|
ШПОРЫ. 1. Генезіс беларускай мовы, яе развіццё часе. Беларуская мова сярод іншых мо свету
1. Генезіс беларускай мовы, яе развіццё ў часе. Беларуская мова сярод іншых моў свету. Калі грамадства параўнаць з жывым арганізмам, то мову можна назваць нервовай сістэмай, якая наладжвае ў арганізме сувязі паміж яго клеткамі. Але мова - гэта не толькі сродак, з дапамогай якога людзі наладжваюць сувязі, абменьваюцца іфармацыяй, яна - своеасаблівае люстэрка жыцця i працы народа, яго грамадскага i культурнага развцця. Мова адлюстроўвае жыццёвы вопыт народа, асаблвасці яго мыслення i пcіxікі, маральна-этычныя i эстэычныя нормы. Ад пакалення да пакалення беларускі народ замацоўваў ў слове сваё бачанне свету, свой вопыт яго пазнання, ад эпохі да эпхі ён выпрацоўваў разнастайныя сродкі для перадачы думак, пачуццяў. Прыродныя ўмовы i геаграфія краіны, узровень народнай гаспадаркі i кантакты з іншымі народамі, характар грамадскай думкі, культуры, мастацва - усе вялікія і малыя асаблівасці жыцця нашага народа адлюстраваліся ў мове. Ад пакалення да пакалення беларускі народ замацоўваў ў слове сваё бачанне свету, свой вопыт яго пазнання, ад эпохі да эпхі ён выпрацоўваў разнастайныя сродкі для перадачы думак, пачуццяў. Прыродныя ўмовы i геаграфія краіны, узровень народнай гаспадаркі i кантакты з іншымі народамі, характар грамадскай думкі, культуры, мастацва - усе вялікія і малыя асаблівасці жыцця нашага народа адлюстраваліся ў мове. Як іншыя нацыянальныя мовы, сучасная беларуская мова выступае ў дзвюх разнавіднасцях: літаратурнай і народна-дыялектнай. Кожная з гэтых разнавіднасцей мае свае сферы ўжывання і свае формы бытавання.. Яны існуюць у вуснай форме і выкарыстоўваюцца пераважна як сродак зносін сярод сельскіх жыхароў. Літаратурная мова абслугоўвае (паралельна з рускай) розныя сферы дзейнасці беларускага народа, з’яуляецца поліфункцыянальнай. Гэта мова школы, друку, радые, тэлебачання, мастацкай літаратуры, гуманітарнай навукі і г.д.. МОВА выступае ў вуснай і пісьмовай формах, якія разлічаны на розныя віды ўспрыняцця (слыхавае і зрокавае) і, адпаведна, адрозніваюцца лексічным і граматычным афармленнем
|
2. Рэформы правапісу беларускай мовы. Закон аб мовах. Беларуская мова – дзяржаўная мова нашай краіны і мова тытульнай нацыі – адыгрывае выключна важную ролю ў жыцці беларускага грамадства. першыя спробы ўпарадкавання беларускай арфаграфіі. У 1918 г. была выдадзена “Беларуская граматыка для школ” у якой БЫЛІ правілы беларускага правапісу. Яны і забяспечвалі адзінства новай беларускай літаратурнай мовы. . Аднак у ёй заставалася даволі шмат спрэчных і нявырашаных пытанняў, якія датычыліся правапісу перш за ўсё слоў іншамоўнага паходжання.1.Моўная практыка выявіла гэтыя недахопы, і ў сярэдзіне 1920-х гг. паўстала пытанне аб рэформ беларускага правапісу. У 1926 г. адбылася акадэмічная канферэнцыя па праблемах беларускага правапісу. Пасля канферэнцыі была створана правапісная камісія, у склад якой увайшлі найбольш вядомыя і аўтарытэтныя лінгвісты таго часу, беларускія пісьменнікі. У 1930 годзе быў апублікаваны праект новага беларускага правапісу. Пасля яго абмеркавання і дапрацоўкі ў 1933 годзе была прынята Пастанова Савета Народных Камісараў “Аб зменах і спрашчэннях беларускага правапісу”.1.Правапіс у выніку рэформы 1933 г. істотна наблізіўся да фанетычнага ладу беларускай мовы, стаў больш сістэмным і ўпарадкаваным. Рэформа адмяніла мяккі знак Але рэформа правапісу таксама не вырашыла ўсіх праблем пісьмовай беларускай мовы. У 1959 г. былі выдадзены “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”, падрыхтаваныя калектывам навуковых супрацоўнікаў Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа. На завяршальным падрыхтоўкі новай рэдакцыі “Правіл” 18 студзеня 2006 года Міністэрствам адукацыі была створана рабочая група канчаткова дапрацавала “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі” .
|
3.Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле паходжання. Лексіка беларускай мовы развівалася і ўзбагачалася на працягу многіх стагоддзяў. Паводле паходжання яна падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская і лексіка іншамоўнага паходжання Агульнаславянскія словы сустракаюцца ва ўсіх славянскіх мовах (напрыклад: усходнеславянскіх беларускай, паўднёваславянскіх балгарскай)Агульнаўсходнеславянскія словы – з’яўляюцца здабыткам трох блізкароднасных моў: беларускай, рускай, украінскай.Уласнабеларускія словы – складаюць самабытнасць і непаўторнасць беларускай мовы: вадзянік, ільнішча, каліва,. Усе словы, якія беларуская мова захавала з перыяду агульнаславянскага, агульнаўсходнеславянскага адзінства, а таксама ўласнабеларускія, называюццспрадвечна беларускімі, бо карысталіся імі носьбіты беларускай мовы здаўна – спрадвеку. Запазычаная лексіка – гэта вынік эканамічных, палітычных і культурных сувязей з іншымі народамі, а таксама цесных моўных кантактаў: са славянскіх моў: - русізмы: аплот,- украінізмы: боршч, журыцца, чупрына і інш. з неславянскіх моў: грэцызмы: акіян, этап; лацінізмы: акварыум, агітатар; германізмы: штык, шпіль; Экзатызмы – словы і выразы, якія запазычаны з малавядомых моў, звычайна неіндаеўрапейскіх, і ўжываюцца для надання мове асобага каларыту (цюркізмы, арык, кішлак, джыгіт). Украпванні – гэта словы ці цэлыя выразы з якой-небудзь мовы, што захоўваюць сваю іншамоўную форму без усялякага змянення або транслітарыравана (warum? – з нямецкай – чаму?; white witch – з англійскай – белая ведзьма) Варварызмы – іншамоўныя словы ці выразы, якія ў выніку афектацыі атрымоўваюць больш ці менш рэгулярнае ўжыванне ў мове – рэцэптары, але не засвойваюцца ў ёй да канца, часцей за ўсё ў сувязі з цяжкасцямі граматычнага засваення (сэ ля ві – з французскай – такое жыццё; о’кэй – з англійскай – усё добра, Dum spiro, spero – з лацінскай – пакуль дыхаю, спадзяюся) (Асноўныя прыметы запазычаных слоў наступныя: 1) наяўнасць у слове ф: фарба, шафа, фасоля, Фёдар, 2) пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака, Аляксей;
|
4 Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле сферы ўжыванняЛексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы ўжывання падзяляецца на агульнаўжывальную лексіку (пашыраную ва ўсіх без выключэння сферах грамадскага жыцця) і лексіку абмежаванага ўжывання (ужывальную пераважна ў межах пэўнай прафесіі, галіны навукі, асобнай групы людзей). Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца спецыяльная лексіка (наменклатура, прафесіяналізмы і тэрміны), дыялектная лексіка, жаргонная лексіка і аргатычная Наменклатура – гэта сукупнасць уласных імёнаў і назваў, прысвоеных разнастайным рэаліям і аб’ектам навукі і тэхнікі (лазер “Дыполь”, Стрымер-499, супер-камп’ютэр “Скіф” ). Прафесіяналізмы – гэта спецыяльныя словы і выразы, якія ўжываюцца ў маўленні прадстаўнікоў пэўных прафесій (будаўнікоў, шахцёраў, пчаляроў і .,напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі – назвы розных прылад для лоўлі рыбы; майна, віра – у будаўнікоў і г.д.). Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў слоўнік. Тэрміны (лац. terminus – мяжа) – словы або словазлучэнні, якія абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл, сінус – у матэматыцы, марфема, прыслоўе – у мовазнаўстве і г.д.). Дыялектызмы – гэта словы, якія бытуюць у пэўных гаворках на пэўнай тэрыторыі і не ўваходзяць у склад літаратурнай мовы (картопля – бульба, тавар – карова на Палессі і г.д.). Жарганізмы (фр. jargon – умоўная гаворка) – гэта сукупнасць слоў, зразумелых вузкаму колу людзей, аб’яднаных пэўнымі інтарэсамі (“дзед” – салдат апошняга году службы, “хвост” па лабах, атрымаць “пару” у студэнтаў і г.д.). Аргатызмы (франц. argot. – замкнуты, нядзейны) – спецыяльны моўны код, незразумелы для іншых людзей, адна з разнавіднасцей жаргоннай лексікі, умоўная, тайная мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай накіраванасцю, штучнасцю і засакрэчанасцю (чуха – хачу, шывар – тавар, бан – вакзал). У Расіі і ў Беларусі аргатычная лексіка пачала складвацца ў другой палавіне ХІХ ст.
|
5.Лексікаграфія. Характарыстыка лексікаграфічных крыніц. Лексікаграфія- раздзел мовазнаўства, які займаецца тэорыяй і практыкай складання слоўнікаў. Л і н г в і ст ы ч н ы я слоўнікі апісваюць значэнні слоў, іх ужыванне, напісанне, вымаўленне, утварэнне, паходжанне. Тут усе словы падаюцца ў алфавітным парадку, пры іх ёсць граматычныя і стылістычныя паметы. Лінгвістычныя слоўнікі бываюць аднамоўныя, двухмоўныя і шматмоўныя. Двухмоўныя і шматмоўныя лічацца перакладнымі слоўнікамі, бо ў іх словы адной мовы тлумачацца, перакладваюцца словамі іншай мовы ці іншых моў. Цяпер для перакладу выкарыстоўваюцца акадэмічныя “Руска-беларускі слоўнікУ аднамоўных слоўніках падаюцца або растлумачваюцца словы адной мовы словамі той самай мовы. Сярод аднамоўных слоўнікаў вылучаюцца тлумачальныя, дыялектныя, гістарычныя і інш. У тлумачальных слоўніках раскрываюцца значэнні слоў шляхам кароткага апісання або з дапамогай сінонімаў. Як разнавіднасць тлумачальных слоўнікаў дыялектныя слоўнікі змяшчаюць і растлумачваюць дыялектную лексіку, запісаную ў пэўнай гаворцы, у якой-небудзь мясцовасці Беларусі ці яе паграніччы. Гістарычныя слоўнікі тлумачаць лексіку мінулых эпох, напрыклад. Этымалагічныя слоўнікі вызначаюць паходжанне слоў, іх пачатковае значэнне і наступныя змены У арфаграфічных і арфаэпічных слоўніках даецца правільнае напісанне і вымаўленне.Марфемныя слоўнікі дапамагаюць правільна дзяліць словы на часткі (марфемы) У слоўніках сінонімаў сабраны сінонімы і блізказначныя словы ў сінанімічныя рады, якія размяшчаюцца ў алфавітным парадку паводле пачатковых літар дамінантаў (Слоўнікі паронімаў і амонімаў дапамагаюць правільна ўжываць і не блытаць словы з блізкім або аднолькавым гучаннем і розным значэннем як беларускай, так і рускай.
|
6.Асаблівасці беларускай фанетычнай сістэмы ва ўмовах білінгвізму. Праблема моўнага жыцця ў нашай рэспубліцы сёння адносіцца да адной з найбольш актуальных і складаных. Разам з тым гэта праблема існуе не толькі ў нашай краіне, але і ў гісторыі суіснавання іншых народаў, іх культур і моў у шматнацыянальных краінах наогул. Беларусь, яна таксама ўяўляе сабой шматнацыянальную дзяржаву з шырока распаўсюджаным двухмоўем (білінгвізмам). двухмоўе - гэта практыка папераменнага карыстання дзвюма мовамі. Білінгвізм- гэта двухмоўе, г. зн. суіснаванне ў чалавека ці ва ўсяго народа дзвюх моў, звычайна першай - роднай, і другой – набытай. ”. Калі веданне дзвюх моў уласціва асобным членам соцыуму, то гэта індывідуальны білінгвізм, калі двухмоўнымі зяўляюцца цэлыя групы, калектывы, то гаворка ідзе пра калектыўны білінгвізм, калі ж двухмоўе пашырана сярод усіх прадстаўнікоў нацыі, то гэта нацыянальны білінгвізм. Калі дзве мовы ўжываюцца ізалявана адна ад другой (напрыклад, на працы - адна мова, дома - другая), то гаворка ідзе пра чысты білінгвізм, калі ж дзве мовы ўжываюцца ўперамешку (залежыць ад камунікатыўнай сітуацыі), то гэта змешаны білінгвізм. Сёння і беларуская, і руская мовы выкарыстоўваюцца ў большасці важнейшых сфер, аднак у колькасных адносінах пераважае ўсё ж руская.
|
7.Паняцце графікі і гісторыя яе станаўлення. Беларускі алфавіт. Графіка – раздзел мовазнаўства, які вывучае пісьмовыя сродкі мовы, а таксама суадносіны гукавога ладу мовы і пісьма. Па меркаваннях вучоных, упершыню літарна-гукавое пісьмо было ўведзена фінікійцамі. адна з першых славянскіх азбук атрымала назву к і p ы л i ц ы. Напачатку кірыліца налічвала 43 літары, пазней была спрошчана i ўдасканалена. Вялікую ролю ў развіцці кірыліцкага пісьма адыграла кнігадрук а в а н н е, заснавальнікам якога ва ўсходніх славян быў Францыск Скарына (1517). 3 таго часу ў беларускім пісьменстве ўжываюцца i рукапісныя i друкаваныя літары. У шрыфце Ф. Скарыны з'явіліся літары загалоўныя (вялікія) і радковыя (малыя). У беларускім варыянце кірыліцы паступова замацаваліся літары i, ў, выпалі и, щ, ъ, у выніку сфарміраваўся алфавіт, якім мы карыстаемся ў наш час.У 1708 годзе загадам Пятра I у Pacii была праведзена рэформа кірыліцкага пісьма. Абрысы літар былі спрошчаны, некаторыя літары ўвогуле ліквідаваны. Замест старых назваў (азъ, буки) былі прыняты сучасныя (а, бэ, вэ і г. д.). Рэфармаваная кірыліца атрымала назву грамадзянс к а й азбукі Узоры літар «грамадзянкі» стварыў для Пятра I беларускі асветнік Ілья Капіевіч. 3 сярэдзіны XVI да пачатку XX ст. на беларускіх землях карысталіся таксама арабскай графікай. Яна засведчана ў рукапісных кнігах (кітабах) мясцовых татар, якія гаварылі па-беларуску. 3 сярэдзіны XVI да пачатку XX ст. на беларускіх землях карысталіся таксама арабскай графікай. Яна засведчана ў рукапісных кнігах (кітабах) мясцовых татар, якія гаварылі па-беларуску.
|
8.Асаблівасці вымаўлення галосных, зычных гукаў і іх спалучэнняў. . Галосныя літары 1. У беларускім алфавіце 10 галосных літар: а, о, у, ы, э, е, ё, і , ю, я. 2. Літары а, о, э, у пішуцца ў пачатку слова і пасля цвёрдых зычных для абазначэння адпаведных галосных гукаў. Літара і пішацца ў пачатку слова, пасля зычных пішацца ы або і ў залежнасці ад цвёрдасці або мяккасці зычных . Літары е, ё, ю, я ў пачатку слова, у сярэдзіне слова пасля галосных , ў (у нескладовага), раздзяляльнага мяккага знака і апострафа абазначаюць на пісьме спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымі [э], [о], [у], [а]: елка –– [йэ]лка, юны –– [йу]ны, яма –– [йа]ма; паехаў ––па[йэ]хаў, паёк –– па[йо]к, саюз –– са[йу]з; . 3. Літары я, ё, е, ю, і пасля зычных абазначаюць мяккасць зычных і адпаведныя галосныя гукі [а], [о], [э], [у], [ і ]: сяду –– [с’а]ду, вязу –– [в’а]зу, мёд –– [м’о]д, лета –– [л’э]та, . 4. Кропкі над літарай ё абавязковыя. Кропка над літарай і малой абавязковая. Над літарай І вялікай у друкаваных тэкстах кропка не ставіцца, а ў рукапісных тэкстах кропка абавязковая.
|
9. Прынцыпы беларускага правапісу і арфаграфічныя нормы беларускай літаратурнай мовы. . Галосныя літары 1. У беларускім алфавіце 10 галосных літар: а, о, у, ы, э, е, ё, і , ю, я. 2. Літары а, о, э, у пішуцца ў пачатку слова і пасля цвёрдых зычных для абазначэння адпаведных галосных гукаў. Літара і пішацца ў пачатку слова, пасля зычных пішацца ы або і ў залежнасці ад цвёрдасці або мяккасці зычных . Літары е, ё, ю, я ў пачатку слова, у сярэдзіне слова пасля галосных , ў (у нескладовага), раздзяляльнага мяккага знака і апострафа абазначаюць на пісьме спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымі. Літара о пішацца толькі пад націскамЛітара ё пішацца не пад націскам у словах з коранем ёдЛітара ё пішацца ў складаных словах з першай часткай радыё-: радыёстанцыя, радыёграма, . Калі першая частка складанага слова ўтворана ад назвы хімічнага элемента радый, то пішацца літара е, якая з’яўляецца злучальнай галоснай : . У першым складзе перад націскам у гэтым выпадку пішацца я: радыяметрыя. . Літара э пішацца: у пачатку выклічнікаў э, эге а таксама ў выклічніках гэ; пасля шыпячых, [р], [д], [т] і цвёрдага [ц]На канцы запазычаных нязменных слоў, а таксама ўласных імён і геаграфічных назваў пасля зычных , акрамя л, к, пішацца э: купэ,
|
10. Напісанні галосных і іх спалучэнняў у прафесійнай лексіцы паводле фанетычнага прынцыпу ў адпаведнасці з правіламі 2008 года.. У беларускім алфавіце 10 галосных літар: а, о, у, ы, э, е, ё, і , ю, я. 2. Літары а, о, э, у пішуцца ў пачатку слова і пасля цвёрдых зычных для абазначэння адпаведных галосных гукаў. Літара і пішацца ў пачатку слова, пасля зычных пішацца ы або і ў залежнасці ад цвёрдасці або мяккасці зычных . Літары е, ё, ю, я ў пачатку слова, у сярэдзіне слова пасля галосных , ў (у нескладовага), раздзяляльнага мяккага знака і апострафа абазначаюць на пісьме спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымі [э], [о], [у], [а]: 4. Кропкі над літарай ё абавязковыя. Кропка над літарай і малой абавязковая. Над літарай І вялікай у друкаваных тэкстах кропка не ставіцца, а ў рукапісных тэкстах кропка абавязковая.1. Літара о пішацца толькі пад націсКАМ. 2. Літара ё пішацца пад націскам: лёс, вёска, сёстры, цёмны, цёплы. Літара ё пішацца не пад націскам у словах з коранем ёд- і ёт-: ёдапірын, ётацыя, ётаванне. 1. Літара э пішацца: у пачатку выклічнікаў э, эге, эге-ге, эй, эх; пасля прыстаўной літары г у слове гэты і вытворных ад яго (дагэтуль), а таксама ў выклічніках гэ, гэй і назвах літар (бэ, вэ і інш.); пасля шыпячых, [р], [д], [т] і цвёрдага [ц] 2. У пачатку запазычаных слоў літары э, е як пад націскам, так і не пад націскам пішуцца ў адпаведнасці з літаратурным вымаўленнем. На канцы запазычаных нязменных слоў, а таксама ўласных імён і геаграфічных назваў пасля зычных , акрамя л, к, пішацца э:; .3. Літара э ў запазычаных словах пасля губных зычных , а таксама пасля з, с, н пішацца згодна з літаратурным вымаўленнем
.
|
11.Напісанні зычных у прафесійнай лексіцы паводле фанетычнага прынцыпу ў адпаведнасці з правіламі 2008 года. Зычныя літары1. Для абазначэння зычных гукаў у беларускай мове выкарыстоўваецца 21 літара: б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ў, ф, х, ц, ч, ш. Чаргаванне звонкіх і глухіх зычных (акрамя прыставачнага з) на пісьме не адлюстроўваецца. Для праверкі правільнасці напісання звонкіх і глухіх зычных трэбазмяніць слова ці падабраць іншае аднакаранёвае слова, каб пасля зычнага , які патрабуе праверкі, быў галосны або зычныя р, л, м, н, в: рыбка –– рыба. 2. Правапіс уласнабеларускіх і запазычаных слоў, у якіх напісанне звонкіх і глухіх зычных нельга праверыць, вызначаецца па слоўніку: футбол, 1. Чаргаванне цвёрдых зычных гукаў [д], [т] з мяккімі [дз’], [ц’] (дзеканне і цеканне) адлюстроўваецца на пісьме: замест д, т перад е, ё, і , ю, я пішуцца адпаведна дз, ц:гарады –– у горадзе, Чаргаванне [д], [т] з [дз’], [ц’] адбываецца перад мяккім [в’]: два — дзве. . Літара ц і афрыката дз перад мяккім [в’] пішуцца згодна з вымаўленнем у словах: дзверы, Некаторыя cпалучэнні зычных 1. У асобных словах адбылося спрашчэнне груп зычных : гістарычныя спалучэнні здн, згн, стн, скн, стл, рдн вымаўляюцца як зн, сн, сл, рн, што і адлюстроўваецца на пісьме:здн –– зн: праязны, выязны (параўн.: прыезд, выезд), позна, спазніцца, Познышаў;згн –– зн: бразнуць (параўн.: бразгаць. 3. Спалучэнне зычных дт на канцы слоў іншамоўнага паходжання перадаецца праз т: Гумбальт,
|
12. Напісанне прафесійнай лексікі паводле марфалагічнага прынцыпу. Прыстаўныя і ўстаўныя зычныя 1. Прыстаўная літара в пішацца перад націскным о:у пачатку слоў: возера, Пры змене месца націску о пераходзіць у а і прыстаўная в у гэтых словах не пішацца: абады, Напісанні зычных у прафесійнай лексіцы паводле фанетычнага прынцыпу ў адпаведнасці з правіламі 2008 года. Зычныя літары1. Для абазначэння зычных гукаў у беларускай мове выкарыстоўваецца 21 літара: б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ў, ф, х, ц, ч, ш. Чаргаванне звонкіх і глухіх зычных (акрамя прыставачнага з) на пісьме не адлюстроўваецца. Для праверкі правільнасці напісання звонкіх і глухіх зычных трэбазмяніць слова ці падабраць іншае аднакаранёвае слова, каб пасля зычнага , які патрабуе праверкі, быў галосны або зычныя р, л, м, н, в: рыбка –– рыба. 2. Правапіс уласнабеларускіх і запазычаных слоў, у якіх напісанне звонкіх і глухіх зычных нельга праверыць, вызначаецца па слоўніку: футбол, 1. Чаргаванне цвёрдых зычных гукаў [д], [т] з мяккімі [дз’], [ц’] (дзеканне і цеканне) адлюстроўваецца на пісьме: замест д, т перад е, ё, і , ю, я пішуцца адпаведна дз, ц:гарады –– у горадзе, Чаргаванне [д], [т] з [дз’], [ц’] адбываецца перад мяккім [в’]: два — дзве. . Літара ц і афрыката дз перад мяккім [в’] пішуцца згодна з вымаўленнем у словах: дзверы, Некаторыя cпалучэнні зычных 1. У асобных словах адбылося спрашчэнне груп зычных : гістарычныя спалучэнні здн, згн, стн, скн, стл, рдн вымаўляюцца як зн, сн, сл, рн, што і адлюстроўваецца на пісьме:здн –– зн: праязны, выязны (параўн.: прыезд, выезд), позна, спазніцца, Познышаў;згн –– зн: бразнуць (параўн.: бразгаць. 3. Спалучэнне зычных дт на канцы слоў іншамоўнага паходжання перадаецца праз т: Гумбальт,
|
13.Напісанне спецыяльнай лексікі разам, асобна і праз злучок. 1. Пішуцца разам:складанаскарочаныя словы і вытворныя ад іх: прадмаг, газпрам, журфак, прадмагаўскі, газпрамавец і інш.;складаныя словы і вытворныя ад іх з пачатковымі іншамоўнымі часткамі авія-, агра-, астра-, словы з пачатковай часткай поў- (паў-): поўнач, Калі скарочаная ці падобная да прыстаўкі частка слова далучаецца да ўласнай назвы, яна пішацца праз злучок: паў-Слуцка, паў-Ратамкі;словы з прыстаўкамі і падобнымі да прыставак пачатковымі часткамі: а-, анты-, арта. 2. Пішуцца праз злучок утварэнні, якія з’яўляюцца:паўторам слова для ўзмацнення яго значэння: сіні-сіні, ледзь-ледзь,а таксама ціп-ціп-ціп, го-го, трэсь-трэсь;паўторам слова ў іншай лексіка-граматычнай форме: мама-мамуся, 3. Пішуцца праз злучок складаныя словы, першай (або апошняй) часткай якіх з’яўляецца:літара або літарная абрэвіятура любога алфавіта: К-мезон (ка-мезон), a-часціца (альфа-часціца), 4. Пішуцца праз злучок літарныя скарачэнні складаных слоў: с.-г. –– сельскагаспадарчы, с.-д. –– сацыял-дэмакратычны, ст.-сл. –– стараславянскі, і.-е. –– індаеўрапейскі.Злучок («вісячы дэфіс») ставіцца пасля першай часткі складанага слова (лічбы), калі другая частка апускаецца ў сувязі з наяўнасцю такой часткі ў наступным аднародным з ім складаным слове: газа- і водалічыльнік, сацыяльна- і культурназначны,
|
14. Ужыванне вялікай літары пры размежаванні ўласных і агульных назваў, пры афармленні простай мовы і цытат згодна з правіламі 2008 года. Агульныя правілы правапісу вялікай і малой літар1. З вялікай літары пішуцца:першае слова ў сказе: Былі пагодныя дні. З сонцам ад рання да вечара, з сінім небам. 2. Па традыцыі з вялікай літары пачынаецца кожны новы радок (першае слова) у вершаваных тэкстах:Дагарэў за брамай небакрай,Месяц паміж воблачкаў плыве,Выйду зноў, як у мінулы май,Басанож прайдуся па траве. (У. Караткевіч). 3. З вялікай літары пішацца першае слова пасля двукроп’я:у пачатку простай мовы: Ён падумаў: «Ніхто цябе не бачыць, ніхто не ведае, якая ты слаўная і мілая, –– і дадаў: –– Дурні яны!» (Я. Колас);у пачатку цытаты, якая з’яўляецца самастойным сказамЗ арыгіналам згодна:Сакратар выканкама (подпіс) (з копіі дакумента).4. Калі цытата ўключаецца ў просты ці складаны сказ у якасці яго граматычнай часткі, тады яна пачынаецца з малой літары: Якуб Колас справядліва ўказваў, што «родная мова –– гэта першая крыніца, праз якую мы пазнаём жыццё і акаляючы нас свет»Пішуцца з малой літары:першае слова пасля шматкроп’я, калі яно стаіць у сярэдзіне сказа і абазначае прыпыненне ў маўленні: Зямля... зямля... туды, туды, брат, будуй яе... ты дай ёй выгляд... (Я. Колас).першае слова ў словах аўтара, якія ідуць пасля простай мовы з клічнікам, пытальнікам або шматкроп’ем першае слова пасля клічніка, калі ён стаіць у сярэдзіне сказа: І кожны, хто мяне спытае, пачуе толькі адзін крык: што хоць мной кожны пагарджае, я буду жыць! –– бо я мужык!першае слова ў сярэдзіне сказа пасля шматкроп’я, якое абазначае, што частка гэтага сказа апушчана: З невялікай і чыстай крыніцы лірычнага пачуцця... пачынаецца раман-паэма аб жыцці беларускага простага люду, З вялікай літары пішуцца:імёны, імёны па бацьку, прозвішчы, псеўданімы, мянушкі, а таксама дадатковыя азначэнні пры гэтых назвах: Іван,
|
15.Лексіка-граматычная характарыстыка назоўніка. Назоўнік характарызуецца як часціна мовы са значэннем прадметнасці, выражанай марфалагічнымі катэгорыямі роду, ліку, склонуКатэгарыяльнае значэнне прадметнасці не можа служыць адэкватным адпаведнікам канкрэтнай прадметнасці, што служыць асновай для выдзялення толькі аднаго класа назоўнікаў Па сутнасці, значэнне прадметнасці ўяўляецца лексічнай катэгорыяй, якая афармляецца пэўнымі граматычнымі паказчыкамі, таму назоўнікі правамерна называюць лексіка-граматычным разрадам слоўАгульныя і ўласныя назоўнікі падзяляюцца на аснове таго, што першыя абагульняюць назвы аднародных прадметаў у адзін клас, абазначаюць не асобныя прадметы , а мноства прадметаў або тоесных цалкам, Назоўнік характарызуецца як часціна мовы са значэннем прадметнасці, выражанай марфалагічнымі катэгорыямі роду, ліку, склонуКатэгарыяльнае значэнне прадметнасці не можа служыць адэкватным адпаведнікам канкрэтнай прадметнасці, што служыць асновай для выдзялення толькі аднаго класа назоўнікаў Па сутнасці, значэнне прадметнасці ўяўляецца лексічнай катэгорыяй, якая афармляецца пэўнымі граматычнымі паказчыкамі, таму назоўнікі правамерна называюць лексіка-граматычным разрадам слоўАгульныя і ўласныя назоўнікі падзяляюцца на аснове таго, што першыя абагульняюць назвы аднародных прадметаў у адзін клас, абазначаюць не асобныя прадметы , а мноства прадметаў або тоесных цалкамдругія ж абазначаюць асобныя прадметы і рэаліі з шэрагу аднатыпных, індывідуалізуюць іхтапанімічныя і астранамічныя назвынайменні прадпрыемстваў, арганізацый выдавецтваў, назвы гатункаў, вырабаў і іншУ адрозненне ад агульных назоўнікаў уласныя ўжываюцца, як правіла, у адной форме ліку, часцей у адзіночным, не супрацьпастаўляюцца па ім. У множным ліку могуць ужывацца ўласныя імёны, якія адносяцца, напрыклад, да розных людзей Ва ўзаемасувязях агульных і уласных імёнаў існуе адваротная залежнасць: агульныя імёны часцей выкарыстоўваюцца ў значэнні ўласных але і больш ёмістыя рэаліі, калі нашымі органамі пачуццяў фіксуецца толькі іх частка у той час як уласныя імёны ўжываюцца ў значэнні агульных значна радзейпэўным чынам матывуюць іх
|
16.
|
17.
|
18.Нарматыўнае функцыянаванне рознаскланяльных назоўнікаў і назоўнікаў множнага ліку.Фармальна граматычнае значэнне назоўнікаў адзіночнага ліку праяўляецца нулявым канчаткам у назоўным склоне 18. множнага ліку – канчаткамі -ы, (-і) (параўн.: хаты, коні і інш.), радзей -е (параўн.: мінчане, сяляне і інш.) , а таксама сінтаксічна праз формы спалучальных з назоўнікамі азначэнняў, якія або дубліруюць марфалагічна выражаныя формы ліку або служаць адзіным сродкам яго выражэння для нязменных форм назоўнікаў Асобныя назоўнікі і займеннікі ўтвараюць форму множнага ліку суплетыўным спосабам Для значэнняў катэгорыі адзіночнага і множнага ліку ўласцівы транспазіцыі, бо ў пэўных сітуацыях і кантэкстах памянёныя значэнні могуць ужывацца адно на месцы другога Адно з істотных адрозненняў паміж катэгорыямі адзіночнага і множнага ліку палягае ў тым, што першая звязана з паняццем пэўнасці, другая – з паняццем няпэўнасці. Множны лік рэчыўных назоўнікаў часцей за ўсё мае адносіны не да ўласна ліку, а да розных тых семантычных асаблівасцяў слоў, што адлюстроўваюць гатункі, якасці, інтэнсіўнасць, аб’ём і іншыя ўласцівасці рэчаў пры гэтым падобныя словы часта тэрміналагізуюцца. У адносінах да ўласных асоб множны лік ужываецца для іх размежавання
|
19. Асаблівасці скланення і выкарыстання займеннікаў як слоў з “замяняльнай”, “указальнай” функцыяй.
|
20. Спецыфіка ўтварэння і функцыянавання розных формаў прыметніка і прыслоўя.Часціна мовы, якая называе статычную прыкмету або ўласцівасць рэаліі, абазначанай назоўнікам, і мае залежныя ад яго граматычныя катэгорыі роду, ліку, склону. Пры гэтым з семантычнага пункту гледжання абазначаная прыметнікам прыкмета не мае аб’ёму, але пры спалучэнні з назоўнікам аўтаматычна набывае яго, рэалізуе толькі з ім,бо ўтварае разам адзіны семантычны комплекс. З улікам гэтых залежных ад назоўнікаў граматычных форм да прыметнікаў далучаюцца парадкавыя лічэбнікі, прыметнікавыя займеннікі, дзеепрыметнікі, якія першасна выступаюць у атрыбутыўнай функцыі, што сінтаксічна афармляецца дапасаваным азначэннем. .), і адносныя, што выражаюць прыкмету рэаліі праз супастаўленне з іншай рэаліяй Па сваіх лексіка-граматычных асаблівасцях прыметнікі падзяляюцца на якасныя, што непасрэдна абазначаюць прыкмету рэаліі. .). Праз пераносныя значэнні адносныя прыметнікі ў пэўных кантэкстах здольны выступаць у ролі якасных і наадварот, якасныя прыметнікі ў адпаведных кантэкстах набываюць роль адносных, Сярод займеннікавых прыметнікаў вылучаюцца прыналежныя , указальныя азначальныя пытальна-адносныя Дадзеныя займеннікавыя прыметнікі спалучаюцца ў родзе, ліку, склоне з адпаведнымі назоўнікамі, але гэта не тычыцца займеннікаў тыпу які, што выкарыстоўваюцца ў якасці злучнікавых слоў
|
21. Нарматыўнае ўжыванне лексіка-граматычных разрадаў лічэбнікаў. З семантычнага пункту гледжання лічэбнікі падзяляюцца на пэўна-колькасныя, што фіксуюць дакладны лік чаго-небудзь Часціна мовы, якая абазначае пэўную або няпэўную колькасць, мае катэгорыю склону, а таксама менш выразна граматычныя катэгорыі роду і ліку. Лічэбнікі могуць ужывацца ў якасці самастойных слоў, што абазначаюць адцягнены лік, і несамастойна ў спалучэнні з субстантываміСярод пэўна-колькасных лічэбнікаў выдзяляюцца зборныя, што абазначаюць колькасць як адно цэлае, адзінства, дробавыя, што абазначаюць часткі цэлагау жаночым родзе мае форму абедзве,а пры спалучэнні з назоўнікамі, што абазначаюць асоб мужчынскага і жаночага роду, ужываецца форма абоеЗборныя назоўнікі часцей за ўсё спалучаюцца з назвамі маладых істот трое ягнят,асобамі мужчынскага полу субстантываванымі прыметнікамі, асабовымі займеннікамі, множналікавымі назоўнікам Зборныя лічэбнікі не маюць роду і ліку, утвараюцца звычайна ад колькасных лічэбнікаў у межах ад двух да дзесяці, натуральна робяцца субстантывам або цэлае і яго часткі (параўн.: шэсць цэлых восем дзевятых і інш.), прычым могуць выражаць і незлічоныя прадметы, адцягненыя паняцці, матэрыяльныя рэчывы (параўн.: тры пятых аб’ёму вады, дзве трэці.). У склад назоўнікаў уключаюцца ўтвораныя ад лічэбнікаў словы накшталт тройка, сотня, дзесятак складаныя, маюць як мінімум дзве асновы прыкметай лічэбнікаў служыць катэгорыя склонуПа родах і ліках змяняецца толькі колькасны лічэбнік адзін, а толькі па родах – паўтараАстатнія колькасныя лічэбнікі не маюць катэгорый роду і ліку, апрача тых, што належаць па сваіх граматычных прыкметах да назоўнікаў Па сваёй граматычнай структуры лічэбнікі падзяляюцца на простыя, складаюцца з аднаго кораня х насельніцтва
|
22. Нарматыўнае ўжыванне граматычных катэгорый і формаў дзеяслова. Агульная характарыстыка дзеяслова і яго трыванніЧасціна мовы, якая выражае дзеянне або стан асоб, прадметаў, з’яў з дапамогай граматычных катэгорый асобы, часу, трывання, стану, ладу, пераходнасці непераходнасці. Формамі дзеяслова выражаюцца таксама катэгорыі ліку, а ў прошлым часе і катэгорыя роду. З семантычнага пункту гледжання дзеяслоў характарызуецца як носьбіт працэсуальнай прыкметы, якая доўжыцца ў часе, з фармальнага – здольнасцю ўтварацца ад любых самастойных слоў, Катэгорыі стану, пераходнасці, зваротнасці дзеясловаКатэгорыя стану выражае адносіны да суб’екта і аб’екта, прычым лагічны суб’ект не заўсёды супадае з граматычным, г . зн. дзейнікам у сказеКніга прачытана студэнтам – лагічны суб’ект адзін, а дзейнік розны: у першым сказе – Катэгорыя ладуУ катэгорыі ладу выражаюцца адносіны абазначанага дзеясловам дзеяння да рэчаіснасці. Катэгорыя ладу ўваходзіць у больш шырокую катэгорыю мадальнасці, дзе ўяўляецца самай граматычна выражанай і марфалагічна аформленай. У залежнасці ад таго, з’яўляецца дзеянне рэальным ці пажаданым, ці магчымым, вылучаецца адпаведна абвесны, загадны і ўмоўны лад.Катэгорыя часу У катэгорыі дзеяслоўнага часу адлюстроўваюцца адносіны дзеяння да моманту гутаркі. Дзеянне, што адбываецца падчас гутаркі, выражаецца дзеясловамі цяперашняга часу, да моманту гутаркі – дзеясловамі будучага часу, пасля моманту гутаркі – дзеясловамі прошлага часу. Катэгорыі асобы, ліку і роду дзеясловаКатэгорыяй асобы выражаюцца адносіны дзеяння і яго стваральніка (суб’екта) да прамоўцы. У залежнасці ад таго, хто ўтварае дзеянне (сам прамоўца, субяседнік або асоба, што не бярэ ўдзел у гаворцы, або тое, пра што гаворыцца) , выдзяляюцца адпаведна першая, другая і трэцяя асоба дзеяслова, якія ўваходзяць у больш шырокую катэгорыю персанальнасці, што выражаецца і асабовымі займеннікамі, і іншымі паказчыкамі, або яшчэ ў шырэйшую катэгорыю персанальнасці / імперсанальнасці, што ўключае ў сябе катэгорыі ладу, часу і асобы.Спражэнне дзеясловаў З улікам асабовых канчаткаў дзеясловаў выдзяляюцца два тыпы спражэння (змяненне па асобах і ліках у цяперашнім і будучым часе абвеснага ладу, а ў прошлым часе – і па родах) -- першае і другое, якія прасцей за ўсё вызначаць па канчатках 2-й асобы адзіночнага ліку і 3-й асобы множнага ліку.
|
23 Асаблівасці ўтварэння і функцыянавання дзеепрыслоўяў і дзеепрыметнікаў. Дзеепрыметнікі звычайна адносяць да дзеяслоўных форм са значэннем прыкметы, якая праяўляецца ў часе (працэсуальная прыкмета). Значэнне прыкметы і часу робяць гэтуюформу дзеяслоўна-іменнай, што падмацоўваецца наяўнасцю ў дадзеный форме дзеяслоўных катэгорый часу, трывання , стану і іменных катэгорый роду, ліку, склону. Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу могуць мець кароткія формыНайбольш ужывальнымі ў беларускай мове з’яўляюцца дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага і незалежнага стануПры ўжыванні дзеепрыметнікаў разам з паясняльнымі словамі ўтвараецца дзеепрыметнае словазлучэнне, сінтаксічна непадзельная адзінка, якая выконвае ў сказе функцыю аднаго яго члена – азначэння.Пераважна азначальная функцыя дзеепрыметнікаў спрыяла іх пераходу ў прыметнікі, калі на першы план выступае не працэсуальная прыкмета, а якасная, што часцей за ўсё ўзнікае пры метафарычным ужыванні дзеепрыметнікаў незалежнага стану з суфіксам -л- і дзеепрыметнікаў залежнага стану з суфіксамі -н-, -андзеепрыслоўе Гэтыя формы дзеяслова адносяцца да нязменных. Інфінітыў з’яўляецца пачатковай формай дзеяслова, якае не мае ні асобы, ні ладу, ні ліку, ні часу, але ўказвае на трыванне , стан, пераходнасць / непераходнасць, зваротнасць / незваротнасць. Фармальным паказчыкам інфінітыва, ці неазначальнай формы дзеяслова, служаць канцавыя марфемыДзеепрыслоўе ў сказе выражае дадатковае дзеянне, што, як і асноўнае дзеянне, утвараецца адной асобай, прадметам, з’явай.Дзеепрыслоўе ўключае ў сябе нязменныя формы дзеясловаў, якія абазначаюць дадатковыя дзеянні пры галоўным дзеянні, выражаным выказнікам. З генетычнага пункту гледжання дзеепрыслоўі ўзніклі ад кароткіх дзеепрыметнікаў незалежнага стану цяперашняга і прошлага часу. Дзеепрыслоўе, як вынікае з яго назвы, сумяшчае рысы дзеяслова і прыслоўя: :падобна дзеяслову яно мае закончанае і незакончанае трыванне.
|
24. Функцыянальна-стылістычная характарыстыка службовых часцін мовы. Дадзеныя словы характарызуюцца тым, што не маюць намінатыўнага значэння, выкарыстоўваюцца ў мове для сувязі знамянальных слоў, з’яўляюцца граматычна нязменнымі, нешматлікімі, але шырока ўжывальнымі. Да службовых часцін мовы адносяцца прыназоўнікі і злучнікі. Прыназоўнікі выкарыстоўваюцца для падпарадкавальнай сувязі галоўнай і залежнай лексемы ў словазлучэнняхспосабу дзеяння прыналежнасці мэты,прычыны, атрыбутыўнасци. Злучнік – непаўназначнае службовае слова, якое звязвае лексемы ў сказе, а сказы ў тэксце, выражае паміж імі граматычныя і семантычныя адносіны, выконвае сінтаксічную, арганізацыйную ролю. ). Сярод злучальных выдзяляюцца спалучальныя і, ды супастаўляльныяразмеркавальныя Сярод падпарадкавальных адрозніваюць тлумачальныя прычынныя часавыя умоўныя мэтавыя выніковыя. Злучнікі могуць быць полісемантычнымі, выражаць, напрыклад, і раўнапраўныя адносіны паміж часткамі выказвання, і супастаўляльныя часовыя і ўмоўныя прыслоўяў Па сваёй знешняй структуры злучнікі дзеляцца на простыячасціцдзеясловаўі састаўныя, якія складаюцца з некалькіх слоў . Па спосабу ўжывання сярод злучнікаў выдзяляюцца адзіночныя парныя . З генетычнага пункту гледжання злучнікі падзяляюцца на невытворныяпаўторныя і вытворныя, што паходзяць ад слоў іншых часцін мовы : займеннікаў. . Злучнікі могуць быць стылістычна нейтральнымі, ужывацца ва ўсіх сацыяльных функцыях маўлення (параўн.: але, і , калі і інш.), размоўнымі, выкарыстоўвацца пераважна ў вусным маўленні (параўн.: дык, дарма што і інш.), кніжнымі, ужывацца, як правіла, у афіцыйным стылі, пісьмовым тэксце (параўн.: у сувязі з тым што, нягледзячы на тое што і інш.)
|
25. Структура і спецыфіка беларускіх словазлучэнняў (параўнальна з рускай).
|
26 Асноўныя прыметы, функцыі і жанры навуковага стылю.Навуковы стыль – сістэма моўных сродкаў, прызначаная для перадачы і захоўвання навуковых ведаў. Ён падзяляецца на тры падстылі:а) уласна навуковы;б) навукова-вучэбны;в) навукова-папулярны. Гэта мова артыкулаў, манаграфій, дысертацый. Рэалізуецца навуковы стыль пераважна ў пісьмовай форме. У вусным маўленні навуковага стылю адчуваецца ўплыў з боку кніжна-пісьмовага маўлення: яно характарызуецца манатоннасцю, слабай выразнасцю. Адцягненасцю і абагуленасцю навуковай мовы тлумачыцца шырокае ўжыванне назоўнікаў ніякага роду з абстрактным значэннем, устойлівых зваротаў з аддзеяслоўнымі назоўнікамі Дакладнасць, грунтоўнасць апісання прадметаў, іх класіфікацыя патрабуе выкарыстання сказаў з аднароднымі членамі і абагуленымі словамі, з дзеепрыметнікавымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі. Характэрнай рысай навуковага стылю з’яўляецца шырокае выкарыстанне тэрмінаў. Пад У навуковым стылі стылеўтвараючыя рысы вар’іруюцца ў залежнасці ад жанравых разнавіднасцей, а таксама прыналежнасці тэксту да розных навук. Так, фармалізацыя выкладу, характэрная для фізіка-матэматычных даследаванняў
|
27.Асноўныя прыметы, функцыі і жанры афіцыйна-справавога стылю. Афіцыйна-справавы стыль - гэта стыль афіцыйных дакументаў (законаў, статутаў, урадавых пастаноў, указаў, Функцыянаванне афіцыйна-справавога стылю звязана з грамадскай дзейнасцю чалавека ў надзвычай важных сферах: у афіцыйна,-канцылярска-справавой, юрыдычнай, дыпламатычнай. вуснай - інструктаж, даклад, Афіцыйна-справавы стыль рэалізуецца як у пісьмовай, так і вуснай формах маўлення. Для пісьмовай формы выкладу адносяцца указ, набліжаецца да размоўнага стылю, паколькі ў іх тэкстах выкарыстоўваюцца элементы жывой гаворкі,У адрозненне ад пісьмовай формы маўлення, вусная разнавіднасць. Для афіцыйна-справавога стылю характэрны дзве функцыі: інфармацыйная (паведамленне) і пабуджальная Адметнай рысай афіцыйна-справавога стылю з’яўляецца высокая ступень стандартызацыі як формы дакумента, так і моўных сродкаў. Абумоўлена гэта аднатыповасцю і паўтаральнасцю афіцыйна-справавых сітуацый.Паспяховасць выканання гэтых функцый дзелавымі тэкстамі залежыць ад такіх якасцей, як дакладнасць, яснасць, лагічнасць, лаканічнасць. Дакладнасць справавога маўлення дазваляе адназначна перадаць змест фармуліроўкі
|
28.Праблемы культуры маўлення ва ўмовах білінгвізму. Рэалізацыя камунікатыўных якасцяў маўлення ў прафесійнай сферы.
|
| |
|
|
Скачать 44.44 Kb.