Оспанова З.дайын. 1 аза тіліндегі синтаксистік атынастар
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
1.4 Синтаксистік ќатынастар: объектілік жјне адвербиалдыќ ќатынас Объектілік ќатынас. Сґйлемдегі синтаксистік ќатынастардыѕ бір басты тїрі – ол объектілік ќатынас. Ґйткені сґйлемдегі ќимыл иесініѕ іс-јрекеті јр уаќытта да белгілі бір объектімен байланысты болады. Осыєан орай да баяндауышты сґздер объект мјніндегі сґздерді меѕгеріп тўрады. Дјрігерге кґріндім тјріздес сґйлемдерде ќимыл иесініѕ іс-јрекеті белгілі бір объектімен байланысты болып келеді, осыдан барып жеке сґздер арасында объектілік те ќатынас туындап жатады. Мўндай объектілік ќатынастаєы сґздер жай сґйлем ќўрамынан да, ќўрмалас сґйлем ќўрамынан да кґптеп орын ала береді. Объектілік ќатынасќа байланысты сонымен ќатар мына бір жайды айта кетуіміз ќажет. Объектілік ќатынастаєы сґздер кґбінесе сґйлем ішінде ќимыл мен заттыќ мјндегі сґздердіѕ аралыєында болып отырады. Тілдегі объектілік ќатынастыѕ ќалайша орын алуы жайында В.Г.Адмони былай деп жазады: «Объектное синтаксическое отношение в своем основном виде, как отношение между словами возникает между действием, выраженным в глаголе, и предметом, выраженным в имени или местоимении, которые стоят в косвенных падежах в беспредложном употреблении» [26, 149]. Бўл айтылєан жайды ќазаќ тіл біліміне де тікелей ќатынасы бар. Сондай-аќ объектілік ќатынастаєы сґздер јр уаќытта да сґйлем ішінде жўмсала бермей, кейде ґз табиєатына сай сґйлем басында да ќолданылатын болады. Мўндайда олар былайша сырт ќараєанда сґйлем ќўрылысын да саќтап тўрєандай болып кґрінеді. Ќараѕыз: Естімеген елде кґп (Маќал). Алайда осы тјріздес курсивті конструкция бір кїрделенген сґйлем мїшесі ретінде негізгі сґйлемге байланысты жўмсалады да, оєан объектілік ќатынаста болады. Синтаксистік ќатынастаєы сґйлемдердіѕ бір-бірімен байланысу тјсілдерін жазушыныѕ стилі белгілейді. Ґз кезегінде сґйлем ќўрылысы, сґйлемдердіѕ байланысу амалдары, синтаксистік ќатынастыѕ жалпы ќўрылысы автор баяндауыныѕ жалпы ерекшелігіне, шыєарманыѕ идеялыќ мазмўнына јсер етпей ќоймайды. Жазушы стилін зерттегенде, біздіѕше, жеке сґйлемнен гґрі, осындай синтаксистік ќатынастарєа назар аударєан пайдалы. Ґйткені синтаксистік ќатынастар — шыєарманыѕ композициялыќ ќўрылымына, стильдік, кґркемдік ерекшеліктеріне тікелей ќатысты бґлшегі. Мўндай объектілік ќатынастаєы сґздер жай сґйлем ќўрамынан да, ќўрмалас сґйлем ќўрамынан да кґптеп орын ала береді. Синтаксистік ќатынас мјселесі — ќазаќ тілі білімінде јбден кґѕіл ќоя зерттеуді керек ететін мјселе. Ґзара ќарым-ќатынас жасау процесінде белгілі бір мазмўн, ой, идея, пікір жеке сґйлеммен беріліп ќоймай, кґптеген сґздер мен сґйлем топтары арќылы беріледі. Объектілік ќатынастаєы сґздерді ўйымдастыруда кґбінесе -єан есімше ќосымшасы ерекше ќызмет атќарады, ол септік жалєауларыныѕ бірінде ќолданылады. Оныѕ ґзінде ол объектілі мјннен ажырамауы керек, бўлай болмаєан кїнде сґйлем ќўрылысы да ґзгереді, ондаєы синтакстистік ќатынастар да басќаша болып кетеді. Айталыќ жоєарыдаєы ќанатты сґзді «Естімеген елде кґп болмайтыны белгілі» тїрінде ќўрсаќ, онда объектілік ќатынастаєы сґздер ґз алдына жеке сґйлем ретінде танылып, ќўрмаластыѕ бір компонентіне айналып тўр. Мўныѕ себебі неде? Сґйлемніѕ ќўрылысынана байќалєандай, енді алєашќы бґлшек (естімеген) негізгі сґйлемніѕ бастапќы сґзіне (елді) тікелей айтылмай, ќайта керісінше ґз алдына сґйлемдік дјрежеде дербес жўмсалып, екінші бґлшектіѕ мазмўнына ќарсылыќты мјнде ќўрылєан. Осы соѕєы тїрінде јрбір компонент сґйлемдік дјрежеде танылып, бір бїтін ќўрмаластыѕ айырым ќўрамдарын айќындап тўрады. Объектілік ќатынасќа тїскен сґздерді толыќтауыш ќызметіндегі мїшелер ўйымдастырады. Мўндайда олар барыс, табыс, шыєыс септік жалєауларыныѕ бірінде жўмсалады: естімеген елде кґп, естімеген жайєа сенбе т.б. Міне, осындай ќўрылыстаєы сґйлемдердіѕ табиєаты кїні бїгінге дейін јр тїрлі тїсіндіріліп келеді. Н.Сауранбаев бўл мјселені былайша тїсіндіреді: «Революцияєа дейінгі тїркологиялыќ еѕбектерде бўл тјріздес сґйлемдер, негізінен алєанда, сабаќтас ќўрмаластыѕ ќатарында танылєан, Осындай кґзќарас ќазіргі тїркологиялыќ еѕбектердіѕ де ќайсыбірлерінен кедесіп ќалады. Ал ќазаќ тіл біліміне келетін болсаќ, мўнда да тиянаќталєан пікір жоќ, кґпшілігі мўндайларды жай сґйлем синтаксисіне ќарастырса, кейбіреулер бір кезде ќўрмалас деп таныды»[30, 35]. Сонымен, объектілік ќатынастаєы сґздер сґйлем ішінде заттыќ маєынадаєы сґздер мен етістіктіѕ аралыєында болады. Сондай-аќ олар кїрделенген сґйлемніѕ басында да ќолданыла береді. Адвербиалдыќ ќатынас – пысыќтауыштыќ ыѕєайдаєы ќатынас. Мўныѕ ґзі пысыќтауыш мјніндегі сґздер мен баяндауыш ќызметіндегі сґздердіѕ аралыєында болады. Бїгін бардым немесе баратын жеріме уаќытында бара алмадым десек те, сґйлемдердіѕ аралыєында пысыќтауыштыќ ќатынастыѕ барлыєы аѕєарылып тўр. Адвербиалдыќ ќатынас жай сґйлемдер аралыєында болумен ќатар, кїрделенген сґйлемдердіѕ де ќўрамынан орын алады. Мўндайда ол кґбінесе сґйлемніѕ басынан орын алады да, хабарланєан негізгі оќиєаныѕ амалдыќ ќасиетін білдіреді. Адвербиалдыќ ќатынастаєы сґйлемдердіѕ їлкен бір тобы негізгі ойдыѕ амалын білдіріп жўмсалады. Мўндайда кїрделенген сґйлем синтасистік оралым ќўрылысында келеді де, сол алєашќы оралым тўтасымен тўрып негізгі сґйлемде ойдыѕ јр тїрлі амалдыќ сипатын білдіреді. Кїрделенген сґйлемдегі адвербиалдыќ ќатынас оралымды констукцияларєа тјн болып келеді, сондыќтан да ќатынастыѕ осы тїрі амалдыќ мјнде єана емес, басќа да мјндік тїрде кґрініс алады. Адвербиалдыќ ќатынастыѕ амалдыќ мјні тїрлі тјсілдермен жасалады. Бўл ретте кґсемшелі сґздіѕ ќызметі басым тїседі. Кґсемшеніѕ –п жўрнаєы арќылы туындап, негізгі сґйлемдегі ой желісініѕ амалдыќ сипатын айќындап тўрады. Мысалы: Абай бірнеше кїн ќатты толєанып, жапа-жалєыз ойланып жїрді (М.Ј). Осыдан екі-їш-аќ жыл бўрын Омар байдыѕ маѕыраєан жылќысы їйездеп, желісі тартылып жатќан дала тґсі мїлдем ґзгерген: ілгері-кейін жосыєан жолаушылар мен жўмысшылар, ўзын-ўзын рельс, жарамсыз шпал, тас, топыраќтыѕ їйінділері мен ќазылєан їѕгірлер. Дїниені ґзгертудіѕ осыншалыќ оѕай екенін білмей келген ќыр ќазаќтары кґндім-кґндіммен бастарын шайќап, таѕ-тамаша ќалумен жїр (О.Б).Ќырдаєы ўяларынан сусындап, салќындап ќайтуєа кґлге саяхат шеккен їйректіѕ ўшќан дыбысы естіледі де, алыстаєан сайын јлсіреп, ол да жоєалып кетеді (Х.Е). Сондай-аќ, амалдыќ мјнді білдіруде кґсемшеніѕ басќа да жолдары ќатысады. Олар: -а, -е, -й. Мысалы: Сол бјсеке-ќуєынныѕ, сол ќызєаныш-ќуєынныѕ айдауымен бўл да жерді їѕги берген, їѕги берген, аќырында «јл бітті, жан шыќты» дегенде – діттеген жеріне жетіп те тынєандай еді!..(Ј.К). Ќайєы-ќапа соѕынан мјѕгі кґз жўмуєа бет алєанда да ол јдеттегідей кґкжебеніѕ ысќырыєын, кґк семсердіѕ суылын естімейді — домбырашы ќазаќтан немересі Ќўрбан їйренген сол зар ызыны келеді ќўлаєына (Ј.К). Ґзі ќазєан шыѕыраудыѕ тїбімен ќосылып, сонау ўлы теѕізге шыєып кететін аса арнаныѕ тентек толќыны Еѕсепті жўтќан да тынєан(Ј.К). Міне, аталмыш мысалдардан байќалєандай, адвербиалдыќ ќатынастан туындайтын амалдыќ мјндер кґсемшелер арќылы жасалатын болады. Адвербиалдыќ ќатынастаєы кїрделенген сґйлемдер себеп мјнінде де жўмсалады. Мўнда да, алєашќыдаєыдай, оралымды бґлшек бір тўтастыќта айтылып, негізгі сґйлемде баяндалєан оќиєа желісініѕ ќалай орындауындаєы себебін білдіріп тўрады. Осындай мјнді сґйлемдердіѕ жасалуына жоєарыда аталєан кґсемшелердіѕ –п, -й жолдары, сонымен ќатар есімшеніѕ кейбір тїрлері ќатынаса алады. Мысалы: Бўл да кїнінде ґзіндей талай тўлпардыѕ їмітін їзіп, соѕында ќалдырып еді-ау!.. Бўрын ду кґргенде – тыќыршып тўра алмайтын, аєын судай асып-тасатын кґѕілі енді жиын кґрсе – жан шыдатпай шамырќанатын мјѕгілік шор жара тїйіп кетті (Ј.К). Оралымды бґлшектер біртўтастыќта айтылып, негізгі сґйлемде баяндалєан оќиєа желісініѕ ќалай оырндалуындаєы себебін білдіріп тўр. Амал мјнінде жўмсалєан сґйлемдерді байќаймыз. Бўл жерде бір айта кететін жайт – бір тўлєалы сґздердіѕ јр мјнге ие болуы олардыѕ сґйлем ішінде ќолданылу ыѕєайы басќа сґздермен ќарым-ќатынасы, сґйлемніѕ жалпы маєыналыќ ќўбылысымен тыєыз байланысып жатады. Мўны мына тґмендегі – п тўлєалы кґсемше оралымды сґйлемдерден байќауєа болады. Тґмендегі сґйлемдер мазмўны енді себептік мјнге ќўрылып тўрып тўлєалы кґсемше: Мїгедек ќўрдасыныѕ кґѕілін ќимай, ауданєа аттанєан Ќарабала јлгі шаруаны бір кїнде жайєап, машина берілетін рўќсат-ќаєазды алады да ќайтады (Ј.К). Ќарапайым ўста, ќашан болсын, алдына келген жанныѕ меселін ќайтаруды білмеген, еѕбегін міндет ќылуды білмеген екен де. Салаластыќ ќатынас. Зерттеуіміздіѕ басында айтќандай, ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынастар жалпы їлкен екі салаєа ажыратылады: сабаќтастыќ ќатынас жјне салаластыќ ќатынас. Бўєан дейінгі талдауларымыз сабаќтастыќ ќатынас мјселелерін ќамтып жатады. Ал салаластыќ ќатынас болса, бўл синтаксистік компоненттердіѕ ґзара теѕ дјреже байланысына негізделеді. Осыєан орай да салаластыќ ќатынас ґз табиєатына орай сґйлемніѕ бірыѕєай мїшелері мен салалас ќўрмаластыѕ ќўрылысынан орын алады. Енді осылардыѕ јрќайсысын жеке-жеке талдайтын боламыз. Бірыѕєай мїшелі сґйлемдегі ќатынас. Жеке сґздердіѕ салаластыќ ќатынасќа тїсуі јсіресе бірыѕєай мїшелі сґйлемдердіѕ аралыєында болады. Мўндаєы сґздер бір-бірімен ґзара теѕ байланысќа тїсіп, бір парадигмалыќ ќатарда салаласа жўмсалады. Сґздердіѕ ґзара салаластыќ ќатарда жўмсалуы тўлєалыќ жаєынан да біркелкі болуды талап етеді. Бўл ретте белгілі бір сґйлем мїшелері бірыѕєай тїрде ќолданылып тўлєалыќ жаєынан да бірыѕєайлыќ ќалыпты саќтайды. Мјселен, бірыѕєай мїшелі сґздіѕ алєашќы сыѕары ќай тўлєада жўмсалса, кейінгілері де сол тїрді саќтайтын болады. Мына бір сґйлем ќўрылысын байќаѕыз: Оныѕ астындаєы жарау кґк биесі, басындаєы кішкене ќоѕыр ґлтірі тымаєы, їстіндегі ескі, арзан ќолды лјѕке шапаны, аяєындаєы ќонышы ескі, басы жаѕалау баќа тымаќ етігі, бўтындаєы жамаулы ескі ќара ќоѕыр шалбары, ќолындаєы жіѕішке тобылєы сапты бўзау тіс ќамшысы, сїйреткен кепкен ќызыл ќайыѕ сойылы, желќом сияќты жыртылєан кигіз тоќымы, кішкентай ері, жыртылып-жырымдалєан киіз кґпшілігі, ўзын ќайыс ќанжыєалары, жіѕішке темір їзеѕгісі, ґрген жїгені, ќара ќыл шылбыры жўпыны кґрінгенмен, бјрібір-біріне їйлесімді еді (С.Сейфуллин). Міне, осы сґйлемдегі ќарамен терілген бірыѕєай мїшелі бастауыштардыѕ алєашќысы тјуелді тїрде жўмсалуына орай кейінгілері де осы ќалыпты саќтаєан. Сґйлемдегі сґздердіѕ осылайша бір тўлєада жўмсалуы бірыѕєай мїшелі сґйлемдердіѕ ґзіне тјн заѕдылыќќа негізделеді. Ал бірыѕєай тўлєада сґздердіѕ бірыѕєай тїрде келуі салаластыќ ќатынаста болмай, ґзара теѕдестік дјрежеде санамалай, салаласа ќолданылады. Бірыѕєай тїрдегі сґздердіѕ санамалай їйлесе жўмсалуы тўлєалыќ жаєынан јрі тїрлі сипатта келіп отырады. Бўл јсіресе бірыѕєай баяндауышты тїрінен айќын байќалды. Бірыѕєай баяндауышты сґйлемдердіѕ кґпшілік тїрі тиянаќты форманы саќтайды, дјлірек айтќанда, бірыѕєай мїшелі сґйлемдердіѕ баяндауыш тўлєалары тиянаќты ќалыпта келіп отырады[31, 103]. Бірыѕєай мїшелі сґйлемдердіѕ баяндауыш тўлєалары сонымен ќатар тиянаќсыз тўлєада да жўмсалады. Бўл ретте баяндауышы сґздер етістіктіѕ јр тїрімен кґсемше, есімше, шартты рай тїрі т.б. берілетін болады. Мына бір тґмендегі сґйлемдерде бірыѕєай баяндауыштардыѕ кґсемше тўлєасымен беріліп тўрєанын байќаймыз. Мысалы, Кґзініѕ алдынан бір уыс ќызыл шоќ шапшып аспанєа атылды да, артынша-аќ желімше ўйысќан меѕіреу ќараѕєыєа айналды (Ј.К). Салаластыќ ќатынастаєы бірыѕєай мїшелер сґйлемніѕ барлыќ мїшесінен бола береді. Жоєарыдаєы талдаєан сґйлемдерде осындай ќатынастаєы бірыѕєайлыќ тізбек бастауыш жјне баяндауыш сґздерімен берілген. Ал мына тґмендегі сґйлемдерде бірыѕєай мїшелер толыќтауыштардыѕ негізінде ќўрылєан. Мысалы, «Жаппар мўнараныѕ кемшілігін енді кґрді, біресе кґѕіліне ќонбайтын ерсі бірдеѕені кґзі шалып ќалєандай, басын шайќап ґз ґзінен таусылып, жан-жаєына тїкірініп бітеді. Салалас ќўрмалас сґйлемдегі ќатынас. Салаластыќ синтаксистік ќатынас сондай-аќ ќўрмаластыѕ салалас сґйлем тїрінде болады. Мўндайда да жеке сґйлемдер бір ќўрмаластыѕ ќарамаєына тїсіп, ґзара бір-бірімен салаласа байланысып тўрады. Ондай байланыс салалас сґйлемніѕ јрбір компонентініѕ баяндауышы тиянаќты тўлєада тўруымен айќындалынады. Мўныѕ ґзі салалас сґйлемдегі синтаксистік ќатынастыѕ басты белгісі болып саналады. Салалас сґйлемдегі синтаксистік ќатынас осылайша бірыѕєай тиянаќты тўлєада келгенмен, оларда болатын маєыналыќ белгілер јр тїрде жўмсалады. Осыєан орай да салалас сґйлемдегі синтаксистік ќатынас кейде сол маєыналыќ белгілердіѕ атымен де аталатын болады: ыѕєайластыќ салаластыќ ќатынас, кезектестік салаластыќ ќатынас, ќарсылыќты салаластыќ ќатынас, т.т. Салаластыќ ќатынасќа тїскен сґйлемдердіѕ осындай јр тїрлі маєыналыќ белгілерін енді саралай талдайтын боламыз. Бўл ретте тілімізде бўрыннан ќалыптасќан салалас сґйлемніѕ жеке тїрлері басшылыќќа алынатын болады. Ыѕєайластыќ ќатынас. Салаластыќ ќатынастаєы сґйлемдердіѕ кґпшілік тїрі ыѕєайластыќ мјнге ќўрылады. Мўндайда бір сґйлем ќўрамындаєы синтаксистік компоненттерде хабарланєан оќиєа-јрекет барсы бір мезгілде ґзара їйлесе орындалып отырады. Алєашќы бґлшектіѕ мазмўнына орай соѕєыдаєы ќимыл да соєан ќарай бейімделе, ыѕєайласа жўмсалатын болады. Осыдан барып жеке сґйлемдер аралыєында ыѕєайластыќ салаластыќ ќатынас туындайды. Мына бір сґйлемніѕ ќўрылысына назар аударып байќалыќ: Мысалы, Кимешегі кґлкілдеп, баласыныѕ ќойєа мінетін кґк шолаєымен селкілдеп келіп, тура Жјкібай жјкеміздіѕ їйініѕ алдынан домалаѕдап тїсіп жататын (М.Байєўт). Дастарханєа шаќпаќ ќант емес, ќўмшекердіѕ ќойылєанынан секем алєан Нјтибек енді Пјтиманыѕ болмысына кґз тастады, ќисайыѕќырап, тґркінініѕ аулына ќараѕќырап отырыпты (М.Байєўт). Ыѕєайластыќ ќатынаста жўмсалєан сґйлемдердіѕ баяндауыш формалары да ґзара їйлесе жўмсалады. Алєашќы компоненттіѕ баяндауышы етістіктіѕ ќандай формалыќ кґрінісімен берілсе, соѕєысыныѕ баяндауышы да солайша ќўбылатын болады. Ыѕєайластыќ ќатынасќа тїскен сґйлемдер арасы кґбінесе жалєаулыќсыз, бяндауыш формалары арќылы байланысатын болады. Мысалы, Ыѕєайластыќ ќатынастаєы сґйлемдер сондай-аќ жалєаулыќтар арќылы да жасалады. Бўл ретте сґйлемдер арасын байланыстыруда –да//де, жјне жалєаулыќтары ќатынасады. Мысалы, «Ќўдыќсай тереѕінен мотоциклдіѕ даусы естілді, шаѕдатып Штирлиц-Кеуіртбек кґрінді. Ендігі жерде езу тартар жайына ќалып, ішек-сілеѕ ќатќанша кїлесіѕ (М.Байєўт). Мўнша жыл жїріп, мўнша жыл їміттеніп, содан ґзіне јл-ќуат алып жїрген ќария жїрек біресе жиілеп соєып, біресе тоќтап ќала жаздап, жїрісінен жаѕылєан торєайдай, шоќыраќтап кетті (Ј.Кекілбаев). Кґзініѕ алдынан бір уыс ќызыл шоќ шапшып аспанєа атылды да, артынша-аќ желімше ўйысќан меѕіреу ќараѕєыєа айналды (Ј.Кекілбаев). Салыстырмалы. Салаластыќ ќатынастаєы осындай мјнді сґйлем жеке компоненттердіѕ лексикалыќ маєынасынан шыєып жатады. Бўл ретте јрбір компоненттегі оќиєа барысы бір-бірімен салыстырыла айтылады. Салыстырудыѕ мўндай тїрі кґбінесе маќал-мјтелді сґйлемдердіѕ табиєатынан шыєып жатады. Осындай сґйлемдер кґбінесе ыќшам тїрде сыєымдалып тўрады. Сґйлемдердіѕ жалєаулыќсыз байланысып, компоненттердіѕ ґзаралыќ лексикалыќ мјндерініѕ салєастырыла жўмсалуы бўл тектес конструкцияларєа тјн болып келеді. Олай болса, салыстырма мјніндегі салаластыќ ќатынасты сґйлемдердіѕ осылайша ќайшыласа жўптасуынан іздегеніміз жґн. Мына бір сґйлемдердіѕ табиєаты осындай заѕдылыќты айќындай тїседі. Мысалы, Білген адам тауып айтады, білмеген адам ќауып айтады. Жаќсы байќап сґйлер, жаман шайќап сґйлер. Ата кґрген оќ жонар, ана кґрген тон пішер. Міне, осы ќанатты сґйлемдердегі сґздер салєастырыла жўмсалып, синтаксистік единицаныѕ жеке бґлшектерін де осындай мјнге тїсіріп тўр. Олай болса, синтаксистік компоненттердіѕ белгілі бір ќатынаста болуында ондаєы жеке сґздердіѕ тїрліше ќолдануы да ерекше ќызмет атќарады. Жоєарыда келтірген сґйлем ќўрылысында жеке сґздердіѕ осындай ќолданысы болмаса, компоненттер арасында, салыстырмалыќ ќатынас та болмаєан болар еді. Себеп-салдар ќатынасы. Сґйлемдер арасынан туатын осындай мјн ешбір жалєаулыќсыз, сонымен ќатар жалєаулыќ сґздер арќылы да жїзеге асады. Ќайсысында болса да компоненттердіѕ бір-бірімен ара ќатынасы себеп-салдарлыќ мјнге ќўрылады. Мысалы, Жырыќ ерін, жалаќ ауыз ќойшы тек ќана ќой єана баќпайды, ой да баєады. Ќойыѕ от жерге тап болып, бір жўлєаны бір май болып, тиыш жайылып жатса, шалќаѕнан тїсіп, ойєа батпаєанда, не істейсіѕ! (Ј.Кекілбаев). Біраќ ќайтесіѕ, жаман болса да, жаќсы болса да Сјтімніѕ жалєыз бауыры болєан соѕ, одан безем десеѕ де безе алмайсыѕ сен Ј.Кекілбаев). Ќарсылыќты. Салаластыќ ќатынасты жўмсалєан бір бїтін синтаксистік единицаныѕ жеке компоненттері кейде бір-бірімен ґзара ќарсылыќты мјнге ќўрылады. Мўнда да, жоєарыдаєыдай, сґйлем ќўрамындаєы компоненттер арасы жалєаулыќсыз, сондай-аќ жалєаулыќтар арќылы да байланысады. Ешбір жалєаулыќсыз ќўрылєан осындай мјндегі сґйлемдерді де жалєаулыќ ќосып айта беруге болады. Бўрын бай еді, болыстыќќа таласамын деумен-аќ ќўртып алды (Б.Майлин). Жаз ортасы боп ќалды, мал јлі тойынєан жоќ (С.Мўќанов). Мені жўмсаєан жоќ, ґзім кеттім (Х.Есенжанов). Осы тјріздес сґйлемдерде де, салыстырмалы мјндегідей, компоненттер арасындаєы ќайшыластыќ мјн олардыѕ лексикалыќ табиєатынан не болмаса жеке сґздердіѕ ґзара ќайшыласа жўмсалуы арќылы шыєып жатады. Ќарсыластыќ мјн олардыѕ арасына жалєаулыќ ќойып айтќанда, одан сайын айќындала тїседі. Жоєарыда келтірген мына сґйлемді жалєаулыќ арќылы айтатын болсаќ, ондаєы ќарсылыќты мјн бірден ашылып тўрады: Жаз ортасы боп ќалды, алайда мал јлі тойынєан жоќ. Тілініѕ кїйіп-пісіп ќалєанын сезсе де, ќатын-дўшпанєа сыр бергісі келмеген еді (М.Байєўт). Кґркем јдебиеттерде ќарсылыќты мјнге ќўрылєан сґйлемдер кґбінесе жалєаулыќтар арќылы жўмсалады. Олар мына тектес болып келеді. Ол басында ќатты ќарсылыќ білдірген еді, дегенмен кґптеп кґмектеп кґндірдік (М.Јуезов). Ол ўйыќтамаќ болып жатты, біраќ ўйќысы келмеді (Ј.Кекілбаев). Сґйтіп, сґйлемдегі синтаксистік компоненттер аралыєындаєы ќарама-ќарсылыќ мјн олардыѕ ґзаралыќ мазмўнынан, сондай-аќ жалєаулыќтар арќылы белгілі болып тўрады. Талєаулы ќатынас. Салаластыќ ќатынаста жўмсалєан сґйлемдердіѕ біраз тїрлері ќолданылу ыѕєайына ќарай јр жалєаулыќсыз, јрі жалєаулыќ арќылы келе берсе, осы тїрі јрдайым да тек жалєаулыќ арќылы єана жўмсалатын болады. Бўл ретте талєау мјніндегі жалєаулыќтар кґбінесе екі сґйлем ќанатында жарыса ќолданылып, олардыѕ мазмўн желісіне талєамалы сипат беріп тўрады. Осындай кґрініс онда хабарланєан оќтєа-јрекеттердіѕ екеуі бірдей орындла бермей, біреуі єана жїзеге асатындыєын байќатады. Бўл жайт мына тјріздес сґйлемдердіѕ табиєатынан аныќ байќалады: Ертеѕ не ќар жауады, не жаѕбыр жауады. Мейлі сен бар, мейлі ол барсын, маєан бјрібір. Меніѕ жорамалдауымша, јлде Ораз келер, јлде Болат келер. Сґйлемніѕ мазмўндарынан байќалєандай, бўларда хабарланєан іс-јрекеттіѕ барлыєы бірдей орындалмай, біреуі єана орындалатын болады. Кезектес ќатынас. Осындай мјнді сґйлемдерде екі ќанаєаттаєы хабарланєан оќиєа-јрекет орындалатын болады. Орындалу барысы, сґйлем табиєатынан байќалатындай, кезектесу арќылы, бірінен соѕ бірі жїзеге асады. Кезектес мјнді сґйлемдердіѕ жасалу жолы да, жоєарыдаєыдай, жалєаулыќтар арќылы ўйымдасады. Кезектес мјніндегі жалєаулыќтардыѕ сґйлем ќўрамында жўмсалуы хабарланєан оќиєа јрекетініѕ болымдылыєын расќа шыєарып, тек олардыѕ орындалу барысын кезектестік сипатќа тїсіріп тўрады. Осыдан барып та жеке синтаксистік компоненттердіѕ аралыєында кезектес мјніндегі салаластыќ ќатынас туындайды. Мына тґмендегі сґйлемдердіѕ ќўрылысы осы бір заѕдылыќты айќындай тїседі. Кейде созылта салєан јн естіледі, кейде кїмбірлеген кїй естіледі. Бірде мен оны кїткен боламын, бірде ол мені кїткен болады. Біресе ќар жауады, біресе жаѕбыр жауады. Ќайќы жирен кірпігін ќаєып-ќаєып ќойып айтып жатыр, ќолындаєы ќамшымен ќос тізесін нўќып-нўќып ќойып айтып жатыр, ќасындаєы сїлгімен кеѕ маѕдайынан жарыса ќўлап келе жатќан кґк терді жапыра сїртіп ќойып айтып жатыр, алдындаєы алашаєа ќонєан шыбынды сабаудай сўќ саусаќпен шертіп ќойып айтып жатыр (Ј.Кекілбаев). Сґйтіп, талєау мјніндегі сґйлемде синтаксистік компоненттердіѕ бірінде оќиєа желісі орындалатын болса, екіншісінде орындалмайтын болады. Ал осы кезектес мјнінде ќимыл-јрекеттіѕ орындалмайтын бірін-бірі теріске шыєармай, барлыєында да осы екі тїрініѕ маєыналыќ айырмашылыєын кґрсетсе, бўлардыѕ жасалу жолында ґзара ўќсастыќ та бар. Мўндай ўќсастыќ осы екі сґйлем компоненттерініѕ баяндауыштары кґбінесе бір сґзбен берілуінен кґрінеді: біресе ќар жауады, біресе жаѕбыр жауады. Сґйтіп, талєау мјніндегі: сґйлемде синтаксистік компоненттердіѕ бірінде оќиєа желісі орындалатын болса, екіншісінде орындалмайтын болады. Ал осы кезектес мјнінде ќимыл-јрекеттіѕ орындалуы бірін-бірі теріске шыєармай, барлыєында да орындалатын болып кґрінеді. Бўл жайт салалас сґйлемніѕ осы екі тїрініѕ маєыналыќ айырмашылыєын кґрсетсе, бўлардыѕ жасалу жолында ґзара ўќсастыќ та бар. Мўндай ўќсастыќ осы екі сґйлем компоненттерініѕ баяндауыштары кґбінесе бір сґзбен берілуінен кґрінеді: біресе ќар жауады, біресе жаѕбыр жауады. Сґйтіп, салаластыќ ќатынасќа тїскен жеке компоненттердіѕ арасы ґзара теѕдестік, бірыѕєайлыќ дјрежеде байланысып тўрады. Бўл ретте олар бір-бірімен тыєыз байланыста айтылєанмен де, ґздерініѕ теѕдестік ќасиетін саќтап, бірі екіншісіне баєынбай ќўрылады. Ал компоненттердіѕ бірі екіншісіне баєына айтылуы олардыѕ арасында сабаќтастыќ баєыныѕќылыќ ќатынас туєызады. Аталєан синтаксистік ќатынастардыѕ бір-бірінен басты айырмашылыєы да осында. Салаластыќ ќатынас сґйлемдегі жеке бґлшектердіѕ арасын санамалап, саралай кґрсетеді. Осыдан келіп олардыѕ јрќайсысыныѕ даралыєы, ґзіндік теѕдестігі айќындалынады. Јрине, бўл жайт олардыѕ ґзара байланыстылыєын теріске шыєара алмайды. Ґйтпеген кїнде жеке бґлшектер бір грамматикалыќ единицаныѕ ќарамаєына синтаксистік байланысќа тїспеген де болар еді. Бірыѕєай мїшелі сґйлемдегі жеке сґздер, сґз тізбектері болсын, салалас ќўрмаластаєы жеке компоненттер болсын, барлыєы да бір синтагматикалыќ ќатарда ґзара теѕдестік дјрежеде јр ыѕєайдаєы грамматикалыќ единицаныѕ ќарамаєына тїсіп отырады. Грамматикалыќ единицаныѕ јр ыѕєайы деп отырєанымыз – бірыѕєай мїшелі сґйлемдер мен салалас ќўрмалас сґйлемдер. Екеуі де былай жалпы алып ќараєанда, сґйлемдер деп танылєанмен, сол сґйлемніѕ јр тїрлі типінен саналады. Демек, бір грамматикалыќ единицаныѕ синтаксистік тўрєыдан јр тїрлі ќанаты бола береді[35, 264]. Тўжырымдайтын болсаќ, салаластыќ ќатынасќа тїскен жеке компоненттердіѕ арасы ґзара теѕдестік, бірыѕєайлыќ дјрежеде байланысып тўрады. Бўл ретте олар бір-бірімен тыєыз байланыста айтылєанмен де, ґздерініѕ теѕдестік ќасиетін саќтап, бірі екіншісіне баєынбай ќўрылады. Ал компоненттердіѕ бірі екіншісіне баєына айтылуы олардыѕ арасында сабаќтастыќ ќатынас туєызады. Аталєан синтаксистік ќатынастардыќ бір-бірінен айырмашылыєы да осында. Салаластыќ ќатынас сґйлемдегі жеке бґлшектердіѕ арасын санамалап, саралай кґрсетеді. Осыдан келіп олардыѕ јрќайсысыныѕ даралыєы, ґзіндік теѕдестілігі айќындалады. Јрине, бўл жай олардыѕ ґзара байланыстылыєын теріске шыєара алмайды. Салаластыќ ќатынастаєы синтаксистік компоненттер бір бїтінніѕ ќарамаєында јр тїрлі маєыналыќ белгілерді білдіріп тўрады. Бўл ретте компоненттердіѕ аралыќ ќатынас, онда ќолданылатын жалєаулыќтардыѕ ґзара теѕ дјрежеде айтыла тўрса да, олар маєыналыќ ќолданысы жаєынан бірін-бірі айќындай жўмсалады. Салаластыќ ќатынастаєы сґйлемдерде ыѕєайлас, кезектес, салыстырма, мјндердіѕ болы да осындай заѕдылыќтардыѕ негізінен келіп шыєады. Бўдан шыєатын ќорытынды –синтаксистік жеке бґлшектердіѕ арасы салаластыќ жјне сабаќтастыќ негізде байланыса тўрса да, олардыѕ арасында јр уаќытта да јр тїрлі маєыналыќ ќатынас болып отырады. Мўндай маєыналыќ ќатынас жеке бґлшектердіѕ бір-бірімен тыєыз ќарым-ќатынас, сондай-аќ бір бїтін единицаныѕ мазмўндыќ кґрінісінен шыєып жатады. Олай болса, сґйлем ішіндегі синтаксистік ќатынас мјселесін арќау еткенде, оны жеке сґздер, жеке сґз топтарыныѕ ґзаралыќ тыєыз байланысымен ўштастыра ќараєан жґн. Ґйткені синтаксистік ќатынастыѕ туындайтын жері, осылардыѕ тґѕірегінен ґрбитін болады. Синтаксистік ќатынас мјселесінде еѕ алдымен жеке сґздердіѕ атќаратын ќызметі айрыќша сезіледі. Бўл тїсінікті де, ґйткені жеке сґздердіѕ ґзаралыќ байланысы, бір-бірімен ара ќатынасы оларды синтасистік бір бїтін тўтастыќќа тїсіреді. Сґйтіп, сґз синтаксистік ќатынасќа негізделген басты негіз, ўйтќы, еѕ басты ўйымдастырушы элемент болып табылады. Оныѕ ўйымдастырушылыќ ќызметі жеке сґздердіѕ тіркесінен бастап, жеке сґйлемдердіѕ аралыќ байланысына дейін жетіп жасады. Осы екі орталыќта сґздердіѕ белгілі бір заѕдылыќтармен жўмсалуы синатксистік ќатынастыѕ алуан тїрін туєызуєа себепші болады. Олай болса, грамматикалыќ единицаныѕ басты бір тїрінен саналатын сґз – синтаксистік ќатынас мјселесінде осылайша айрыќша ќызмет атќарады [37, 142]. |