу жјне бјрі де кґбіне баяндауыш мїшеніѕ ќўрамынан орын алады. Бірі - шаќтыќ форма. Бўл форма айтылєан пікірдіѕ болмысќа шаќ, мезгіл жаєынан ќандай ќатынаста тўрєанын білдіру їшін ќызмет етеді. Жолаушылар келеді (келе жатыр — келді). Екіншісі — рай формалары. Бўл форма айтылєан пікірдіѕ болмысќа, шындыќќа жанасымдылыєын білдіретін форма. Рай формалары — ашыќ рай, бўйрыќ рай, шартты рай, ќалау рай болып бґлінетіні белгілі. Формалардын, атаулары олардыѕ пікірді болмысќа ќатынастыру ерекшеліктерін танытады: айтты - айт - айтайын - айтса; - айтты - ашыќ рай, бўл форма іс-ќимылдыѕ аныќ болєанын, болатынын білдіреді. Айт — бўйрыќ рай. Ол іске ќосу, жўмсау талабын танытады. Їшіншісі — жаќтыќ форма. Пікір алысу јр уаќыт їш жаќтыѕ ќатысуын ескеріп ќўрылады. Сґйлемніѕ ґзіне тјн ќўрылымдыќ їлгісі болады. Ол – бастауыш, баяндауыштыќ ќўрылым. Сґйлемге мўнан басќа мынадай белгілер тјн: коммуникативтілік, предикативтілік, интонация, модальділік. Сонымен, сґйлем сґз тіркесінен коммуникативтілік ќызметімен, предикативтілік ќасиетімен, интонациялыќ, модальділік белгілермен ажыратылады. Ал мўндай ерекшеліктер сґз тіркесінде болмайды. |