Оспанова З.дайын. 1 аза тіліндегі синтаксистік атынастар
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Мазмўны
Кіріспе Зерттеу жўмысыныѕ ґзектілігі. Ќазіргі заман тіл білімі – дамудыѕ биік шыѕына кґтеріліп келе жатќан кеѕ салалы, кґп тармаќты ілім. Оныѕ ќўрамында јр тїрлі лингвистикалыќ баєыттар, мектептер, зерттеудіѕ јртїрлі јдіс-тјсілдері бар. Оныѕ сипатын, бїгінгі кїйін басќаларынан бґлініп алынєан жеке бір мектеп, я зерттеудіѕ жеке бір јдіс-тјсілі кґрсете алмайды, оєан ґресі жетпейді. Сол баєыттарды, мектептерді, јдіс-тјсілдерді бірлікте алып ќараєан жаєдайда єана тіл білімініѕ ќазіргі кїйін, сипатын толыќ тїсінуге болады. Осыєан орай, жекелеген єалымдардыѕ мўрасын оќып-їйрену – єылым їшін, оныѕ болашаєы їшін аса маѕызды ќажеттілік. Лингвистикалыќ мўраны зерттеу жалпы тіл білімінде, соныѕ бірі тїркі тілдерінде, єылым туралы єылым ретінде јбден орныќќан, ќалыптасќан дјстїр болып табылады Ќай тілдіѕ болмасын грамматикалыќ жїйесінде синтаксистік ќатынастар айрыќша орын алады. Ґйткені сґйлемдердіѕ ќўрылысы, жеке сґйлемдердіѕ ґзара байланысы синтаксистік ќатынастардыѕ заѕдылыќтарына негізделеді. Синтаксистік ќатынас – синтаксистік ілім. Тілдегі јр алуан сґйлемдердіѕ типтерініѕ тїрлері де осы синтаксистік ќатынаспен тыєыз байланысып жатады. Бўл заѕдылыќтар синтаксистік ќўрылыстыѕ табиєатына јсер етеді. Синтаксистік ќатынастыѕ заѕдылыќтары јсіресе сґйлем мїшелері, жеке сґйлем типтерінде айќын кґрініс алады. Синтаксистіѕ зерттейтін нысаны жјне сґздердіѕ тіркесі, сґйлем ќўрылысы, сґйлемдердегі ґзаралыќ байланысы болса, мўныѕ барлыєы синтаксистік ќатынас ќаєидаларын басшылыќќа алады. Синтаксистік ќатынас – сґйлем ќўраудыѕ басты тјсілі, ґйткені тўлєалыќ, маєыналыќ жаќтарынан ґз їйлесімін таппаєан жеке сґздер ґз алдына сґйлем ќўра алмайды. Жеке сґздер сґйлем ќўрау їшін еѕі алдымен ґзара синтаксистік ќатынасќа енеді. Осы кезеѕде барып коммуникативтік ќызметтегі сґйлем пайда болады. Сґз тіркесі, жай сґйлем, ќўрмалас сґйлем жјне кїрделі синтаксистік тўтастыќ синтаксистіѕ еѕ басты мјселелері деп есептеледі. Соѕєы жолдарєа дейін синтаксистік тўтастыќќа тиісінше мјн берілмей келді, ол синтаксистіѕ негізгі объектісі ретінде аталмайтын. Тілдік материалды зерттеудіѕ соѕєы жылдардаєы нјтижесі, басќа тілдердегідей, ќазаќ тілінде де кїрделі синтаксистік тўтастыќ атта ќўбылыс бар екендігін толыќ дјлелдеп, оныѕ синтаксис саласына тјн екендігін айќындады. Диплом жўмыста синтаксистік ќатынас мјселесіне баса назар аударылып, наќты мысалдар арќылы тїрлерініѕ ара жігі айќындалып, таќырыпќа тікелей ќатысты мјселелерге барлау жасалып, негізделді. Синтаксистік ќатынас – маєыналыќ, ќўрылымдыќ, жїйелілікпен тўтасып жатќан, тілдік бірліктері бір-бірімен байланыстаєы біртўтас жїйе жјне мазмўндыќ, коммуникативтік, ќўрылымдыќ жаќтан ўйымдастырылуына ќарай кїрделі категория, яєни оны зерттеу де кїрделі, ал оныѕ кїрделілігі оны зерттеп-танудыѕ кґп аспектілігін тудырады, екінші жаєынан ґзектілігін байќатады. Зерттеу жўмысыныѕ маќсаты. Ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынастардыѕ теориялыќ ерекшеліктерін, негізгі белгілерін ќарастыру. Синтаксистік ќатынастардыѕ єылыми негізделуіне ќатысты ізденіс жасау, ара жігін айќындап, лингвистикалыќ тўрєыдан ќарастыру, синтаксистік ќатынас мјселесін єылыми тўрєыдан назарєа алу. Лингвистикалыќ мјні мен ерекшеліктерін саралау. Зерттеуге тиянаќ болатындай теориялыќ, јдістемелік принциптерді айќындап алу. Зерттеу жўмысыныѕ міндеттері. - таќырып аясында шыєармашылыќ-ізденіс жўмысы, синтаксистік ќатынастардыѕ негізгі сипаттарын наќтылап, тіл біліміндегі орнын наќтылау; - синтаксистік ќатынастар мјселесіндегі ќаєидалар мен принциптерге ден ќою; - зерттеу барысында сїйенген теориялыќ принциптерді негіздеу; - алєа ќойєан маќсатќа жјне бўл саладаєы зерттеулердіѕ ґзіндік ерекшелігіне сјйкес тілдік материалды іріктеп, сўрыптап алуды негіздеу; - синтаксистік ќатынастардыѕ негізгі ўєымдары мен мјтінге байланысты терминдердіѕ ўєым-тїсініктерін єылыми негіздеу; - аталмыш мјселені толыќ сипаттай алатын жјне белгілері мен сипатын толыќ жеткізу ќўзіреті бар аныќтамалар мен тїсініктерді топтастыру, жїйелеу. Зерттеу жўмысыныѕ зерттелуі. Ќазаќ тіл білімініѕ ќалыптасып, даму тарихында оныѕ негізін салушылар А.Байтўрсынов, Ќ.Жўбанов, С.Жиенбаев, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев есімдері ерекше аталатыны сґзсіз. Аталєан єалымдар жалпы ќазаќ тіл єылымыныѕ дамуына зор їлес ќосты дейтін болсаќ, соныѕ ішінде синтаксис саласына ќалдырєан мўралары кїні бїгінге дейін маѕызын жоймаєандыєын атап ґтуіміз керек. Синтаксистіѕ аса кїрделі де кїрмеуі мол нысаны ќўрмалас сґйлемдерді зерттеп, зерделеу, оныѕ тілдік табиєатын таныту мен ќўрылымдыќ-семантикалыќ белгілерін айќындау ісінде белгілі єалымдар Н.Сауранбаев, М.Балаќаев, Т.Ќордабаев, Ќ.Есенов, Р.Јмір, М.Серєалиев, Б.Шалабай еѕбектерініѕ мјні зор. Синтаксистік ќатынастар белгілі єалым Н.Сауранбаевтыѕ еѕбегінде жан-жаќты ќарастырылады. Єалымныѕ аталмыш мјселеге ќатысты «Ќазіргі ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынастар» атты еѕбегі бар. Сол сияќты єалымныѕ «Ќазаќ тіліндегі ќўрмалас сґйлемдер жїйесі» еѕбегінде де аталмыш таќырып кеѕ ауќымда ќарастырылады. Сол сияќты С.Аманжолов, М.Балаќаев ґздерініѕ еѕбектерінде бўл мјселе турасында тілге тиек етіп, зерттеулерін алєа тартады. Зерттеу жўмысыныѕ нысаны. Ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынастар. Зерттеу жўмысыныѕ пјні. Синтаксистік ќатынастар. Зерттеу жўмысыныѕ єылыми жаѕалыєы ретiнде мыналарды атауєа болады: - ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынастардыѕ ґзіне тјн белгілерініѕ єылыми тўрєыдан сарапталуы, ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынастарєа ќатысты єылыми тїсiнiктердiѕ жїйеленуi, коммуникативтік аспектіде аныќталуы; - синтаксистік ќатынас мјселелерініѕ ќўрылымын тыєыз бірлікте ќарау олардыѕ тілдік табиєатын тереѕ ўєынуєа жол ашатыны, єылыми негізде тануєа мїмкіндік беретіні; Зерттеу жўмысыныѕ практикалыќ мјні. Жоєары оќу орындарыныѕ филология факультеттерінде тіл білімініѕ салаларын (синтаксис, лексика, грамматика) оќытуда, кґркем јдебиет стилистикасы, прагмастилистика, функционалды грамматика, тіл мјдениеті бойынша оќылатын дјрістерде жјне арнайы курстарда ќосымша ќўрал ретінде пайдалануєа болады. Зерттеу жўмысыныѕ јдіс-тјсілдері. Жинаќтау, жїйелеу, салыстыру, єылыми-ізденіс. Жалпы єылыми јдістеме ретінде анализ, синтез тјсілдері ќолданылды. Зерттеу барысында єылыми сипаттама, тарихи-салыстырмалы, жинаќтау, топтау, сараптама жасау јдісі мен тјсілдері ќолданылды. Зерттеу жўмысыныѕ ќўрылымы. Диплом жўмысы кіріспеден, екі тарау мен ќорытынды бґлімдерден тўрады. Соѕында пайдаланылєан јдебиеттер тізімі берілген. 1. Ќазаќ тіліндегі синтаксистік ќатынастар 1.1 Синтаксис саласыныѕ зерттелу сипаты Синтаксис (гректіѕ syntaxis - ќўру, тјртіп, амал-тјсіл) – сґйлемдегі сґздердіѕ, сґз тіркестерініѕ байланысын, заѕдылыќтарын, сґйлем ќўраудыѕ амал-тјсілдерін зерттейтін грамматиканыѕ бір саласы. Синтаксис сґйлеудіѕ ќалыптасу ережелерін зерттейді [2, 112]. Синтаксис мјселелерініѕ кеѕ кґлемде зерттелуі ќазаќ тіл білімінде 1920 жылдардан басталады. Орта мектепке арналєан Ќ.Жўбановтыѕ авторлыєымен 1936 жылы жарыќ кґрген оќулыќта єалым жай сґйлемдерді маєынасы мен ќўрылысына ќарай жіктейді. 1939 жылы шыќќан С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтыѕ «Ќазаќ тілініѕ грамматикасы» оќулыќтарында атаулы сґйлем туралы айтылып, сґздер тіркесі жґніндегі пікірлер де осы жылдардан бастап сґз бола бастады. 1940 жылдары М.Балаќаев жай сґйлем синтаксисімен тереѕ айналысып, «Ќазіргі ќазаќ тіліндегі жай сґйлемніѕ негізгі мјселелері» деген таќырыпта докторлыќ диссертация ќорєады. Єалым тілдік материалдарєа сїйене отырып, сґйлем мїшелерініѕ байланысы ретінде ќарастырылып келген сґз тіркесін тереѕ де жан-жаќты зерттеп, оны синтаксистіѕ негізгі нысаналарыныѕ бірі ретінде кґрсетті. Сол сияќты єалым С.Аманжолов «Ќазаќ тілі теориясыныѕ негіздері» атты еѕбегінде синтаксис саласына ќатысты біршама ойларын ортаєа салады. «Сґйлем мїшелерін таптастыру мјселелері» атты маќаласында єалым мынадай пікірлерін келтіреді: «Сґйлемніѕ ќай тїрі болса да синтаксиске кіреді. Сґйлемді тїсіну, оныѕ синтаксистік ќызметін айырып білу, оныѕ мїшелерін тану, ондаєы тїр мен мазмўнныѕ ќарым-ќатынасын білу мјселелері жалпы тіл біліміндік (лингвистика) методологияєа (баєыт јдісіне) байланысты; осы кїнге дейін баєыт јдісі јр тїрлі болып келгендіктен, бўл мјселелерді тїрлі грамматикалыќ аєымдар тїрліше шешеді Сґйлем мїшелеріне ќатысты ґзініѕ жаѕаша жіктеуін ўсынады. Сґйлем мїшелерініѕ їш тїрі бар екендігін атап ґтеді: бастауыш, баяндауыш жјне аныќтауыш. Бастауышты табу жолдарын нўсќап, аныќтауышты жеті топќа жіктейді. Синтаксис саласында ґзекті мјселелерді арќау етіп, кґптеген єылыми зерттеулер жариялап, їлкен їлес ќосып келе жатќан єалым Б.Саєындыќўлы «Синтаксиске кіріспе» атты еѕбегінде «Синтаксистік ќатынас» туралы ойын былайша тўжырымдайды: «Синтаксистік ќатынас – сґздер байланысыныѕ негізінде ґрбіген жеке сґйлем ќўрылысындаєы ўйымдастырушы тілдік бірліктер. Сґйлем ішіндегі синтаксистік ќатынастардыѕ екі типі бар. Біріншісі – предикаттыќ ќатынастар. Екіншісі – предикаттыќ емес ќатынастар. Синтаксистік ќатынастыѕ мјні жеке сґздер мен сґйлемдердіѕ байланысуларында да байќалады»[4, 16]. И.П.Мелиоранский «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деп аталатын еѕбегінде синтаксис мјселесіне кеѕ тоќталады. 1897 жылы жарыќ кґрген аталмыш еѕбегініѕ екінші бґлімінде єалым тіл білімініѕ синтаксис мјселесіне ќатысты кґп жайларды ортаєа салады. Бўл еѕбек алєысґз бен тґрт тараудан тўрады, соѕєы беттері ќосымшаєа арналєан. Єалым бўл еѕбекте сґйлем синтаксисіне ќатысты мјселелерді арнайы ќарастырєан. Јрине, єалым еѕбектіѕ бірінші тарауыныѕ бас жаєында жай сґйлем баяу, бір ќалыпты айтылуда кем дегенде екі мїшеден: бастауыш пен баяндауыштан тїрады дей келе, алайда, бўл екі мїшеніѕ біреуініѕ сґйлеу жаєдаятына байланысты, јѕгімелесушіге јѕгіме барысы тїсінікті болєан жаєдайда тїсіп те ќала беретінін ескертпеде атап ґтеді. Синтаксис бойынша єалымныѕ ерекше бір назар аударєаны – сґйлем мїшелері мјселесі. Єалым бастауыш, баяндауыш, тўрлаусыз сґйлем мїшелерініѕ ішінен аныќтауышты арнайы ќарастырєан. Автор бастауыш пен баяндауыштардыѕ жасалуы, олардыѕ атау септікте келуі, сґйлемдегі орын тјртібі, яєни баяндауыш сґйлемніѕ соѕында, бастауыш оныѕ алдында тўратыны, тіпті сґйлем мїшелерініѕ сґйлемдегі тїсіріліп ќолданылуына да назар аударєан. Еѕбекте баяндауыштардыѕ есімді, етістікті тїрлеріне, сонымен ќатан олардыѕ жаќтыќ байланысына да кґѕіл бґлінген. Єалым бастауыштыѕ барлыќ есім тїрлерінен (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік) бола беретінін, баяндауыш мїшеніѕ етістіктен де, есімнен де жасалу мїмкіндігін аныќтап кґрсеткен. И.П.Мелиоранский «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деген еѕбегінде сґз тіркесі туралы арнайы тоќталмаєанымен, «Простое предложение» деген бґлімінде бастауыштыѕ баяндауышпен ќиыса байланысатынын дўрыс кґрсеткен» - деп тўжырым жасайды зерттеуші Н.Тїймебаева [5, 10]. Ал септіктерге жеке-жеке тоќтай келіп, онда јрбір етістіктіѕ маєыналыќ топтарыныѕ ќайсысы ќандай сґздерді меѕгеретінін аныќтаєан. Меѕгеру туралы айта келіп, онда їміттену, берілу, баєыну, келісу, маќтану, кїлу, шыдау, жылау, мўќтаж болу т.б. етістіктер барыс жалєаулы сґздерді меѕгеретінін дјлелдеген. Ал ќабыса байланысу туралы ешбір сґз ќозєалмайды. Біраќ автордыѕ «Определение» деген бґліміндегі мынадай мысалдар: «аќ тас – белый камень; жаќсы кісі – хороший человек; їшінші жыл – третий год» дегенде сґздердіѕ ќатар келіп, орналасатынын сґз етеді. Мўныѕ ґзі ќабысу терминініѕ жалпы орыс тілінде де кґп уаќытќа дейін енгізілмеу себебіне байланысты ма деп ойлауєа болады.Сонымен ќазан тґѕкерісіне дейінгі еѕбектерге сґз тіркесі, оныѕ байланысы формалары жалпы болса да айќын жіктелмейкелді.Бўл еѕбекке єалым Н.Тїймебаева былайша баєа береді: «П.М.Мелиоранскийдіѕ бўл еѕбегі ќарастырєан мјселесі жаєынан ќўнды екендігі дау тудырмайды. Тіл білімініѕ синтаксис саласыныѕ зерттелуініѕ бастауы болєан бўл еѕбек – ќазаќ тілі синтаксисі їшін таптырмайтын еѕбек. Бўл еѕбектіѕ ќўны бір єасырмен емес, бірнеше єасырєа тўрарлыќ» [5, 12]. Ўлттыќ тіл білімініѕ негізін салушы А.Байтўрсыновтыѕ синтаксис саласына ќатысты ќосќан сїбелі їлесі бар. 1925 жылы жазылєан «Тіл-ќўрал» сґз жїйесі мен тїрлеріне арналєан. Кітапта таќырыптар тґмендегідей тізімі беріледі: 1) сґйлем мїшелері; 2) бўратана сґздер (ќыстырма, ќаратпа); 3) сґйлемніѕ тїрін айыру маќсатында сґйлем мысалдары; 4) сґйлем тїрлері; 5) жазу белгілері мен тыныс белгілері т.б. Бўл еѕбек синтаксистіѕ лингвистикалыќ жјне јдістемелік ерекшеліктеріне арналєан. Негізгі ќаралєан мјселе – сґйлем тїрлері жјне сґйлем мїшелері. Еѕбектіѕ логикалыќ баєыты айќын. Терминдер ќоры мол. 1925 жылы Ќызылордада жарыќ кґрген «Тіл – ќўрал. Сґйлем жїйесі мен тїрлері» атты тіл танытќыш кітабынан кґп ґзекті жайларды табуєа болады. Синтаксистік теориядаєы алєашќы толєаныстар, тўѕєыш ережелер А.Байтўрсынов ќаламынан туєаны мјлім. Кейінгі лингвистикалыќ еѕбектерге, олардыѕ авторларына єалым їлкен ой салып, игі ыќпал еткені аќиќат. «Сґйлем дегеніміз – сґздердіѕ басын ќўрастырып, біреу айтќан ой» деген аныќтаманыѕ мазмўны 60-шы жылдарєа дейін саќталып келгені белгілі. А.Байтўрсыновтыѕ сґйлем мїшелерін тўрлаусызєа жјне тўрлаулыєа таптастыруы жјне олардыѕ јрќайсысыныѕ барлыќ сґз таптарынан болатындыєын тілдік факторлармен дјлелдеуі, біздіѕ заманымызда да ґз маѕызын жоймай отырєандыєы, сґз жоќ, єалымныѕ кґрегендігінен хабар береді. Осы орайда М.Серєалиевтіѕ «Синтаксистік зерттеулер» еѕбегіне назар аударсаќ, мынадай жайлардан ќаныќ боламыз: «Кґзге тїсетін бір жай сол – академиялыќ кітаптарда болдсын, жоєары оќу орындары мен орта мектепке арналєан оќулыќтарда болсын, сґз болып отырєан сґйлем мїшесіне берілетін аныќтама А.Байтўрсыновтыѕ ойымен толыќ сјйкес келеді: «Бастауыштыѕ ісін, ќимылын, кім, не екенін, ќанша, ќандай екенін білдіріп, сґйлемдегі ойды тиянаќты етіп тўратын мїшені баяндауыш дейміз» немесе «Сґйлемде бастауыштыѕ ќимылын, ісін, жай-кїйін, кім, не екенін білдіріп тўратын тўрлаулы мїшені баяндауыш дейміз» , сол сияќты «Бастауыш арќылы аталєан заттыѕ ќимылын, белгі-сапасын айќындап, онымен бір тўлєада тўратын бас мїшені баяндауыш дейміз» [7, 88]. «Тіл-ќўралда» баяндауыштыѕ барлыќ сґз таптарынан болатындыєы дјлелімен сґз болады. Ерекше екпін ќойып атамаса да, бўл ретте автор етістіктен болатын баяндауыштарєа тоќталып, етістіктіѕ баяндауыш жасайтын бірінші сґз табы екенін кґрсетіп, осы жаєына кґбірек кґѕіл бґледі. Бастауышќа байланысты пікірі мўны растай тїседі: «Бастауыш болатын – зат есім. Басќа сґз таптары зат есімніѕ орнында немесе арќасында єана бастауыш бола алады». Айтылуына ќарай А.Байтўрсынов ќазіргі ќолданылып жїрген сўраулы сґйлем мен лепті сґйлемді атап кґрсетеді де, бўйрыќтыныѕ орнына – тілекті, хабарлыныѕ орнына жай сґйлемді келтіреді. Єалым тілекті сґйлемді бўйрыќ мјндегі, ґтініш мјндегі, їгіт мјндегі жјне жай тілек мјндегі тїрлерге бґледі де, јрќайсысына дјлелді пайымдар ўсынады. Єалымныѕ ќўрмалас сґйлем тґѕірегіндегі тїйіндері де ґзекті. Маєына жаєынан да, ќисын жаєынан да жаќын сґйлемдердіѕ ќатар келуін ќўрмалас сґйлем деп атайды да, оны іштей сыйысулы ќўрмалас жјне ќиысулы ќўрмалас деп бґледі, ал ќиысулы ќўрмаласты салалас пен сабаќтасќа жіктейді. А.Байтўрсыновтыѕ синтаксис саласындаєы еѕбектерініѕ кїні бїгінге дейін мјн-маѕызы зор, кейінгі ізденушілер мен жас єалымдарєа ой салып келе жатќан асыл мўра ќалдырды деп ќорытындылауєа толыќ негіз болып табылады. Ќ.Жўбанов – ќазаќ тілі білімініѕ негізін салушылардыѕ бірі, ќазаќ философиясындаєы тўѕєыш профессор. Оныѕ тіл білімі саласындаєы јмбебап єалым екеніне фонетика, сґзжасам, орфография, терминология, этимология жайындаєы ой-пікірлері дјлел. Бўл жґніндегі синтаксис маманы Т.Сайрамбаев «Ќ.Жўбанов та тілдіѕ барлыќ саласында сол баєытта жўмыс берген. Біраќ Ќ.Жўбанов еѕбегініѕ ґн бойынан тілдіѕ басќа салаларынан гґрі кґбіне синтаксистік жаєы наќты кґрініс тауып отырады. Сондыќтан автордыѕ еѕбектерініѕ, оныѕ ішінде жеке еѕбектерініѕ негізінде біз ол кісініѕ наєыз ґнімді зерттеген саласы синтаксис деп білеміз»[8, 62]. Сондыќтан Ќ.Жўбанов шын мјнінде синтаксисті зерттеушілердіѕ бірі деп танимыз. Єалым сол кездіѕ ґзінде-аќ синтаксистіѕ келелі мјселелерін кґре біліп, оларды ґз еѕбектерінде зерттеу нысандары ретінде алуєа тырысќан. Бїгінгі таѕда сґз тіркесі аясында ќарастырып жїрген жайттардыѕ бірі – тіркесімділік мјселесі. Тіркесімділік – тілдіѕ барлыќ ќабаттарында орын алатын ќўбылыс. Тіл салаларыныѕ інен синтаксис бўл жаєынан їлкен орын алатыны белгілі. Бўл жґнінде Т.Сайрамбаев «Егер фонетикалыќ, лексикалыќ тіркестер бір сґздіѕ аясында єана берілсе, ал синтаксис ешуаќытта бір сґз арќылы берілмей, негізінде кемінде екі сґз, екі сґйлем арќылы берілетіні белгілі. Міне, осыдан барып тіркесімділік синтаксистіѕ ґз бойына єана тјн жјне синтаксис їшін ќажетті сала екені ґзінен-ґзі тїсінікті» -дейді [8, 60.] Б.Саєындыќўлыныѕ «Ќазаќ синтаксисініѕ мјселелері» еѕбегінде синтаксис мјселесініѕ аясында синтаксистік ќатынасќа жан-жаќты тоќталады. Сґз тіркесініѕ синтаксистік ќатынас жасау ерекшелігіне назар аударады. Сґз тіркесі дегенніѕ ґзі екі сґздік тўлєаныѕ арасындаєы синтаксистік ќатынасты білдіреді. Бўл оныѕ жеке сґзден ќўрамдыќ-ќўрылымдыќ ерекшелігін танытады. Ќызметі жаєынан да ґзіндік айырмасы бар: сґз номинативтік ќызмет атќарады да, сґз тіркесінде екі сґздіѕ маєынасынан жаѕа номинативті маєына туындамайды, онда жаѕа бір грамматикалыќ маєына жасалады. Јрине, сґз тіркесі ќўрылымында пайда болєан терминдік тўраќты атаулардыѕ жґні басќа. Екіншіден, сґз тіркесініѕ – пікірді, ойды білдіретін коммуникативтік тўлєа емес, сондыќтан онда предикаттыќ ќатынас, интонацияыќ аяќталєандыќтан болмайды. Їшіншіден, еѕ бастысы, ќиысу – байланыс формаларыныѕ бірі єана емес, сонымен ќатар сґздерді жаќтыќ жаєынан байланысќа тїсіріп, сґйлемдік їлгіден шыєаратын синтаксистік байланыс тїрі»[9, 27]. Ќ.Жўбанов «Ќазаќ тілі жґніндегі зерттеулер» еѕбегінде тіркесімділік ўєымыныѕ жалпы тіл жїйесінде атќарар ќызметі мен маѕызыныѕ мол екенін сол кездіѕ ґзінде-аќ кґрегендікпен байќаєан. Лексикалыќ элементтердіѕ тіркесінде синтаксистіѕ орын алатынын єалым жай сандар маєынасы мен сґз маєынасын жымдастыра отырып тіл білімініѕ келелі мјселесін ќозєаєан. «Элементы словесного выражения напоминают собою элементы графического выражения чисел. Последние имеют не только непосредственное значение. Наличное отдельно взятых цифр: 1,2,3 и т.д., но и относительное значение, которые они приобретают и не могут приобретать, когда сочетаються друг с другом, как в случаях: 123 или 321, или 213 или 231, или 2+1+3 и т.д. Подобно этому и слова, в отдельности. Міне осы «относительное значение» деген єылыми термин Ф.де Соссюрден басталатын сґз «слово», маєына «значение» жјне маѕыз «значимость» деген категориялармен їндесіп жатќанын, јрі тіл біліміндегі тіркесім «сочетаемость» проблемасын зерттеуге септігін тигізетінін єалым. С.Нўрќанов та ґзініѕ еѕбегінде атап ґткен. Ќ.Жўбанов ґзініѕ еѕбегінде синтагма деген терминге тоќталып, оны сґздердіѕ ќайсысы бўрын, ќайсысы кейін келетінін ќарайды деп тїсіндірген. Єалымныѕ ґз сґзімен айтсаќ: «Мен оќушымын деген тіркестіѕ ќўрамындаєы мен=мын дейтін есімдіктердіѕ біріншісін айтќанда екіншісін айтпай немесе екіншісін айтќанда біріншісін айтпай ќоюєа болатыны мјлім. Осы ілгері-кейінділікті Ф.де Соссюр синтагма дейді де, бірінші мен екіншіні ќосып, синтагма тізбегі деп атайды. Сґйтіп Ф.де Соссюрдіѕ синтагмасы дыбыс болсын, басќа болсын ќайсысы бўрын, ќайсысы соѕ келу тјртібін ќарайды. Жоєарыдаєы тіркестіѕ екінші сыѕарындаєы сґз мїшелерініѕ орналасуын синтагма тізбегі деп тїсіндіре отырып, оќушымын дегендегі морфемдердіѕ тјртібін бўзбасаќ ќана ол дўрыс ўєым береді, јйтпесе сґз болмай шыєады, не басќа сґзге айналып кетеді...» Содан јрі «мен де оќушымын» деген мысал келтіріп оны ассоциация ќатары деп тїсіндіреді. «Ґйткені бўлайша тіркескен сґз тјртібініѕ де ґз маєынасы бар деп ќарайды» деп Соссюрдіѕ тілге кґзќарасын талдай отырып лингвистикамызда зерттелмеген мјселелерді ќозєады. Мўнда жоєарыда аталып ґткен тіл ќабаттарыныѕ саласында кездесетін тіркесімділік мјселесіне тоќталєаны байќалады[10, 12]. Сґз тіркесі жґнінде жїйелі зерттеулердіѕ ќалыптасып дамыєанына кґп болєан жоќ. Ќазан тґѕкерісіне дейінгі еѕбектерде тек сґйлем мїшелерін, олардыѕ байланысын, орын тјртібін кґбірек сґз ќылды да, ал сґз тіркесіне байланысты мјселелер онша ауызєа алынбады. Тїркі тілдерініѕ сґз тіркестері тек кеѕес дјуірінде єана зерттеліне басталды. Орыс тілінде сґз тіркестерін тўѕєыш ќолєа алєан В.В.Виноградов сґз тіркестерініѕ тїрлері, байланыс формалары жјне олардыѕ ќўрылысы тіл білімініѕ еѕ басты бґлімі екендігін айтады.«Ќазаќ тілінде сґз тіркестері арнайы тїрде тек ўлы ќазаѕ тґѕкерісінен кейін, онда да 1930 жылдан бастап сґз бола бастады» деп тўжырымдайды Т.Сайрамбаев.Мўны еѕ алдымен Ќ.Жўбанов сияќты єалымдарымыздыѕ еѕбектерінен айќын кґруге болады. Ал Ќ.Басымовтыѕ «Сґйлем мїшелері туралы»,«Пысыќтауыш» т.б. маќалаларында тек бастауыш пен баяндауыштыѕ ќиысуын єана сґз еткені болмаса, олардыѕ басќа байланысу формаларына арнайы тоќталмаєан. Сґз тіркесі туралы маєлўмат мектеп грамматикаларында тек 1939 жылы беріле бастады. Бўл ретте С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Т.Сауранбаев т.б. еѕбектерін атауєа болады.Јрине онда дјл ќазіргідей сґз тіркестері деп аталмаєанмен, јркім ґзінше сґздер тізбегі, сґздердіѕ ќарым-ќатынасы, сґздердіѕ байланысы деп кґп уаќытќа дейін јртїрлі айтып келгені белгілі.Ќазаќ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жїргізген С.Аманжоловтыѕ сґз тіркестері туралы ґзіндік пікірлері болды. 1940 жылы «Ќазаќ тілі єылыми синтаксисініѕ ќысќаша курсы» деген еѕбегінде де сґз тіркесі туралы арнайы тоќталєандыєы белгілі. Онда автор «Сґйлем мїшелелерініѕ ґзара ќарым-ќатынастары» деп оларды беске бґліп ќарастырады: ќиысу, жанасу, ќабысу, меѕгеру - меѕгерілу жјне бесінші етіп сґйлем мїшелерініѕ орын тјртібін де осыєан енгізеді. Автордыѕ алєашќы тґрт тїрін ќостаєанмен бесіншіні, яєни «сґйлем мїшелерініѕ орындары» дегеніне ќосылуєа болмайды. Бўл еѕбек 1950 жылы тїзетіліп ќайтадан басылды. Онда арнайы тїрде сґйлемдегі сґздердіѕ (сґйлем мїшелерініѕ) ќарым-ќатынасы, меѕгерілу, ќабысу жјне жанасу деп тґртке бґліп дјлелдейді: Сґйлемдегі сґздердіѕ байланысына 1930 жылы Т.Сауранбаев, С.Аманжолов бірігіп жазєан «Ќазаќ тілі грамматикасы» еѕбегінде біраз тоќталєан [7, 58.]. Бўл еѕбегінде автор сґз тіркестерін «синтаксистік ќатынастар» деп атай отырып, оларды субъекті, предикаттыќ, объектілік атрибуттыќ жјне сипаттауыштыќ ќатынас деп бірнеше тїрге бґледі.Автор бастауыш пен баяндауыш арасындаєы ќатынасты субъекті предикаттыќ деп атаса, ал пысыќтауыш сґздердіѕ етістікпен байланысын объектілік, ал аныќтауыш пен аныќталатын мїшелерініѕ байланысын атрибуттыќ ќатынас деп бґледі. Сол сияќты бўлардан ґзгеше изафеттік ќўбылысты ґз алдына ќарастырып, оныѕ ґзіндік жасалу жолын дўрыс кґрсетеді. Бўдан кейінгі шыќќан «Ќазаќ тілі» еѕбегінде сґз тіркестерін ќиыса меѕгеріле, ќабыса жјне жанаса байланысатынын айтады. Жай сґйлемге енген сґздердіѕ бір-бірімен ґздерініѕ орын тјртібі, интонация, ќосымшалар, шылаулар арќылы байланысу жолдарына тоќталады. 50-ші жылдардан бастап профессор Балаќаев синтаксис саласыныѕ зерттелуіне зор їлес ќосады. Єалым жекелеген маќалаларында айтылєан пікірлерді тўжырымдай келе, 1954 жылы шыќќан «Ќазіргі ќазаќ тіліне» сґз тіркестерін арнайы тарау етіп енгізді. Содан кейін бўл синтаксистік категория жоєары оќу орындарында оќылатын ќазіргі ќазаќ тілі єылыми курсыныѕ баєдарламасы мен оќулыєынан берік орын алды. Синтаксистіѕ еѕ їлкен саласы – жай сґйлемдердіѕ зерттелу тарихы ілгеріректен басталады. Кеѕестік дјуірге дейінгі зерттеулердіѕ авторлары ўлттыќ тілдіѕ ерекшеліктерімен жете таныс болмаєандыќтан, олардыѕ еѕбектерінде бўл мјселе жїйелі шешілген жоќ. 35-40 жылдары бўл салада жиынма шаќты маќала жазылыпты. Соєыстан кейінгі 50-60 жылдар жалпы єылым сияќты тіл білімініѕ дамуында елеулі кезеѕ болды. Жай сґйлем синтаксисі де бўл жылдарда мол зерттелді. С.Аманжоловтыѕ, Ќ.Жўбановтыѕ осы жылдары жазылєан жай сґйлем синтаксисіне ќатысты еѕбектері бар. Сґйлем мїшелерін наќтылай, дјл зерттеу ісі кґлемді еѕбектерден орын алды. Мысалы, О.Тґлегенов 1956 жылы кандидаттыќ диссертация ќорєап, онда баяндауышты тїр-тїрге бґліп ќарастырды. Оѕашаланєан мїшелерді алєаш зерттеуші жјне оларды осылай атауды «Толыќтауыш жјне пысыќтауыш мїшелерініѕ ара жігі туралы» атты «Ќазаќ тілі мен јдебиеті» журналында жариялаєан маќаласында (1959 ж, №2) ўсынєан – єалым С.Жиенбаев еді. Жай сґйлемніѕ жекешеленген тїрлері де кґлемді еѕбектердіѕ таќырыбына айналды. Є.Мадина жаќсыз сґйлемдер туралы кандидаттыќ диссертация ќорєап, ол еѕбегі «Ќазіргі ќазаќ тіліндегі жаќсыз сґйлемдер» атты кітап болып жарыќќа 1959 жылы шыќты. А.Јбілќаевтыѕ жай сґйлем синтаксисіне ќатысты «Ќазіргі ќазаќ тіліндегі жай сґйлемдердіѕ тїрлері» атты 1963 жылы жарыќ кґрген еѕбегі бар. Еѕбекте єалым сґйлемніѕ тїрлері (жаќты, жаќсыз, толымды, толымсыз, атаулы т.б. ) жайлы автор біршама жїйелі тїрде тўжырымдар жасайды. Ќўрмалас сґйлем синтаксисініѕ зерттелуін єалым М.Серєалиев їш топќа бґліп ќарастырады: «Бірі – 1930-1940 жылдар; екіншісі – 1940-1950 жылдар; їшіншісі – 1950 жылдардан осы кезеѕге дейінгі дјуір» [7, 421]. 1930-1940 жылдары ќўрмалас сґйлемге ќатысты зерттеулерден Ќ.Жўбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балаќаев, С.Жиенбаев, Х.Басымовтардыѕ еѕбектерін атай аламыз. Ќўрмалас сґйлемді зерттеуде Т.Ќордабаев та елеулі еѕбек сіѕірді. Єалымныѕ «Тарихи синтаксис мјселелер» атты кґлемді еѕбегі - «Ќазаќ жазбалары тілініѕ синтаксисі» жјне М.Балаќаевпен бірігіп жазєан «Ќазіргі ќазаќ тілі грамматикасы» атты еѕбектері ќўрмалас сґйлем саласына сіѕірілген зор їлес болып саналады. Т.Сайрамбаевтыѕ «Синтаксис мјселелері» атты еѕбегінде автор «Жай сґйлемніѕ синтаксисі, ќўрмалас сґйлемніѕ синтаксисі» - деп сґз тіркесініѕ синтаксисін жеке ќарастырмайды. Алайда ол еѕбектіѕ «Синтаксистік кейбір мјселелері туралы» деген бґлімінде «Ќиысу туралы» арнайы тоќталып, ґзіндік тўжырымдар жасайды. Мўныѕ ґзі авторлардыѕ бўл мјселеге аз да болса кґѕіл аударєандыєын аѕєартады. Ал «сґйлемдегі сґздердіѕ байланысы туралы» деген бґлімінде автор байланысу формаларынан гґрі байланысу амалдарына назар аударєысы келеді [8, 34.]. Бўл еѕбектерде сґз тіркесі айтылєанымен олардыѕ толып жатќан заѕдылыќтары, атап айтќанда байланысу формалары мен амалдары, тїрлері, оныѕ синтаксистік ќатынастары арнайы сґз болып ќозєалмайды. Бўл жґнінде жалпы тїркология, оныѕ ішінде ќазаќ тіл білімінде кґптеген жўмыстар жазылып жјне одан јрі зерттеліп жатќаны да белгілі. Жалпы сґз тіркестерін зерттеу тек 1950 жылдардан кейінгі уаќытта єана бір жїйеге келе бастады. Отандыќ тіл єылымында сґз тіркесі синтаксисі мјселесі жґнінде Н.К.Дмитриевтіѕ, А.Н.Кононовтыѕ, Е.И.Убрятовалардыѕ еѕбектері жарыќ кґрді. Олар ќиыса, ќабыса жјне меѕгеріле байланысќан сґз тіркестері тїрінде сипаттайды. Ќазаќ тілі білімінде сґз тіркесі (сґйлем мїшелерініѕ байланысы) 1950 жылдарєа шейін тек мектеп грамматикаларыныѕ кґлемінде айтылып келеді. Онда да сґз тіркесінде толыќ аныќтама беріп оныѕ тїрлі жаќтарын егжей-тегжейіне дейін зерттеген ешкім болєан емес. Сґз тіркесініѕ зерттелуі тек кейінгі кездіѕ жемісі болып отыр.Сол туралы А.Л.Коклятова: «Сґздердіѕ байланысы септікті жјне шылаулы тіркестер мен аныќтауышты конструкциялар тїркі тілдерінде јлдеќашан ќолєа алынєан болатын» деген еді. Алайда арнаулы зерттеулер тек ќазір пайда бола бастады. Соныѕ бірі – профессор М.Балаќаевтыѕ «Основные типы словосочетаний в Казахском языке» деген еѕбегі. Бўл еѕбегінде автор сґз тіркестерініѕ ќўрылымдыќ тїрлері, есімді, етісті сґз тіркестерін шылаулы меѕгеру мен септікті меѕгеру сияќты кґптеген мјселелерін жан-жаќты дўрыс кґрсетеді» деген болатын. М.Балаќаевтыѕ еѕбегі тїркі тілдерінде сґз тіркестері туралы – бірінші туынды, мўнда автор сґз тіркестерініѕ кґптеген теориялыќ мјселелерін жан-жаќты ашып берді. Негізінде сґз тіркестері туралы жалпы тїркі тілдерінде, оныѕ ішінде ќазаќ тіл білімінде профессор М.Балаќаевтыѕ еѕбектерінен толыќ маєлўмат алуєа болады.М.Балаќаев сґз тіркестерін жалпы есімді, етістікті етіп екіге бґліп, оныѕ јрќайсысыныѕ ґзіндік ерекшеліктерін олардыѕ басыѕќы компоненті мен баєыныѕќы компонентініѕ ќандай сґз таптарынан болатындыєын жјне ондай кездегі тіркесу ќабілетін дўрыс ќорытындылайды [12, 92.] Тіл біліміндегі сґйлемдер жїйесініѕ бїгінгі дамуы мен оныѕ ґзекті мјселерін танып білуде профессор С.Аманжоловтыѕ єылыми тўжырымдарын, атап айтќанда, сґйлем теориясыныѕ негізгі грамматикалыќ сипаттары, жай сґйлем мен ќўрмалас сґйлемніѕ ара жігін айќындату, сґйлем мїшелері тїрлерін ажырату критерийлері, їйірлі мїшелі конструкциялардыѕ жаратылысын тану, сґйлемдерді топтастыру мен олардыѕ жіктелу принциптері, сґйлем теорясыныѕ даму жолдарына ќатысты тўжырымдарын зерттеудіѕ маѕызы зор. Профессор С.Аманжоловтыѕ єылыми мўрасы бїгінгі ўрпаќ їшін де єылыми мјнін жоймаєан, баєдарламалыќ мјні бар, игі пікір мен зерттеуге лайыќ, кґптеген єылыми еѕбектерге жолбасшы болатын дїние деп танимыз. Єалымныѕ синтаксис теориясы жґніндегі кґзќарастарыныѕ кейінгі єылыми жјне теориялыќ тўжырымдарєа негіз болєанын кґрсету, оныѕ єылыми мўрасын бїгінгі кїнгі теориялыќ тўжырымдармен салыстыра отырып, жан-жаќты талдау оныѕ білімділігін танытады. С.Аманжоловтыѕ тиянаќтауында ќўрмалас сґйлемдер салалас, сабаќтас, аралас болып болып алєаш рет їш тїрге жіктеледі. Профессор С.Аманжоловтыѕ 1939 жылы орталау жјне орта мектепке арналєан «Ќазаќ тілі грамматикасыныѕ» синтаксис бґлімі жарыќ кґрді. Бўл оќулыќта автор салалас сґйлемдердіѕ жалєаулыќ арќылы да, жалєаулыќсыз да жасалатынын айта келіп, оныѕ жеті тїрін саралап талдап кґрсетеді. Салалас сґйлем тїрлерін ажыратуда жалєаулыќтардыѕ ыѕєайымен талдап отырєан, мысалы: тіркесті салалас (да, де) жалєауымен келген сґйлемдер, ќарсылыќты салалас (біраќ, сонда да, т.б) жалєауларымен, їдетпелі салалас (јрі жалєаулыєымен), талєаулы салалас (я, яки, жалєаулыєымен), себепті салалас (себепті, сондыќтан жалєаулыќтарымен), кезектес салалас (біресе, кейде жалєаулыќтармен), бейтарап салалас (ќўй, мейлі жалєаулыќтарымен) келген сґйлемдер. С.Аманжолов салалас ќўрмаластыѕ ерекшеліктерін былай кґрсеткен: «Салаласќа енген сґйлемдер форма жаєынан бґлек болєанымен, маєына жаєынан бір-бірімен байланысып жатуы керек. Кїрделі ўєымды беру їшін, екі сґйлем бірігіп барып, кеѕірек бір ойды білдіреді. Салаласќа енген жай сґйлем бірыѕєай мїшелермен форма жаєынан ўќсас келеді, ал маєына жаєынан айырмашылыєы бар. Салалас ќўрмалас сґйлемдер біріне-бірі тіркесіп, маєына жаєынан баєынады да, сыртќы формасы жаєынан баєынбайды. Ондаєы жай сґйлемдер бірімен-бірі тіркесіп, ойдыѕ тўтастыєына ие болады да, белгілі маєына бірлігін саќтайды». Салалас сґйлемде ќиысушылыќ та бар дегенді айта отырып, былай ескертеді: «Бўл бастауыш пен баяндауыштыѕ ќиысушылыєы, мўнда кейде мезгілдік жаєынан ќиысады, кейде ќиыспайды,» - дей келіп, мысалдармен дјлелдеген [10, 177] Профессор Ќ.Жўбанов салалас сґйлемдердіѕ компоненттерініѕ бір-бірімен ќўрмаласуыныѕ он тїрлі жолын кґрсетсе, профессор С.Аманжолов ґз еѕбегінде салалас ќўрмалас сґйлемніѕ он тоєыз тїрлі маєыналыќ жаєынан айыруєа болатындыєын кґрсетеді. Єалымныѕ пікірлерін ќорыта келгенде, салалас сґйлемніѕ жетеуі шылаулы (жалєаулыќ), он екісі шылаусыз байланысќан сґйлемдердіѕ ќарым-ќатынас арќылы жасалатынын атап ґтеді. Єалымныѕ пікірлерін ќорыта келгенде, мынаны айтуєа болады: салалас сґйлемніѕ жетеуі шылаулы (жалєаулыќ), он екісі шылаусыз байланысќан сґйлемдердіѕ ќарым-ќатынасы арќылы жасалатынын айќын айтады. С.Аманжолов сабаќтас ќўрмалас сґйлем жасаудыѕ алты тїрлі жолын кґрсеткен: кґсемшелер арќылы, есімшелер арќылы, шылаулар ќосу арќылы, етістіктіѕ шартты райы арќылы, есімдік арќылы, жай етістікке шылау ќосу арќылы жасалады деп кґрсеткен. «Есімше, тўйыќ етістік арќылы жасалатын сґйлем тїрлері аныќталєан: а) Есімшеге жалєанып, сабаќтас жасайтын жалєаулар – жатыс, шыєыс, кґмектес септіктері. Мысалы: Біз келгенде, олар кетті. Біз келгеннен, олар кетті. Бізкелгенмен, олар кетті. ј) Есімшеге, я тўйыќ етістікке жалєанєан жалєау їстіне ќосылатын жалєаулар мыналар: гґрі, бўрын, бері, басќа, кейін, соѕ (бўлар шыєыс жалєаудан кейін келеді), ќарай, лайыќ, таман, бола, дейін, шейін (бўлар барыс жалєауды керек ќылады), бірге де (бўлар кґмектес жалєауды керек ќылады), орнына, алдына (ілікті керек ќылады) [10, 194]. Автордыѕ жоєарыда кґрсеткен есімше жалєануы арќылы ќўрмалас сабаќтас сґйлем жасайтын бір бґлек, жалєаулы есімшеніѕ їстіне шылау ќосылып сабаќтас сґйлем жасайтынын бір бґлек, жалєаусыз есімше шылаудыѕ я жўрнаќтыѕ жјрдемімен сабаќтас жасайтынын бір бґле кґрсете отырып, мынадай ќорытынды жасау керек: ќазаќ тілініѕ байлыєы – сабаќтас сґйлемніѕ осы формасында, бўлар басќа тїркі тілдерінде де бар. Біраќ тїркі тілдерінде бўл формалар жете тексерілмеген [10, 195]. Автор ќазаќ тілінде сабаќтас ќўрмалас сґйлемніѕ он їш тїрлі баєыныѕќы тїрі бар деп кґрсетеді: шартты баєыныѕќы сабаќтас, ќарсылыќты баєыныѕќылы сабаќтас, себеп-салдар баєыныѕќылы сабаќтас, мезгіл баєыныѕќылы сабаќтас, ќимыл-сын баєыныѕќылы сабаќтас, маќсат баєыныѕќылы сабаќтас, ўќсату баєыныѕќылы сабаќтас, їлектес баєыныѕќылы сабаќтас, аяулы баєыныѕќылы сабаќтас, ќыстырмалы сґйлемдер баєыныѕќылы сабаќтас, сілте баєыныѕќылы сабаќтас, ыѕєайлас баєыныѕќылы сабаќтас, їдетпелі баєыныѕќылы сабаќтас. Бўл еѕбекке автор сабаќтас ќўрмаластыѕ алдыѕєы сегіз тїріне ќоса аяулы, ќыстырмалы, сілтеулі, їстемелі, ыѕєайлас сабаќтас деп ќосќан [10, 180]. Кейбір тїркі тілдерінде, мысалы, јзірбайжан, ґзбек тілдерінде жалєаулыќты байланыс ерте кезден-аќ, ал ќыпшаќ, ноєай, ќараќалпаќ, т.б тілдерінде кешеуілдеп дамыєан. Бўдан соѕєы тілдерде бўрынєы сґйлем болмаєан деп тўжырымдауєа болмайды. Бўл тілдердегі баєыныѕкы ќатынасты есімше, кґсемше, шылаулар, кґмекші есімдер жасаєан. Тіл білімі салаларыныѕ ішіндегі синтаксис бґлімі ќай уаќытта болмасын єалымдар назарынан тыс ќалып кґрген жоќ. Ол - ґте кїрделі сала, сондыќтан јлі де зерттеуді ќажетететін мјселелері жеткілікті. Кезінде профессор С.Аманжолов ќазаќ тілініѕ граматикалыќ ќўрылысында ќўрмалас сґйлем тїрі барын ескертіп: «Аралас ќўрмаластыѕ жалпы тїрлерін ажыратып, ґз ішінде толып жатќан бґлімдерге, жіктерге бґліп, жасау формаларын тексерген еѕбек жоќ»,- деп кґрсеткен [11, 41]. С.Аманжоловтыѕ осыдан жарты єасыр бўрын єалымдар алдына ќойєан аралас ќўрмалас сґйлемдер жайлы мјселеніѕ ќазіргі кїні де еш ґзгермегеніне оны зерттеу барысында кґз жеткізуге болады. С.Аманжолов 1941 жылєы «Ќазаќ тілініѕ синтаксис мјселелері» атты маќаласында ќўрмалас сґйлем мјселесін їшке жіктеп кґрсетеді. Бўл маќаладаєы ойын єалым кейінгі монографиялыќ еѕбектерінде де жандандыра тїсті. Бўл еѕбек жґнінде С.Аманжоловтыѕ мынадай пікіріне біз де ќосыламыз. Єалым: «автордыѕ мезгілдес жалєаулыќсыз салаласќа берген мысалдары – ныѕ кейбірі тіпті салаласќада, сабаќтасќа да жатпай, аралас ќўрмалас болатынын айтпай кетпей болмайды,» - деп аныќтайды[11, 184]. С.Аманжолов аралас ќўрмаласќа мынадай аныќтама береді: «Маєынасы жаєынан тўтас, баєынуы жаєынан аралас (бірі басыѕќы, баєыныѕќы, бірі ґз алдына тиянаќты болып) келген сґйлемдер шумаєын аралас ќўрмалас сґйлем дейміз» [11, 213]. Єалымныѕ аралас ќўрмалас сґйлемге байланысты пікірлері јр жыл сайын дамытылып отырды. С.Аманжолов еѕбектеріндегі ќўрмалас сґйлем мјселесіндегі єылыми табыстары да ўшан-теѕіз. Єалым ќўрмалас сґйлемніѕ тїрлерін аныќтауда єылымєа мынандай жаѕалыќтар ќосты: ол сґйлемніѕ аралас ќўрмалас тїрін єылымєа енгізді жјне сґйлемніѕ бўл тїрі С.Аманжоловтан бўрын єылымда танылмады.Осы кїнге дейінгі жјне осы кездегі кґптеген тїркі тіліндегі еѕбектерде байланысу формаларын дјл орыс тіл біліміндегідей їшке бґліп берушілік басым болып келеді. Јрине, мўндай жаєдайда јрбір тілдіѕ ґзіндік ерекшелігіне ќарау керектігі айќын. Осы тўрєыдан алєанда профессор М. Балаќаев басќа тілдерге ќараєанда ќазаќ тілінде тґрт тїріне матасу деген байланысу формаларын енгізеді. Мўндай бґлудіѕ ґзіндік белгілері мен ерекшеліктеріне сай дўрыс алынуы практикада айќын байќалып жїр. Сґз тіркестерін сґйлемнен ажырату – жалпы тіл білімінде негізгі мјселелердіѕ бірі. Алдымен сґз тіркесі дегеніміздіѕ ґзін ашып, оныѕ не екенін тїсінуіміз керек. Бўл жердегі негізгі мјселе мынада: Сґз тіркесіне синтаксистік топ ќўрайтын барлыќ сґздердіѕ тіркесін жатќызамыз ба, јлде предикативті ќатынасты да жатќызамыз ба? Осы негізде кейбір єалымдар, мысалы: Фортунатов, Пешковский т.б. толыќ маєынасы бар грамматикалыќ тіркестердіѕ барлыќ тїрін сґз тіркесіне жатќызамыз дейді. Фортунатовтыѕ пікірі бойынша, сґйлем, дегеніміз сґз тіркесініѕ бір тїрі (разновидность), кґрінісі. Бўлардыѕ пікірінше, сґйлем мен сґз тіркесініѕ ешбір айырмашылыєы болмайды. Керісінше, кейбір єалымдар Буслаев, Потебня, Шахматов т.б. сґз тіркесін жоќќа шыєарады. Олардыѕ пікірі бойынша, негізгі етіліп сґйлемніѕ теориясы жјне сґйлемніѕ мїшелері алынады. Сґйтіп сґз тіркесі туралы мјселе тек тїркі тілдерінде єана емес, басќа тілдерде де тїрліше ќаралды. Сґз тілдік единица болып табылады. Ол морфология, лексикология, семасиологияныѕ объектісі бола отырып, сґз тіркесіне де ќатысты. Ґйткені ол сґз тіркесіне де сґйлемге де негіз болады. Оларсыз жалпы сґйлем ќўрылмаєан да болар еді. Сґз, негізінде, сґз тіркесін ќўруєа негіз болса, сґз де, сґз тіркесі де бірімен-бірі тыєыз байланысты. Сол сґздерді бірімен-бірі тіркестіріп, оны жетілдіре тїсу ыѕєайында єана келесі біреуге ойымызды толыќ жеткізуге болады. Профессор М.Балаќаев сґзді тілдік единица ретінде лексикология, семасиология, стилистика, сґз таптары жјне сґйлем мїшесініѕ де объектісі ретінде зерттеді. Сонда сґз тіркесі кемінде толыќ маєыналы екі немесе одан да кґп сґзден ќўралады да, олар біріне-бірі баєына байланысады екен. Сґйтіп, сґз тіркесі мен сґйлем синтаксистік категория. Бўл екеуі тыєыз байланысты. Біраќ кейбір ўќсастыќтары болєанымен јрќайсысыныѕ ґзіндік объектілері бар. Негізінде бўлардыѕ айырмашылыќтары кґптеген еѕбектерде айтылып келеді. Н.К. Дмитриев сґз тіркесі мен сґйлемді талдай келіп, екеуініѕ бір-бірінен айырмашылыєын ашып алу керектігін айтады. Сґйлем екі полюс, яєни бастауыш пен баяндауыш болуы хаќ. Сонымен, бір-біріне ќатысы жаєынан бастауыш жјне баяндауыш болып келетін кез-келген синтаксистік ќўрамды сґйлем дейтін боламыз. Керісінше, ґзара іштей бастауыш пен баяндауыш болып келмеген кез-келген синтаксистік тіркес сґйлем емес, сґз тіркесі деп танылады. Сонда сґз тіркесі сґйлем ішіндегі статикалыќ ќатынастарды баяндаудыѕ формасы єана. Сґйлем мен сґз тіркесініѕ айырмашылыєын Н.К.Дмитриев былай кґрсетеді: Егер бастауыш пен баяндауыштыќ ќатынастан ќўралып, аяќталєан ойды білдірсе, сґйлем деп, егер бастауыш пен баяндауыштыќ ќатынас болмай, олар тиянаќты ойды білдірмесе, сонда єана сґз тіркесі дейді. Б.Убрятова т.б. кґптеген єалымдар сґйлем мен сґз тіркесініѕ бір-бірімен айырмашылыќтарын кґрсете келіп Н.К.Дмитриевтіѕ жоєарыдаєы пікірін ќолдайды. Бўлай бґлу жалпы орыс тілі єылымында кґп уаќытќа дейін орын алып келді. Сґйтіп предикативті тїрі бастауыш пен баяндауыштыќ ќатынастан ќўрылады да, бўлар аяќталєан ойды білдіреді, мўны сґз тіркесіне есептемей, сґйлемге жатќызды. Ал бастауыш пен баяндауыштан басќа ќатынастаєылар яєни олар аяќталєан ойды білдірмейді, сол себептен оларды сґз тіркесі деп ќарастырады. Тіл білімі жайындаєы јдебиеттерде сґйлемді бір бґлек, сґз тіркесін бір бґлек категориялар деп тану їшін олардыѕ ќўрамы еш уаќытта бірдей болмауєа тиіс деген пікір бар. Сондай кґзќарасты ќолдаушы тюркологтыѕ бірі Н.А.Баскаков атќа мініп, атќа мінген дегендерді сґз тіркесі деп ќарайды да, атќа мінді дегенді сґз тіркесі емес, сґйлем деп таниды. Мўндаєы тўлєалыќ айырмашылыќ басыѕќы сґздіѕ (мін) тиянаќты, (мінді) не тиянаќсыз (мініп мінген) болуында. Егер ол критерияны негізгі шарт деп танысаќ (ол тўлєалардыѕ сґз тіркесін ќўрауєа ќатысы жоќ, сондыќтан шарт емес). «Атќа мін» дегенді не дейміз? Сґйлем бе, сґз тіркесі ме? Бўєан жауапты мынадан іздейміз. Егер тіркескен сґздер тобы пайымдауды білдірсе – сґйлем, ал білдірмесе – сґз тіркесі. Осы пікірді Н.К.Дмитриев те ќолдайды[12, 154]. Біріншіден пайымдау логикалыќ ўєым, оны сґйлемді танудыѕ белгісі етуге болмайды. Екіншіден сґйлемніѕ ќўрамына еніп, оныѕ бґлшегі болуєа тиісті сґз тіркесінде сґйлем білдіретіндей ўєымныѕ бар-жоќтыєын меже етудіѕ жґні жоќ. Сґйтіп, сґйлем мен сґз тіркесін маєынасына ќарап айыру да мїмкін емес. Егер сґз тіркесі тиянаќты ойды білдіретіндіктен сґз тіркесі болудан ќалады десек, онда јрі сґз тіркесі, јрі сґйлемдік ќасиеттері бар сґздер тобыныѕ кейбір синтаксистік заѕдылыќтарын ескермегендік болады. Желсіз тїн, кеѕ жайлау. Таудан аќќан їлкен ґзен сияќтыларды біреулер сґйлем етіп жўмсаса, сґз тіркесі ќасиетін жойды деу шындыќ болмайды. Сондыќтан ондай сґздер тобын сґйлемдік ќасиеттеріне ќарай сґйлем деп танып, сґз тіркесімділік белгілеріне ќарай јрі сґз тіркесі деп тани беруге тиіспіз. Тілдіѕ табиєаты солай етуді тілейді. Жинаќтайтын болсаќ, аталмыш таќырып бойынша тілдегі синтаксис саласыныѕ зерттелуі барысы ќарастырылды. Єалымдардыѕ бўл таќырыпќа ќатысты білдірген ойлары мен ізденістері арќау болды. |