Оспанова З.дайын. 1 аза тіліндегі синтаксистік атынастар

• Название: 1 аза тіліндегі синтаксистік атынастар
• Дата: 02.12.2020
• Размер: 0.9 Mb.
• Имя файла: Оспанова З.дайын.doc
• Тип: Документы; #156181
• страница: 2 из 7

1.2 Синтаксистік ќатынастардыѕ негізгі белгілері

Еліміз егемендік алып, тјуелсіздікке ќол жеткізгелі мемлекеттік тіліміздіѕ жјне ґзге ўлттардыѕ тілі мен мјдениетініѕ дамуына, ґсіп-ґркендеуіне мїмкіншілік туды. Сонымен ќатар, мемлекет тарапынан да айтарлыќтай ќолдау кґрсетіліп, тілдерді дамыту маќсатында кешенді баєдарламалар жасалып, олар кезеѕ-кезеѕмен жїзеге асырылуда. Осыєан орай, елімізді мекен ететін тїрлі ўлттар мен этностардыѕ, олардыѕ ана тілініѕ ќоєамдаєы јлеуметтік ќызметін айќындау саласында тіл мамандары мен єалымдардыѕ іргелі зерттеулер жїргізіп, єылыми тўрєыда талдаулар жасауына тура келеді жјне оларєа артылар жїк те аз емес.
Ќазаќ тіл білімініѕ туып, ќалыптасуы, дамуы бїгінгі кемелденген шаєына жетіп, биіктерге кґтерілуі оныѕ ірге тасын ќалап, ќазаќ тілін єылым ретінде ќалыптастырєан ардаќты есімдермен тыєыз байланысты. Ќазаќ тіл білімініѕ тарихында оныѕ єылыми-теориялыќ негізін салєан єалымдардыѕ јрќайсысыныѕ орны ерекше. Соныѕ ішінде синтаксис, синтаксистік ќатынастар, оныѕ ерекшеліктерін жан-жаќты зерттеуші єалымдар да баршылыќ.
Ќазаќ тіл білімініѕ сан салалы теориялыќ ўстанымдары бїгінгі кїні тілдік зерттеулердіѕ баєыт-баєдарын аныќтауєа, маѕызды тўжырымдар жасауєа мїмкіндік береді. Тіл – єасырлар жемісі, халыќ мўрасы, ўлттыќ ќўбылыс. Кез келген халыќтыѕ ойлау ерекшелігі оныѕ ўлттыќ тілінде кґрініс табады, халыќ даналыєы, дїниетаным кґзќарасы тілінде тїйінделеді. Јлемдегі тіршіліктіѕ бар саласын ќамтитын јр ўлттыѕ ґзіне єана тјн кґркем сґз орамдарыныѕ бірсыпырасын синтаксис саласы ќарастыратыны баршамызєа мјлім. Синтаксистік байланыс – жекелеген сґздердіѕ байланысы

Синтаксис – грамматиканыѕ морфология сынды саласыныѕ бірі. Синтаксис сґзі, негізінен, грек тілінен алынєан, сґз бен сґздіѕ бірігуі, ќосылуы деген ўєымды білдіреді. Яєни сґйлем ќўраудыѕ жїйесін жјне тілдіѕ синтаксистік ќўрылысын зерттейтін єылым деген маєынада ќолданылады. Сол сияќты синтаксис – сґздердіѕ бір-бірімен байланысу амалдарын, сґз тіркесін, сґйлемді ќўру тјсілдерін, олардыѕ ќўрамы мен тїрлерін, сґйлемдердіѕ ірі бірліктерге бірігу тјсілдері мен тїрлерін, ондаєы жеке сґйлемдердіѕ бір-бірімен ќарым-ќатынасын зерттейтін єылым. Синтаксис саласы морфологиямен тікелей сабаќтаса байланысып отырады. Сондыќтан сґздердіѕ морфологиялыќ ќўрылысы синтаксистіѕ де грамматикалыќ талдауыныѕ негізі болады[13, 40].

Синтаксистік ќатынастыѕ кґрінісі еѕ алдымен жеке сґздердіѕ тіркесінен байќалады. Синтаксистік ќатынастыѕ басталар жері сґз тіркесінен кґрінеді. Сґз тіркесі бойынша белгілері:

- кем дегенде толыќ маєыналы екі сґзден тўратындыєы;

- бір-бірімен салаласа байланыспай, сабаќтаса, яєни, бірі екіншісіне иек арта, баєына байланысатындыєы;

- олардыѕ байланысынан басќа бір лексикалыќ маєына пайда болмай, грамматикалыќ маєына туатындыєы;

- тўраќты, терминдік тіркестердіѕ, кїрделі сґздіѕ, салаласа байланысќан тіркестердіѕ, толыќ маєыналы сґздер мен кґмекші сґздер тіркесініѕ сґз тіркесі ќатарына жатпайтындыєы;

- басыѕќы сыѕардыѕ ќай сґз табынан жасалуына ќарай есімді, етістікті болып бґлінетіндігі; есім сґз тіркестерініѕ бірінші пайда болєандыєы.

Бўл ўєымныѕ ќарамаєына жеке сґздердіѕ ґзара байланысы, сґйлемдегі сґздердіѕ аралыќ ќатынасы, жеке сґйлемдердіѕ їйлесе айтылуы тјріздес кїрделі мјселелер кіріп жатады. Бўларєа лайыќты заѕдылыќтарды айќындау синтаксистік ќатынастыѕ ара жігін тереѕ тану болып саналады.

Б.Шалабай «Ќазіргі ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынас» атты маќаласында осы мјселені жан-жаќты ашып беруге талпынады. «Синтаксистік ќатынас категориясын зерттеудіѕ ќўндылыєы сонда, бўл арќылы біздіѕ синтаксистіѕ кґптеген мјселелеріне еѕ алєашќы кґќарасымыз ґзгеріп, кґптеген ўєым-тїсініктеріміз кеѕейіп, оларєа жаѕаша тўрєыдан ќарайтын болмыз» [15, 103]- дейді. Сґйтіп оныѕ маєыналыќ жјне ќўрылымдыќ белгілерін наќты фактілермен дјйектеп, жан-жаќты талдай отырып кґрсетіп береді. Осы еѕбегінде: «Синтаксистік ќатынас деп, бірнеше сґйлемдердіѕ тізбегінен жасалып, маєыналыќ жјне ќўрылымдыќ жаєынан тўйыќталєан, белгілі бір кїрделі ойды білдіретін сґйлемнен ірі синтаксистік бірлікті айтамыз» -деп аныќтамасын береді.

Синтаксистік ќатынастар синтаксистіѕ де, стилистиканыѕ да, јдебиеттанудыѕ да нысаны бола алады, себебі кїрделі синтаксистік тўтастыќтарда сґйлемнен тыс жердегі байланыстардыѕ сыры ашылады. Кґркем шыєарма ќўрылымында кїрделі синтаксистік ќатынастар орын алады. Синтаксистік байланыс – жекелеген сґздердіѕ байланысы. Мўнда да тўлєалыќ, маєыналыќ сипаттар саќталады, егер саќталмайтын болса, шашыраѕќылыќ орын алады. Мысалы, «балаєа ўсынды» деген тіркесті баланыѕ ўсынды» деп айтуєа болмайды. Демек, сґйлем ќўраудаєы басты элемент – жеке сґздердіѕ ґзі еѕ алдымен маєыналыќ їйлесімде болуы шарт. Сґйлем ішіндегі жеке сґздер морфологиялыќ жјне синтаксистік амал-тјсілдер арќылы жїзеге асады. Синтаксис саласында сґздердіѕ байланысуы негізінде іске асады. Грамматикалыќ бірліктердіѕ сґйлем байланысында маѕызы орасан зор. Тілімізде кез келген сґйлемде септік жалєаулары ќажет. Септік жалєаулары арќылы байланыстыру – еѕ ґнімді тјсіл. Мысалы, «ўшаќпен келдім» деудіѕ орнына «ўшаќтыѕ келдім» десе, тїсініксіз болар еді. Сол себепті септік жалєауларын лайыќты орынєа ќойып байланыс жасаудыѕ маѕызы ерекше. Осы уаќытта єана сґз басќа сґздермен дўрыс байланысќа тїсіп, ой дўрыс ќўралады.

Септік жалєаулары ќосымша реѕк те їстейді. Келтіріп отырєан тіркесте мекендік, ќандай кґлікпен келгендігін байќатып тўр. Септік жалєаулары ґзі жалєанєан сґздері арќылы јр тїрлі синтаксистік ќатынасты аѕєартады. Ал синтаксистік ќатынас – сґйлемдерге де лайыќты заѕдылыќ.

Ќосымшалардыѕ сґздердіѕ арасын байланыстырудаєы ќызметін єалым А.Ысќаќов зерттеп, жўрнаќтардыѕ ґрісі кеѕ екендінін атап ґтеді. Яєни, морфологиялыќ тјсілдермен ќоса, синтаксистік амалдар арќылы сґздердіѕ байланысы іске асады. Сґйлемдегі сґздер байланыста болу їшін олардыѕ белгілі бір ќалыптаєы орындары болуы ќажет. Жеке сґздердіѕ байланысы тїптеп келгенде, сґйлем ќўрауєа ќатысады. Синтакстистік байланыс деген ўєым синтаксистік ќатынастан јлдеќайда тар маєынаны аѕєартады. Наќты айтќанда, синтаксистік байланыс сґйлемдегі синтаксистік ќатынастарды жасауєа ќатынасады. Нјтижесінде синтаксистік ќатынас грамматикалыќ тїрде ўйымдасќан жеке сґйлемдердіѕ табиєатына тјн болып келеді. Сґйлемдердіѕ јр тїрлі маєыналары, сґйлемдегі оќиєа, јрекеттердіѕ іске асуыныѕ сипаты синтаксистік ќатынастардыѕ ќалай болып келуімен тыєыз байланысты.

Синтаксистік ќатынас дегеніміз – сґздер байланысыныѕ негізінде ґрбіген жеке сґйлем ќўрылысындаєы ўйымдастырушы тілдік амал-тјсілдер. Синтаксистік ќатынастыѕ сипаты сґйлем ќўрылысымен тыєыз байланыста болады. Сґйлемдердіѕ ќўрылыстары кїрделі болєан сайын, синтаксистік ќатынастар да кїрделене тїседі. Бір сґйлемніѕ ішінде сґздердіѕ ґзара байланысы бірнешеу де бола береді. Сол байланыстар ґзара синтаксистік ќатынасќа тїседі. Мысалы, «біз бардыќ» десек, предикаттыќ маєына бар, ал «біз жўмысќа бардыќ» десек, бўл сґйлемде пысыќтауыштыќ та ќатынас бар. Бўдан шыєатын тїйін, синтаксистік ќатынастыѕ ќамтитын ўєымдары кеѕ. Сґздердіѕ тіркесі, сґйлем ќўрылысы, жеке сґйлемдердіѕ ґзара байланысы, синтаксистік ќатынастардыѕ негізінен ґрбитін болса, мўныѕ ґзі адам ойын жарыќќа шыєарудаєы басты бір ќажетті грамматикалыќ амал да болып табылады. Демек, синтаксистік ќатынас мјселесі белгілі бір грамматикалыќ сипаттаєы жїйелерді ўйымдастыру, ќалыпќа тїсіру жаєдайымен тыєыз байланысып жатады.

Синтаксистік ќатынастыѕ ерекше сипаттары јсіресе оныѕ жеке сґйлемдер байланысынан аныќ байќалады. Маєыналыќ ўєымдар дўрыс болуы їшін сґздердіѕ арасында їйлесімді грамматикалыќ байланыс болуы шарт. Маєыналыќ ўєымныѕ ўєымды болуы еѕ алдымен сґздердіѕ байланысыныѕ дўрыс ќиюласуымен байланысты келеді.

Сґйлемдегі жеке сґздердіѕ байланысынан осындай шарт талап етілсе, жеке сґйлемдердіѕ де ґзаралыќ ќатынасынан бўл айтылєан мјселелер сырт ќалмайды. Жеке сґйлемдер бір бїтін грамматикалыќ жїйеніѕ ќарамаєына тїсу їшін еѕ алдымен олардыѕ ґзі маєыналыќ байланыста болуы ќажет. Бўлай болмаєан кїнде жай сґйлемдерді ќалайша байланыстырсаѕ да, олардыѕ басы бірікпейді. Жай сґйлемдерде негізінен предикативтік, яєни жаќ, модальдыќ жјне уаќыт жаєы басым болса, ќўрмалас сґйлемдерде негізгі мјнге оларды ќўрайтын сґйлемдерге назар аударылады, соны айќындаєаннан кейін, оныѕ јрбір сґйлеміндегі жай сґйлем принципі басшылыќќа алынады. Ќўрмалас сґйлемніѕ жай сґйлемдерге ќараєанда таєы бір ерекшелігі – сґйлем санына байланысты десек, осыныѕ негізінде олардаєы ой жай сґйлемдерге ќараєанда кїрделірек болады. Сонымен ќўрмалас сґйлем деп екі немесе одан да кґп сґйлемдерден ќўралып, кїрделі ойды білдіретін сґйлемдерді айтамыз.

Жай сґйлемдерді байланыс ґзара біріктіріп, бір ќўрмалас сґйлем жасауєа мїмкіндік береді. Мысалы: Бїгін кїн жылы болєандыќтан, елдіѕ барлыєы далада тыныєуда. Жеке жай сґйлемдердіѕ араларындаєы маєыналыќ тыєыз байланыстыѕ болуынан жеке сґйлемдер ортаќтаса бірігіп, себептік ќатынастаєы байланысќа тїсіп тўр. Сол сияќты ќарсылыќты, мезгіл, мекен мјніндегі ќўрмалас сґйлемдер де жасалады. Жалєаулыќтардыѕ да ќолданысы жиі орын алады. Р.Јмір тілдік бірліктердіѕ паратаксистік тўрєыда тўрєыда тўратынын 1955 жылы филология єылымдарыныѕ кандидаты єылыми дјреже иелену їшін ќорєаєан «Ќазаќ тіліндегі жалєаулыќтар» диссертациясында ќозєаєан. Бўл еѕбек кейіннен академиялыќ «Ќазаќ тілі грамматикасын» жазуєа арќау болды. Жалєаулыќтардыѕ ќатынасын алты топќа саралап, јрќайсысыныѕ ґзіндік белгілерін наќты ашќан єалым оларды «...тиянаќты формада келіп, ґзара теѕ тўрєан сґздерді сґйлемдерді (яєни бірыѕєай мїшелерді, салалас сґйлемдерді) байланыстыра солардыѕ арасындаєы грамматикалыќ ќатынасты білдіреді»[16, 90], - деп санайды. Олардыѕ байланыстыру ќызметін бай тілдік материалдармен дјлелдейді. Осы еѕбегінде жалєаулыќтардыѕ кеѕ ауќымды ќызметі жайлы ойларын баяндайды.

Расында да жалєаулыќтардыѕ синтаксистік ќызметі барынша кїрделі. Оныѕ кемі екі ќўрылымныѕ арасындаєы маєыналыќ ќатынасымен ќатар, жеке тілдік бірліктерді таныту да бар. Осыдан да болса керек, єалым Р.Јмір: «Синтаксистік ќатынасты білдіру толыќ маєыналы екі (немесе одан да кґп) сґздіѕ сабаќтаса, салаласа байланысќан тобын сґз тіркесі»[16, 90] - дейді. Ќазіргі ўєымда сґз тіркесі, єалым тілге тиек еткен, сабаќтаса байланысудыѕ нјтижесі. Біраќ сабаќтаса байланысуда болатындай грамматикалыќ ќатынас, грамматикалыќ амал-тјсіл салаластыќ байланысуда да бар. Осы тўрєыдан дўрыс тїсінсек, єалымныѕ салалас сґз тіркесі – «шылау, интонация арќылы байланысќан, ыѕєайластыќ, талєаулыќ, ќарсылыќты т.т.б. ќатынастаєы» сґздер тобы. Мўны тілдік фактілер де жоќќа шыєармайды. Синтаксистік ќатынас мјселесі тар шеѕберде тїсінілмей, белгілі бір нысан тґѕірегіндегі ќўбылыс, заѕдылыќтармен тыєыз байланыста ќаралуы керек. Басќа да ќўрмалас сґйлем тїрлері осындай жеке сґйлемдердіѕ ґзара їйлесе айтылулары негізінде жасалып жатады.

Р.Јмір: «Синтаксис – тілдіѕ коммуникация (пікір алысу) їстінде жўмсалатын тўлєаларыныѕ ќўрылысы, јрі коммуникация їстінде жўмсалатын тўлєаларын зерттейтін єылым саласы»[16, 95] – дейді. Сол сияќты синтаксистік ќатынастар бўл єылым саласыныѕ їлкен бір баєыты. Байланыстырєыш сґздер баєыныѕќыныѕ баяндауышы болєанда, екі жай сґйлемдерді ґзара їйлестіріп, бір ќўрмалас сґйлемді жасауєа араласады. Демек, сґздердіѕ байланысы жай сґйлемніѕ аясында єана болып ќоймай, осылайша бір ќўрмаласты жасауда жеке сґйлемдердіѕ де аралыєында болып отырады. Синтаксистік ќатынас мјселесін тек бір єана грамматикалыќ ќўрылымныѕ тґѕірегінен іздестіріп ќоймай, екі немесе одан да кґп сґйлемдердіѕ аралыќтарынан ќарастыруєа болады.

Жай сґйлем синтаксисін жан-жаќты зерттеген єалым Р.Јмір: «Сґйлем – коммуникативтік тўлєа, яєни пікір білдіру їшін, информация беру їшін жўмсалатын тўлєа. Сґз, сґз тіркесі ґз беттерімен бўл ќызметті атќара алмайды» [16, 82] – дейді. Яєни, єалым синтаксистік ќатынасќа арќау болатын жеке сґздер туралы ґзініѕ ойын білдіреді.

Тўжырымдайтын болсаќ, синтаксистік ќатынастар – ќарастыруды ќажет ететін кїрделі сала. Сґйлемдегі синтаксистік ќатынас – ґте кїрделі мјселе. Оныѕ кїрделілігі жеке сґздердіѕ байланысынан бастап, жеке сґйлемдердіѕ ґзаралыќ ќатынастарынан келіп шыєып жатады. Жеке сґздер бір-бірімен ґзара байланысќа тїскенде, тілдіѕ белгілі бір заѕдылыќтарына сїйенеді. Тілдегі нормадан тысќары, белгілі жїйеден тысќары сґздердіѕ байланысы болмайды. Жеке сґздер байланысы сґз тіркесін жасайды, сґйлем ќўрайды. Бір сґйлемніѕ ішінде сґздердіѕ байланысыныѕ јр тїрлі сипаты болады. Солардыѕ барлыєы жиналып, синтасистік ќатынасты туындатады.

1.3 Синтаксистік ќатынастыѕ негізгі тїрлері: предикаттыќ жјне айќындауыштыќ ќатынастар

Синтаксис – (грекше syntaxis- ќўру, тјртіп, амал-тјсіл) – грамматиканыѕ морфология сияќты ґзекті саласыныѕ бірі. Грамматиканыѕ теѕ праволы, јрі ґзара тыєыз байланысты бўл екі саласыныѕ ќарастыратын объектілері тілдіѕ гармматикалыќ ќўрылысыныѕ мјселелері болады: морфология сґздердіѕ грамматикалыќ жїйесін, ќўрылысын, сґз таптарыныѕ гармматикалыќ жїйесін, ќўрылысын, зерттейді. Синтаксис мјселелерін зерттеуші єалымдардыѕ ќатары ґте кґп. 1930-1940 жылдары ќўрмалас сґйлемге ќатысты зерттеулерден А.Байтўрсынов, Ќ.Жўбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балаќаев, С.Жиенбаев, Х.Басымовтардыѕ еѕбектерін атай аламыз. Т.Ќордабаев та елеулі еѕбек сіѕірді. Єалымныѕ «Тарихи синтаксис мјселелер» атты кґлемді еѕбегі – «Ќазаќ жазбалары тілініѕ синтаксисі» жјне М.Балаќаевпен бірігіп жазєан «Ќазіргі ќазаќ тілі грамматикасы» атты еѕбектері ќўрмалас сґйлем саласына сіѕірілген зор їлес болып саналады. Орта буындаєы М.Балаќаев, Т.Ќордабаев, Х.Арєынов, Х.Басымов, Ќ.Есенов, Р.Јмір тјрізді єалымдар сол алдыѕєы жолды онан јрі дамытып, жалєастырушы буын ретінде кґрінді. Осы тўста синтаксис саласындаєы жеке мјселелер бойынша зерттеулер жїргізген бірќатар єалымдардыѕ – Б.Саєындыќов, Ќ.Мамытбеков, Ќ.Салиева, Ќ.Шјукенўлы, Б.Шалабай, Ж.Жаќыпов, Ш.Бекмаєамбетов, Х.Арєынов, Х.Басымов, Ќ.Есенов С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балаќаев т.б. еѕбектерін атап ґтуге болады. Кейінгі толќын ґкілдері ретінде Т.Ермекова, Б.Саєындыќўлы, К.Садирова, С.Айтжанова, А.Ґмірзаќова, Б.Елікбаев, Ј.Елшібаева, Г.Бекмаєамбетова т.б. єалымдар. Синтаксистік ќатынасќа ќатысты айтылєан зерттеулер аса кґп емес, Негзінен Х.Есенов пен Н.Сауранбаев сияќты єалымдар бўл мјселеге кґп ќалам тартып, елеулі зерттеулерін арнаєан.

«Тілдегі жеке сґздер, жеке сґйлемдер бір-бірімен јр алуан синтаксистік ќатынасќа тїсіп отырады. Осы арќылы олар бір синтаксистік ќатарда бір бїтін единицалыќ топ ќўрайды. Бўларда синтаксистік ќатынастыѕ кґрінісі јр алуан болып отырса да, байланыс формасы жаєынан олар, негізінен алєанда, екі шеѕбердіѕ тґѕірегінен шыєады. Ол – синтаксистік единицалардыѕ сабаќтасу, салаласу ыѕєайында келуі»[18, 338]. Сґйлемдегі жеке сґздердіѕ арасы осы екі тјсіл арќылы тыєыз байланысќа тїсіп, синтаксистік ќатынастыѕ белгілі бір тїрін туындатып отырады. Сабаќтаса байланысу кеѕінен орын алады. Ґйткені тілдіѕ табиєаты жеке сґздердіѕ бір-бірімен байланысу заѕдылыќтарына негізделсе, мўныѕ ґзі сабаќтастыќ ќатынасќа жол ашады. Сабаќтастыќ ќатынастыѕ тілімізде мол кездесетіндігін ескере отырып, еѕ алдымен осы тїріне назар аударалыќ.

Сабаќтастыќ ќатынас. Сґздердіѕ ґзара сабаќтасу арќылы байланысы баєыныѕќылыќ ыѕєайда болады. Ал баєыныѕќылыќ ыѕєай дегеніміз ќатар тўрєан екі сґздіѕ бірі басыѕќы, бірі баєыныѕќы негізде жўмсалады. «Кґшеге шыќтыќ» дегенде, «шыќтыќ» сґзі басыѕќылыќ ыѕєайда жўмсалып тўр да, «кґшеге» сґзі баєыныѕќылыќ ыѕєайда жўмсалєан. Сґйлемніѕ баяндауышы «шыќтыќ» сґзіне баєына айтылу їшін, мекендік ўєымдаєы «кґше» сґзі ґзіне барыс септік жалєауын жалєаєан. Демек, сґздердіѕ ґзара байланысы осылайша баєындыру жјне баєыну ыѕєайында жїріп жатады. Мўныѕ ґзі сабаќтаса байланысудыѕ табиєатынан шыєады. Сґздердіѕ осылайша байланысы тілімізде синтаксистік ќатынастыѕ алуан тїрін жасауєа негіз болады. Ондай синтаксистік ќатынастардыѕ бастылары тґмендегідей болып келеді.

Предикаттыќ ќатынас. Тіл білімінде еѕ ќажетті де кїрделі мјселелердіѕ ќатарынан саналады. Ґйткені тіл білімінде кґптеген мјселелердіѕ тїйіні осы предикаттыќ ќўбылыспен тыєыз байланысты келеді. Айта кететін бір жайт – предикаттыќ ќатынас жайында јлі де болса јр жаќты пікір орын алуда. Негізінен предикаттыќ ќатынас сґйлемдегі бастауыш пен баяндауыштыѕ ґзаралыќ ќатынасы. Предикат деген сґздіѕ ґзі баяндауыштыќ ўєым берсе, айтылєан жайдыѕ дўрыстыєы наќтылана тїседі. Сґйлемдердіѕ бастауыш пен баяндауыш сґздерініѕ негізінде ќўрылуы – жалпы тіл біліміне ортаќ заѕдылыќ. Яєни сґйлем ќўрылысында предикаттыќ ќатынастыѕ алатын орнын одан сайын маѕызды ете тїседі.

Предикаттыќ ќатынас – сґйлем ќўрылысыныѕ еѕ басты тјсілі. Сґйлемніѕ негізі бастауыш пен баяндауыштыѕ негізінде жасалатыны белгілі. Олай болса, предикаттыќ ќўбылыс, предикаттыќ ќатынас сґйлем табиєатында еѕ басты меже болып саналады. Оныѕ еѕ басты негіз болуы бастауыш пен баяндауыш сґздерініѕ ґзара ќарым-ќатынасынан туындап жатады. Предикаттыќ ќатынас тек баяндауышќа негізделмейді, сґйлемде баяндауыштыѕ болуы бастауыш сґзініѕ ќатынасын да меѕзеп тўрады немесе керісінше бастауыштыѕ орын алуы баяндауыш сґзін де туындатады.

Бастауыш пен баяндауыштыѕ бір-біріне икемделуі осы негізгі мїшелердіѕ сґйлемніѕ негізі болудаєы ќызметінен шыєады. Ал сґйлем белгілі бір дјрежеде болса да, адам ойын жарыќќа шыєарады. Осыдан келіп оныѕ коммуникативтік ќызметі айќындалады. Бір предикаттыќ ќатынас сґйлем табиєатында осылайша јр жаќты мјн атќарады. Олай болса, бўл мјселеніѕ сырын ашу басќа да кґптеген жайттарды дўрыс тїсіне білуге бірден-бір жол ашады [17, 54].

Предикаттыќ ќатынасты бастауыш пен баяндауыштыѕ арасында болады дедік. Демек, бўл сґйлем мїшелерініѕ ара ќатынасынсыз осындай ќатынас тїрі болмайды да. Екі бас мїшелердіѕ сґйлемде орын алуы ґз маѕдарына басќа да сґйлем мїшелерін, яєни тўрлаусыз мїшелерді топтастырады. Осыдан келіп сґйлемніѕ аумаєы кеѕейеді, ќўрылысы кетіледі. Сґйлемдік ќўрылыс дегенімізде, еѕ алдымен бастауыш пен баяндауышты атауымыз да осыдан.

Бўл аталєан бас мїшелер ой білдірудіѕ басты ќўралы болып табылады. Ґйткені ќайбір сґйлем болмысын, ондаєы оќиєа-јрекет ґрісі осы бас мїшелердіѕ тґѕірегінде ґрбіп жатады. Осы жайында Г.В.Колшанскийдіѕ мына бір пікірі назар аударарлыќтай: «Первым условием раскрытия правильности мысли является сохранение двух самостоятельных понятий, занимающих в высказывании соответственно место субъекта или предиката. Именно те соотношение и создает структуру высказывания, что в свою очередь требует признания единственных элементов, конституирующих это высказывание, т.е. грамматических субъекта и предиката» [17, 75].

Сґйлемдегі сґздердіѕ байланысына 1930 жылы Т.Сауранбаев, С.Аманжолов бірігіп жазєан «Ќазаќ тілі грамматикасы» еѕбегінде біраз тоќталєан. Бўл еѕбегінде автор сґз тіркестерін «синтаксистік ќатынастар» деп атай отырып, оларды субъекті, предикаттыќ, объектілік атрибуттыќ жјне сипаттауыштыќ ќатынас деп бірнеше тїрге бґледі.

Автор бастауыш пен баяндауыш арасындаєы ќатынасты субъекті предикаттыќ деп атаса, ал пысыќтауыш сґздердіѕ етістікпен байланысын объектілік, ал аныќтауыш пен аныќталатын мїшелерініѕ байланысын атрибуттыќ ќатынас деп бґледі. Сол сияќты бўлардан ґзгеше изафеттік ќўбылысты ґз алдына ќарастырып, оныѕ ґзіндік жасалу жолын дўрыс кґрсетеді. Бўдан кейінгі шыќќан «Ќазаќ тілі» еѕбегінде сґз тіркестерін ќиыса меѕгеріле, ќабыса жјне жанаса байланысатынын айтады. Жай сґйлемге енген сґздердіѕ бір-бірімен ґздерініѕ орын тјртібі, интонация, ќосымшалар, шылаулар арќылы байланысу жолдарына тоќталады.Хабарланєан ойдыѕ мазмўн желісі бастауыш пен баяндауыштыѕ ара ќатынасына негізделеді. Осы екі мїшеніѕ ґзара їйлесе айтылуы, олардаєы оќиєа - јрекеттіѕ басќа тўрлаусыз мїшелермен толыќтырыла тїсуі – белгілі бір пікірді туындатады, айтайын деген хабардыѕ наќтылыєын айќындайды.

Тілде маєынасыз, маєына білдіруге ќатыспайтын нјрсе жоќ. Јсіресе синтаксистік категория мен синтаксистік тўлєалар — адам ойын жинаќты, тиянаќты тїрде білдірудіѕ ўйымдастырушы бґлшектері де, сґйлем — ойды білдірудіѕ негізгі формасы болып есептеледі. Сондыќтан синтаксисті оќыєан кісі оныѕ маєыналыќ жаќтарына мјн беруге тиіс, ал тіл єылымында синтаксистіѕ жеке мјселелері ґздеріне тјн маєыналарымен бірлікте ќарастырылуєа тиіс. Јрбір сґйлем мїшесі ойды дјл, керегінде јсерлі, экспрессивті тїрде хабарлаудыѕ басты шарты — сґйлем мїшелерініѕ ќызметін бірден-бір дўрыс табылып ќолданєан сґздерге жїктей білуде. Сонымен ќатар ойды аз сґзбен сыєымдап айту, кґршілес сґйлемдерде бір сґзді ќайталай бермеу талаптары ќойылады. Ол їшін сґйлемде басы артыќ сґз ќолданбау керек, бір сґзді ќайталай бермей, бірде оныѕ синонимін, бірде оныѕ орнын басатын есімдікті пайдаланып, кейде бір сґзді екі-їш сґйлемге ортаќ етіп айту керек болады.

Предикаттыќ ќатынасты ўйымдастыру бастауыш пен баяндауыштыѕ ќызметіне байланысты екендігін атап ґттік. Екі мїшеніѕ бір-бірінен ешбір артыќшылыєы жоќ, бірдей тану, ќарастыру ќажет. Єалымдардыѕ кейбір зерттеулерінде баяндауышќа баса мјн беру орын алады. Бўл мјселеде профессор М.Балаќаевтыѕ мынадай тўжырымы бар: « Баяндауыш бастауыштыѕ ісін, ќимылын, кїйін жјне басќа заттыќ, сындыќ сапасын білдіріп, бастауышќа баєынады. Бўл жаєынан тўрлаулы мїшелердіѕ еѕ негізгісі бастауыш, біраќ сґйлемдегі ќызметі жаєынан бастауыштан гґрі баяндауыштыѕ синтаксистік ќызметі анаєўрлым басым болады»[19, 249].

Сґйлемдегі ќолданысы жаєынан баяндауыш бастауышќа ќараєанда ґз кґрінісін молыраќ танытып тўрады. Мўныѕ басты себебін баяндауыш сґзініѕ јрі ќимыл иесі бастауышты да білдіріп тўруымен тїсіндіруге болады. Бастауыш кейбір сґйлемдерде айтылмай, жасырын тўрады. Бўл оныѕ жоќтыєын білдірмейді. Олай болса, сґйлемді ўйымдастыруда, сґйлемніѕ алєышарты болуда екеуі де айрыќша мјнге ие болады. Бастауыштыѕ сґйлемде арнайы айтылуы, шынында да, хабарланєан ойдыѕ мазмўнымен тікелей байланысты келеді. Мўныѕ бір кґрінісі ретінде грамматикалыќ бастауыштыѕ јйтеуір біреу єана болып ќоймай, наќтылай айту ќажет болєанда, ол сґз жоќ, јрдайым арнайы ќолданылады. Ќаладан келді дегенде, јйтеуір біреудіѕ келгенін тїсінеміз. Бекболат ќаладан келді десек, ќимыл иесініѕ наќтылыєын, деректілігін байќаймыз. Јйтеуір, ќалай болєанда да бастауыш баяндауыштыѕ кґрінісі арќылы, ал баяндауыштыѕ ґзі бастауыш негізінде туындап жатады. Екеуініѕ бір-біріне ќатысы, ґзаралыќ байланысы предикаттыќ ќатынасты туєызады.

Кез келген сґйлемніѕ табиєатын айќындауда осылайша предикаттыќ ќатынас кґмекке келіп отырады. Осы ќатынастыѕ талабына жауап бергендер сґйлем ќатарында танылады да, бўл талапќа жауап бере алмаса, сґйлем ретінде танылмайды. Предикаттыќ ќатынас ойды білдіретін сґйлемдерді ќўрауєа ќатынасса, мўныѕ ґзі жалпы сґйлем атаулыны дўрыс тануєа ґлшемніѕ бірі болып саналады. Жай сґйлемдердіѕ ќўрылысы предикаттыќ ќатынасќа негізделсе, мўны ќўрмалас сґйлемдерден де талап етуге болады. Ґйткені ќўрмалас сґйлемдердіѕ ґзі бірнеше жеке жай сґйлемдердіѕ ќосындысынан пайда болады. Ќўрмалас сґйлемніѕ жеке компоненттерінде де, жай сґйлемдегідей, кейде бастауыш арнайы айтыла бермейді. Бўл јсіресе шартты рай тўлєалы баєыныѕќылар мен ќўрамында жаќсыз сґйлемдері бар ќўрмаластан орын алады.

Сґз тіркесі, жай сґйлем, ќўрмалас сґйлем жјне кїрделі синтаксистік тўтастыќ синтаксистіѕ еѕ басты мјселелері деп есептеледі. Соѕєы жылдарєа дейін синтаксистік ќатынастарєа тиісінше мјн берілмей келді, ол синтаксистіѕ негізгі объектісі ретінде аталмайтын. Тілдік материалды зерттеудіѕ соѕєы жылдардаєы нјтижесі, басќа тілдердегідей, ќазаќ тілінде де синтаксистік ќатынас атты ќўбылыс бар екендігін толыќ дјлелдеп, оныѕ синтаксис саласына тјн екендігін айќындады.

Синтаксистік ќатынастар – негізгі бір ойдыѕ тґѕірегіне топтасып, тўлєалыќ жјне ќўрылымдыќ жаєынан бір-бірімен тыєыз ќарым-ќатынаста жўмсалатын дербес сґйлемдердіѕ жиынтыєы. Синтаксистік ќатынас – жай жјне ќўрмалас сґйлемдерден ќўралады, оныѕ ќўрамына кіретін сґйлемдер ґздерініѕ дербестігін саќтайды. Белгілері мынадай:

1. Бірнеше дербес сґйлемнен ќўралады. Олар жай сґйлемдер де, ќўрмалас сґйлемдер де немесе аралас шумаќ болуы да мїмкін.

2. Ќўрамындаєы сґйлемдер белгілі бір ойдыѕ тґѕірегіне топтасып, семантикалыќ бірлігін саќтайды.

3. Негізгі ўйтќы болып тўрєан ой синтаксистік ќатынастыѕ бастапќы компоненттерінде айтылады да, кейінгі компоненттерде дамытылып, сараланып отырады.

4. Синтаксистік ќатынастар ќўрылымы, тўлєасы жаєынан да бірыѕєай бірлікте болып келеді. Ол – компоненттердіѕ бјрінне ортаќ сґз я сґз тіркесініѕ болуы, бір сґздіѕ я сґз тіркесініѕ јр компонентте ќайталап отыруы сияќты жайттардан кґрінеді [20, 346].

Ќўрмалас сґйлемдердіѕ жеке компоненттерінде де, жай сґйлемдердегідей, кейде бастауыш айтыла бермейді. Бўл јсіресе шартты рай тўлєалы баєыныѕќылар мен ќўрамында жаќсыз сґйлемдері бар ќўрмаластан орын алады. Бір сґйлемде бір предикат ќатынастыќ ќўрылыс болса, оныѕ жай сґйлем болєаны да, екі немесе одан да кґп осындай ќўрылыс болса, оныѕ ќўрмалас сґйлем болєаны. Ал синтаксистік компоненттердегі оќиєа ґрісі бір грамматикалыќ бастауыштыѕ негізінде ґрбіп жатса, мўндай конструкцияны кїрделенген сґйлем деп таныєан жґн. Бастауыш пен баяндауыштыѕ ќатысы, ґзаралыќ бірлігі кез келген сґйлемге негіз болады, ой білдірудіѕ аќауы болады. Олай болса, сґйлем ќўрамынан баяндауыштыѕ болуын ќалай талап ететін болсаќ, бастауыштыѕ болуы да талап етіледі. Мўныѕ ґзі екі бас мїшеніѕ диалектикалыќ бірлігін, ґзаралыќ байланысын байќатады. Предикаттыќ ќатынасты бастауыш пен баяндауыштыѕ негізінен шыєаратынымыз да осыдан.

Айќындауыштыќ ќатынас. Белгілі бір сґйлем ішінде синтаксистік бір шоєырлы топ ќўрылысы жаєынан сґйлемніѕ ќўрылымын жасап тўрєандай болады. Айќындауыштыќ ќатынас ќўрылысында жўмсалєан сґйлемдер јсіресе кїрделенген сґйлемдердіѕ табиєатына тјн болып келеді. Кїрделенген сґйлем ґз ќўрылысына ќарай негізгі тїп бґлшек пен айќындауыштыќ бґліктен тўрады. Осы айќындауыштыќ бґлік сґйлемніѕ ішінде ќолданылау ыѕєайына ќарай негізгі бґліктіѕ мјн-жайын тїсіндіру баєытында жўмсалады. Сґйлемніѕ ішіндегі осындай ґзаралыќ ќатынас айќындауыштыќ сипат негізінен шыєып жатады. Айќындауыштыќ ќатынаста жўмсалєан сґйлемдердіѕ ќўрылысы мен грамматикалыќ табиєаты бірќатар заѕдылыќтарєа сїйенеді. Сґйлемдегі ой тізбегі бастауыш пен баяндауыштыѕ негізінен ґрбитін болса, бўл бас мїшелердіѕ мазмўнын толыќтырып, айќындайтын басќа да мїшелер болады. Ондай мїшелер тілімізде тўрлаусыз мїшелер деп аталып кеткенмен, сґйлем мазмўнын толыќтырып айќындауда олар ґзіндік ќызмет атќарады. Сґйлем мазмўнын толыќтырып айќындау – тўрлаусыз мїшелердіѕ бастауыш пен баяндауыш сґздерініѕ айналасына топтасуы негізінде жїзеге асады. Бўл ретте айќындаушы сґздер бастауыш пен баяндауыштардыѕ алдын ала жўмсалып, олардыѕ мазмўн кґрінісін јр тїрлі жаќтан саралай толыќтырып тўрады. Мысалы: Азаматтары јкеліп тастаєан жапыраќ-жапыраќ аќша жўмсалар жерін таппай, јр їйдіѕ сандыєыѕда їйіліп жатты (О.Бґкей). Міне, бўл сґйлемніѕ ќўрылысынан байќалєандай, осындаєы ґзара маєыналыќ тыєыз байланыстаєы сґздер бастауыш пен баяндауыштардыѕ тґѕірегіне шоєырлана тізбектелген. Осы сґйлемніѕ тїп ќазыєы – Аќшаныѕ ќажетсіз болып ќалуы. Сґйлемніѕ толыќ ќалпы ондаєы басты мїшелердіѕ сыр-сипатын ашу їшін ќўрылєан. Сипаттаєыш мјндегі сґздер бір бїтін синтаксистік кешен ретінде не болмаса жеке сґздер тіркесі ретінде беріледі. Осындай ќўрылыстаєы айќындауыштыќ мјнді сґздерді ґздері айќындайтын бас мїшелерден бґліп алсаќ, олардыѕ ґзі де ішінара синтаксистік бґлшектерге ажыратылатын болады. Айќындауыштыќ мјнді деп отырєан сґздер – тўрлаулы жјне тўрлаусыз мїшелерді јр ќырынан аныќтайтын сґздер. Аныќтаудыѕ бўл тїрі сґйлемніѕ мазмўнын толыќтыру не болмаса ќимыл-јрекеттіѕ ќалайша орындалудаєы јр тїрлі амалдыќ жаєдайын білдіру ыѕєайында келеді. Сонымен, айќындауыштыќ ќатынастаєы сґздер грамматикалыќ табиєаты мен байланысу ыѕєайына ќарай басты мїшелерге баєына жўмсалады [21, 76].

Сонымен предикативтiлiк – сґйлемнiѕ негiзгi ќасиетiн айќындайтын синтаксистiк категория. Бiрдей ўєымды бiлдiретiн синтаксистiк ќўрылымдардыѕ, мысалы: «болєан той», «тойдыѕ болуы», «той болды», соѕєысы єана айрыќша функционалды сапаєа – предикативтiлiкке ие. Предикативтiлiк сґйлемде жаќ, шаќ тўлєалары арќылы жїзеге асады. «Жалпы сґйлем бiр бас мїшелi, екi бас мїшелi немесе мїшеленбейтiн сґйлемдерден ќўралса, предикативтiлiктiѕ еѕ жоєары тїрi екi бас мїшелi сґйлемдерде наќты, ал бiр бас мїшелi сґйлемдерде жартылай, ал мїшеленбейтiн сґйлемдерде болмайды да. Мiне, бўєан ќараєанда, предикативтiлiк тек бастауыш пен баяндауыш арасындаєы таза грамматикалыќ ќўбылыс», - деп тїсiндiредi Н.Сауранбаев [23, 100].

Предикативтiлiктi бiлдiруде тiлiмiзде еѕ кґп жўмсалатындар – бастауыш – баяндауыш ќўрылымындаєы сґйлемдер. Сґйлемдi ќўрау їшiн еѕ аз болєанда екi мїше ќатысуы керек – ойдыѕ кiм, не туралы екенiн бiлдiретiн мїше, яєни бастауыш; сондай-аќ ол туралы не айтатынын бiлдiретiн мїше, яєни баяндауыш мїше ќатысады. Осы екi мїшенiѕ грамматикалыќ ќатынасы сґйлем ќўрауєа негiз болады. Ґйткенi сґйлем пiкiрдi, яєни болмыстаєы, заттардыѕ ґзара ќатынасын бiлдiру їшiн жўмсалады. Бастауыш пен баяндауыштыѕ ќатынасы предикативтiк ќатынас деп аталады. Тiлде осы предикативтiк ќатынасќа iлесiп жїретiн грамматикалыќ формалар ретінде баяндауыш ќўрамынан орын алатын шаќ, жаќ жјне рай формалары танылады.

Ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынас мјселесі — ќазаќ тілі білімінде јбден кґѕіл ќоя зерттеуді керек ететін мјселе. Ґзара ќарым-ќатынас жасау процесінде белгілі бір мазмўн, ой, идея, пікір жеке сґйлеммен беріліп ќоймай, кґптеген сґйлем топтары арќылы беріледі. Ол сґйлемдер бір-бірімен байланыссыз, ќалай болса солай, ретсіз емес, маєыналыќ жаєынан тыєыз жымдасып, белгілі бір сїбелі ойлар тґѕірегінде топтасып тўрады. Јрбір жеке сґйлем оќшауланып ќалмай, осындай кїрделі бірліктердіѕ біріне ќатысты болып келеді. Лингвистикалыќ јдебиетте маєыналыќ жјне синтаксистік жаєынан біріккен сґйлем топтарын синтаксистік ќатынас деп атаушылыќ бар. Синтаксистік ќатынас жеке сґйлемдерге ќараєанда, ойдыѕ дамуын неєўрлым толыќ бере алатын, маєыналыќ жјне синтаксистік жаєынан ґзара тыєыз байланысќан сґйлемдердіѕ тобы. Сґйлем сґздердіѕ тіркесуі арќылы біршама аяќталєан ойды білдірсе, синтаксистік ќатынас жекелеген сґздердіѕ, сґйлемдердіѕ тіркесуі арќылы аяќталєан ойды білдіреді[24, 5].

Сґйлемніѕ тўтастыќ ќалпын айќындау белгілері – сґйлемніѕ ќўрылысы ондаєы жеке сґздер мен сґз тіркестерініѕ ґзара їйлесе айтылуларынан. Сґйлемніѕ негізі бас мїшелердіѕ негізінде ќўрылатын болдса, оларєа байланысты айтылатын сґз тізбектерін белгілі бір маќсатта саралай жіктеуге де болады. Келтірген сґйлемніѕ ќўрылысына ќайтадан назар аударалыќ. Сґйлемніѕ алдында айтылєан синтаксистік бір шоєырлы топ (азаматтары јкеліп тастаєан жапыраќ-жапыраќ) бастауыш мїшеніѕ айќындауышы ретінде жўмсалєан. Ал бастауышќа баєына жўмсалєан осы синтаксистік ќўбылыстыѕ ґзін жеке дара бґліп алсаќ, оныѕ бойында тіпті сґйлемдік ќўрылыс барын байќауєа болады: азаматтары јкеліп тастаєан. Демек, бір бїтін сґйлемді ондаєы синтаксистік ќўрылыс ыѕєайына ќарай саралай жіктесек, осындай заѕдылыќтардыѕ кґрнісін табуєа болады. Мўныѕ ґзі синтаксистік ќатынастар негізінде ґрбіп жатады.

Сґйлем соѕындаєы осындай заѕдылыќтыѕ орын алатынын мына мысалдан аѕєаруєа болады. Јбілќайыр тегім тґре еді єой деп, жалпаќ кґптіѕ алдында кеуде ќаєып кісімсінуді де ит етінен жеке кґретін»(Ј.К. 1-том, 103-бет). Бўл сґйлемніѕ негізі – «Їркер» романындаєы Јбілќайырдыѕ еш уаќытта кеуде соєып, басын жоєары кґтермейтіндігі. Сґйлем бастауышы – Јбілќайыр, баяндауышы – басын кґтермейтіндігі. Ал сґйлемніѕ алдындаєы синтаксистік шоєырлы топ (Тегім тґре еді єой деп) кїрделі бастауышќа тікелей ќатысты айтылєан. Онда да жеке дара бґліп алсаќ, оныѕ бойынан сґйлемдік ќасиетті табуєа болады: бўлар бастауыш - Јбілќайыр, баяндауыш – тґре еді єой деп. Осылайша осы бір синтаксистік конструкцияны да ґзара жіктеуде екі сґйлемдік ќўрылысты байќаймыз. Алайда, алєашќы бґлшек сґйлемніѕ ішінде ќолданылау ыѕєайына ќарай ґз алдына жеке сґйлем ќўрамай, негізгі хабарланєан ойдыѕ бастауышын айќындау мјнінде жўмсалєан. Бўдан шыєатын ќорытынды – айќындау мјнінде жўмсалєандар тек ќана жеке сґз немесе сґз тіркесі ќўрамында єана ќолданылып ќоймай, ќўрылысы жаєынан сґйлемдік дјрежеде де жўмсала береді.

Кейбір сґйлемдердіѕ алєашќы айќындаушы тобында бастауышты сґздер болмайды, алайда соєан ќарамастан, мўндай топ та ґз алдына шоєырланып, тјуелді ќўрылым ќўрайды да, негізгі сґйлемніѕ бастауышына ќатысты айтылады. Негізгі сґйлемде хабарланєан ойдыѕ мјн-жайын айќындау мјнінде жўмсалєан баєыныѕќылыќ ыѕєайдаєы синтаксистік шоєырлы топ. Осындай ќызметіне орай олар јрдайым да сґйлем басында жўмсалады. Алєашќысында ґзі айќындайтын сґзінен бґлектене алу ќабілеті байќалса, соѕєысында бўл јлсіздеу болады. Бўл жайды аѕєару їшін мына бір сґйлемніѕ ќўрылысына назар аударалыќ: «Адам, асылы, ґмір деген кґтерем тўєырды бас-кґзге тґпеп, баќыт ќуєан сайын – одан соєўрлым алшаќтай тїсетін сияќты. Баќыт ќуєан адамныѕ тапќан баќытынан – жоєалтќан баќыты кґп болса керек». (Ј. К. 6-том, 241-бет). Міне, мўндаєы алєашќы топтыѕ бґлектене алуы солєындап, сґйлемніѕ бастауышына тікелей ќатысты айтылуы кїшейе тїскен. Ќазіргі јдеби тілде осындай сґйлемдер ќўрылыстарынан бастауышсыз тјуелді конструкциялар жиі кездеседі. Мўныѕ себебін еѕ алдымен негізгі ойдыѕ желісі негізгі сґйлем бойында болатындыєымен тїсіндіріледі, ґйткені сґйлемде баяндалатын ой кґрінісі де, тўтасымен алєанда осында беріледі. Ал сґйлемніѕ басында бастауышќа ќатысты жўмсалєан синтаксистік шоєырлы топ тек сипаттаєыш мјн атќарады. Айќындау мјнінде жўмсалєан тїсіндірме мјніндегі бґлшектерден тўратыны белгілі.

Синтаксистік ќатынас мјселесі маєыналыќ байланыста жўмсалєан жеке сґздерден бастап, сґйлем аралыќ заѕдылыќтардан да ґрбіп жатады. Мўныѕ бір кґрінісі осындай айќындауыштыќ ќатынаста жўмсалєан сґйлемніѕ тїрлерінен орын алады. Сґйлем ішіндегі сґздердіѕ бір-біріне айќындауыштыќ ќатынаста жўмсалуы негізгі ойдыѕ мјн-маєынасын толыќтыра тїседі, аныќтай тїседі., Жоєарыда келтірген сґйлемдер осындай ќатынастыѕ негізінде ќўрылєандыќтан, олар айќындаушы жјне айќындалушы объектілерге жіктелетін болады. Айќындалушы бґлшек сґйлемніѕ негізін ќўрайды да, айќындаушы бґлшек соєан ќатысты жўмсалады. Бір сґйлемніѕ ішінде осылайша синтаксистік бґлшектердіѕ туындап отыруы оларды ґзара синтаксистік ќатынасќа тїсіреді.

Сґйлемдегі айќындауыштыќ ќатынас, негізінен, аныќтауыштыѕ ќызметімен ўштасады. Біраќ екеуін теѕ дјрежеде ќарастырмауымыз керек. Анаќтауыштар кґбінесе ґзі аныќтайтын сґзімен ќалыптасќан орын тјртібі арќылы сґз тіркесін жасауєа ќатынасса, айќындауыштыќ ќатынас кґбінесе негізгі сґйлемге жанаса ќолданылады. Айќындауыштыќ ќатынастыѕ еѕ басты белгісі оныѕ ќўрамындаєы сґздер жеке ґз алдына сґйлем мїшелеріне ажыратыла алады, демек, мўныѕ ґзі кейде сґйлемдік дјрежеде жўмсалатынын байќатады.

Мысалы: Їй ішіне їндемей кґз тастап отырєан Ербол осындай жайларды топшылаумен болды (М.Јуезов). Міне, мўнгдаєы алєашќы топтыѕ бґлектене алуы солєындап, сґйлемніѕ бастауышына тікелей ќатысты айтылуы кїшейе тїскен. Мўныѕ себебін еѕ алдымен негізгі ойдыѕ желісі негізгі сґйлем бойында болатындыєымен тїсіндіруге болады.

Кїніне јлденеше ре тіршіліктіѕ талай-талай жым-жымын шарлап ќайтатын ќаѕєыма ойы сол жанын жегі ќўрттай жеп жатќан дерттіѕ тїрін тїстеп, атын атауєа келгенде тайќып шыєа келеді (Ј.Кекілбаев). Бўндай ќўрылыстаєы сґйлемдер ќазіргі јдеби тілімізде жиі ўшырасады. Јрине, бўл тјріздіс сґйлемдердіѕ тїп-тґркіні негізінен бірігіп жасалєан ба дейміз. Алайда осы тјріздес конструкциялардыєѕ тап осындай ќўрылысы олардыѕ бір-аќ сґйлем, кїрделенген сґйдем болып кеткендігін дјлелдеп отыр.

Сґйлемніѕ ішінде тўрлаусыз мїшелер де ґз ќолданысына орай айќындауыштыќ ќатынасќа тїсіп отырады. Бўл ретте јсіресе айќындалатын жјне толыќтауыш сґздері ґз айќындауыштарымен тўлєалыќ жаќтарынан їйлесе жўмсалады. Бўлайша ќолданыс, сґз жоќ, айќындауыштыќ ќатынастыѕ кґрінісін одан сайын кїшейте тїседі, аныќ кґрсете тїседі. Мысалы: Бір ґкініштісі сол – оны жўрт, ќўдыќшыныѕ ґзі армандаєандай, «Еѕсеп ќазєан» деп емес, «Еѕсеп ґлген» атап кетіп еді! (Ј.Кекілбаев).

Ґзара ќарым-ќатынас жасау процесінде белгілі бір мазмўн, ой, идея, пікір жеке сґйлеммен беріліп ќоймай, кґптеген сґйлем топтары арќылы беріледі. Ол сґйлемдер бір-бірімен байланыссыз, ќалай болса солай, ретсіз емес, маєыналыќ жаєынан тыєыз жымдасып, белгілі бір сїбелі ойлар тґѕірегінде топтасып тўрады. Јрбір жеке сґйлем оќшауланып ќалмай, осындай синтаксистік бірліктердіѕ ґзара ќатынасына негізделеді. Сґйлем сґздердіѕ тіркесуі арќылы біршама аяќталєан ойды білдірсе, синтаксистік ќатынас жеке сґздер мен сґйлемдердіѕ тіркесуі арќылы аяќталєан ойды білдіреді. Єалым М.Балаќаев шыєарманыѕ композициялыќ сызбасын былайша кґрсетеді: сґйлем – кїрделі синтаксистік тўтастыќ – тарау – бґлім – аяќталєан шыєарма [25, 38]. Осы сызбалыќ элементтер кез келген шыєармада кездесуі ќажет деген ўєым тумауєа тиіс, біраќ кез келген шыєармада оныѕ негізгі ќўрылымдыќ материалы ретінде синтаксистік ќатынас болуы сґзсіз.

Жинаќтайтын болсаќ, синтаксистік ќатынас мјселесі синтаксистік единицалардыѕ заѕдылыќтарымен тыєыз байланысып жатады. Ондай синтаксистік единицалар жеке сґздер, сґз тіркестерінен бастап, жеке сґйлемдерді ќамтитын болады. Бўлардыѕ ќайссы болса да белгілі бір байланыстыѕ негізінде синтаксистік ќатынасты туындатып жатады. Ќазаќ тілініѕ синтаксисіне арналєан еѕбектерде ситнтаксистік ќатынас мјселесінде кґбінесе жеке сґздердіѕ арасындаєы байланыс арќау болады. Ал синтаксистік ќатынастыѕ кґрінісі жеке сґйлемдердіѕ ґз ішінде болумен ќатар, сондай-аќ жеке сґйлемдердіјѕ аралыќтарынан да орын алады. Предикаттыќ ќатынасќа жетпеген тјуелді бґлшектер мен негізгі сґйлемніѕ аралыќтары да синтаксистік ќатынастыѕ заѕдылыќтарына негізделеді. Олай болса, синтаксистік ќатынас мјселесінде осындай жайттарєа да баса назар аудару кереку. Мўныѕ ґзі синтаксистік ќатынас мјселесін жан-жаќты тїсінуге мїмкіндіктер туєызады.