реферат караван. караван. 1 тарау караван газетіні тілі мен стиліні ереккшеліктері 3
 Скачать 0.94 Mb.
|
2.2 «Караван» газет тақырыптарындағы стилистикалық құралдардың рөлі мен функциялары«Караван газет тақырыбының әр түрлі экспрессивті мүмкіндіктерін талдай отырып, оқырман газет хабарламасын қабылдау процесінде қандай функцияларды атқаратыны туралы сұрақ туындайды. Біз жүргізген зерттеулердің арқасында біз анықтаған тақырыптардың негізгі функцияларын атап өту керек: 1) графикалық-бөлгіш; 2) номинативті; 3) ақпараттық; 4) жарнамалық; 5) бағалау-экспрессивті; 6) интегративті. Ең алдымен, тақырыптар жолақтағы материалдарды бөлуге, оларды бір-бірінен бөлуге қызмет ететінін атап өткен жөн. Барлық тақырыптар осындай тапсырманы орындауға бағытталған, сондықтан графикалық-экскреторлық функцияны орындайды. Бұл функция тілдік емес құралдармен жүзеге асырылатын жалғыз функция, бірақ мәтінді орналастыру мен өңдеудің әртүрлі әдістерін қолдану. Тақырыптың бұл формасы ерекше күш-жігерді қажет етпей, оқырманның назарын еріксіз белсендіреді [11]. Тақырыпқа бір қарағанда, мәтінді толығымен оқымай тұрып, номинативті функция да жүзеге асырылады. Бұл атау мәтінді оның атауы, белгісі ретінде атайды. Кез-келген тақырып мәтінді атайтындықтан, ол кез-келген синтаксистік ерекшеліктерге қарамастан, сөзсіз номинативті функцияны орындайды. Тақырыптың номинативті рөлі оқырманға мәтінді таңдауға мүмкіндік береді. Тақырыпты қолдана отырып, оқырманның назарын аударудың әртүрлі тәсілдерін атауға болады. Тақырып оқырмандардың қызығушылығын ояту арқылы ойлау жұмысын қамтиды. Осы түрдегі жарияланымдардың атаулары ақпараттық функцияны орындайды, егер ол үшін қажетті ақпарат болса, оқырманды мақаланы оқуға тартады. Атау жарияланымның мағынасын түсінуге, журналистік тұжырымдаманы түсінуге көмектеседі. Мәтінге ерікті назар аудару оқырмандық эмоциялардың барлық спектрін қызықтыратын тақырыптарға тартылады-мақалада келтірілген мәліметтерге қызығушылық қана емес, сонымен қатар қызығушылық, таңдану, таңдану, тіпті қорқыныш. Бұл жағдайда тақырып жарнамалық функцияны орындайды. Бұл түрдегі тақырып адамның психикалық көңіл-күйін қалыптастырады, осылайша оқырманды газет басылымын мақсатты түрде оқуға мәжбүр етеді. Зерттелген әдебиеттерге сүйене отырып, біз жарнама түріндегі тақырыптар тілдік тұрғыдан екі топқа бөлінетінін анықтадық: 1) оқырманның қызығушылығын тудыратын аз ақпараты бар тақырыптар. Осындай тақырыптардың негізінде оқырман мәтінге жүгінетін "күшейтілген күту" әсері жасалады. 2) өзінің жаңалығымен және балғындығымен қызықтыратын тақырыптар. Жарнамалық функция әрқашан экспрессивті-бағалау немесе ақпараттық функциямен біріктіріледі, ол бөлек жұмыс істемейді. Тақырыпты қабылдаудың бірінші кезеңі-оқырманның назарын ояту,оған қызығушылық, оқуға деген ықылас. Тақырыпты мұндай қабылдау графикалық-экскреторлық, номинативті және жарнамалық функциялардың жүзеге асырылуына байланысты қалыптасады. Жоғарыда айтылғандай, тақырып газет жұмысының эмоционалды әсерін қалыптастыруға қатысады, бұл жағдайда бағалау-экспрессивті функцияны орындайды. Бұл функцияның газет үшін маңыздылығы-тақырып оқырманды дайындауы керек, содан кейін оны мақала авторы қорғайтын нанымдармен, ережелермен келісуге көндіруі керек. Тақырыптарда әр түрлі стилистикалық әдістер жиі қолданылады, олар оқырмандардың эмоциясы мен қиялын одан әрі баурап алады, олардың қиялын белсендіреді, жарияланымның кез-келген маңызды семантикалық немесе бағалау бөліктеріне назар аударады. Жақсы жазылған тақырып мәтінді қабылдауды жеңілдетеді және жеңілдетеді, тілдік құралдарды ұйымдастыруда үлкен рөл атқарады. Бұл жағдайда ол интегративті функцияны орындайды. Интеграция (яғни байланыс) мәтіннің тұтастығына, бірлігіне қол жеткізу құралы ретінде түсініледі, бұл оны тәуелсіз бірлік ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Тақырып газет басылымын тек композициялық рөл атқарған кезде оқуды жеңілдетеді. Автордың ниетіне және, әрине, мазмұнның ерекшеліктеріне байланысты мәтін жеке бөліктерден, тараулардан тұруы мүмкін, бір тақырып көптеген түрлі материалдарды біріктіре алады. Композициялық тақырып тарауларға бөлінген мәтінді қабылдауды жеңілдетеді, бөліктер арасындағы байланысты қалпына келтіруге көмектеседі [12]. Біз оқыған әдебиеттерге сілтеме жасай отырып, ақпараттық функцияның орындалуына байланысты тақырыптар екі түрге бөлінетінін атап өткен жөн: 1) бір бағытты-мәтіннің кез-келген семантикалық элементімен байланысты болуы мүмкін тақырыптар (тақырып, негізгі ой, жағдайды аналитикалық бағалау, тезистерге иллюстрациялар және т. б.); 2) кешенді-мәтіннің екі немесе одан да көп мағыналық компоненттерін өзектендіретін тақырыптар. Тақырыптың негізгі функциясы, бәріне қарамастан, оқырман жадында мәтін мазмұнын бекіту кезінде қолданылатын номинативті функция болып табылады. Тақырып мақала мәтінін қабылдаудың барлық үш кезеңінде маңызды: оқуға дейін, тікелей оқу кезінде, бүкіл мәтінді оқығаннан кейін. Әр түрлі кезеңдерде әр түрлі функциялар бірінші орынға шығады, қалғандары екінші орынға шығады. Жоғарыда аталған барлық функцияларды орындау кезінде тақырыптар оқырманның ойлауының ұтымды ғана емес, сонымен бірге эмоционалды жағын да белсендіреді, осылайша газетке автор енгізген идеяны қамтамасыз етеді. Тақырыптармен жұмыс істеудегі кәсібилік нөмір жолақтарына иллюстрациялық және мәтіндік материалдарды орналастыру және рәсімдеу кезінде әр түрлі таңдауды қамтиды. Тақырыптар бөлек немесе бір-бірімен бірге қолданылады. Көбінесе олар әр түрлі тақырыптарды қамтитын тақырып кешенін құрайды. Бұл түрлерге қарапайым тақырып, субтитр, рубрика және тақырып кіреді, олардың әрқайсысы газетте белгілі бір рөл атқарады [13]. Кәдімгі тақырып материал туралы алғашқы әсер қалдырады. Субтитр (көбінесе тақырыптық) - бұл нақтылау, толықтыру, жоғары тақырыпқа түсініктеме. Ол газет жарияланымының сипатын, кез-келген ақпаратты алу көзі ретінде (мысалы, біздің жеке тілшімізден) және т.б. көрсету үшін қызмет етеді. Ішкі субтитр-бөлімнің атауы, үлкен мәтіннің бөлігі. Рубрика да өте маңызды рөл атқарады, ол негізгі тақырыптың үстіне (бұл жағдайда оны бақылаушы деп атайды) немесе оның бүйіріне қойылады. Әдетте ол мәтін немесе иллюстрация (Тақырыптық бөлім) орналастырылған газеттің бөлімін немесе тақырыптық блогын көрсетеді. Алайда, бөлім көбінесе жарияланымның жанрын нақтылау үшін қолданылады. Газет мақалаларының тақырыбын қалыптастырудың бір жолы-каламбура қолдану. Оқырманның газет материалдарын қабылдау шарттары және газет ақпаратының сипаты (өзектілігі, тиімділігі және т.б.) Каламбура - байланыс орнататын және зейінді қалпына келтіретін белгілі бір коммуникативті функциялардың пайда болуын анықтады [14]. Бұл функциялар мәтінді қабылдаудың психикалық процестеріне әсер етеді. Редакциялық практика барысында жанрлық жарияланымдардың әртүрлі түрлерінің тақырыптарын қолданудың өзіндік стереотиптері пайда болды. Мысалы, жаңалықтар жазбаларында анықтамалық фактілерді, әртүрлі сандық деректерді және басқаларды тақырыпқа енгізу сияқты әдіс жиі қолданылады. Мысалы:" автобустың пойызбен соқтығысуы"," бір постқа екі үміткер " және т.б. сұхбат үшін пайдаланылатын тақырыптар сұхбат алушының журналистің сұрағына берген жауабынан алынған дәйексөзді қолданумен сипатталады. Мысалы:" экономикалық мифтер мәңгілік емес" (экономикалық даму министрімен сұхбаттан). Эскиз, эссе, репортаж сияқты көлемі аз басқа газет жанрлары үшін эмоционалды-бейнелі тақырыптар, олардағы мақал-мәтелдер мен басқа да тілдік бұрылыстар тән. Мысалы: "жұлдыздар мен Абай жолы "- Ұлы Отан соғысының ардагері туралы" және т.б туралы сол газеттегі репортаж тақырыптар бар. Қазіргі Караван газет мақаласында тақырып оқырманға жарияланымның мазмұны туралы барлық қажетті алдын-ала ақпарат беретін және оған тиісті назар аударатын әртүрлі графикалық және лингвистикалық құралдар мен әдістердің жиынтығы ретінде әрекет етеді. Тақырыптың кейінгі мақалаға тәуелділік дәрежесі де өзгереді. Г. Г. Хаблак өзінің жарияланымында автономия бойынша тақырыптардың екі түрін ажыратады: 1) Автосемантикалық-мәтінге сүйенбестен түсінікті тақырыптар 2) Синсемантикалық - мағынасы, жалпы мақалалар сияқты, осы тақырыптың мәтінмен өзара әрекеттесуі кезінде ғана айқын болатын тақырыптар [15]. Жоғарыда айтылғандардың негізінде және негізінде тақырып пен газет тақырыбының мәтіні арасындағы қатынастардың төрт негізгі түрін бөлуге болады: 1. Өкілдік қатынастар-бұл жағдайда тақырып негізгі идеяны, газет сөзінің негізгі идеясын, бұл жағдайда ақпараттық хабарламаның мәтіндік элементі бола отырып, түйіндеменің бір түрі ретінде әрекет етеді. Мысалы, қарым-қатынастың бұл түрі "К.Ж. Тоқаев Арменияда келіссөздер жүргізеді" ("Караван", 31.05.21). 2. Жарнамалық қатынастар-бұл жағдайда тақырып газет материалына оның барлық мәнін ашпай-ақ назар аударады. Әдетте, қарым-қатынастың осы түріндегі тақырып-бұл жай ғана объектіні немесе жариялау тақырыбын атайтын немесе оған нұсқайтын сөз тіркесі. Бұл тақырып пен мәтін арасындағы қарым - қатынастың жасырын түрі деп аталады-мәтінді оқығаннан кейін оқырман тақырыптың мағынасын ашады. Мысалы, қарым-қатынастың бұл түрі "аргументтер мен фактілер" газетіндегі айдарына және оның "әмиян" кіші айдарына тән: "қоршаудағы ОСАГО" ("аргументтер мен фактілер", 20.12.21). 3. Диалогтық қатынастар - бұл тақырып көбінесе сұрақ-жауап түрінде ұсынылатын қатынастар. Мақаланың қалған мәтіні тақырып бойынша қойылған сұрақтың жауабы мен шешімі ретінде қызмет етеді. Тақырыптағы сұрақтың мақсаты-ақпарат алу немесе бұрыннан бар, алдын-ала белгілі ақпаратты тексеру. Қарым-қатынастың бұл түрі көбінесе Мәскеу Комсомолында және дәлелдер мен фактілерде ұсынылған. Газет атауындағы сұрақ-жауап құрылымдарын кеңінен қолдану, ең алдымен, газет жанрының кез-келген жұмысының мәні бойынша диалогтық болатындығына байланысты. Мысалы, "Қазақстан болашағы" осы типтегі тақырып: "Қазақстан қайда бара жатыр?"("Караван ", "NON-STOP", 31.05.20). 4. Кіріспе қатынастар-мұндай қатынастарда тақырып мәтіннің негізгі корпусының бөлігі болып табылады. Әдетте, бұл жағдайда тақырып жалпы мәтінмен бірге бірыңғай тақырып жиынтығын құрайды немесе жарнамалық немесе басқа емес, баяндаудың басталу функциясын анықтайтын мақаланың алғашқы ұсынысы болып табылады [16]. Бұл типтегі қатынастар :"Жоғары дамыған елдердің озық стандарттарына сәйкес келетін заңнаманы қабылдау үшін жылдар қажет болады". ("Караван", 24.06.19). Осылайша, екі негізгі функцияны орындайтын газет мақаласының тақырыбы, атап айтқанда жарнамалық және ақпараттық, әр түрлі қатынастардағы мақаланың негізгі мәтінімен бірге болуы мүмкін, олар кейіннен тақырыптың құрылымын және тұтасымен басылымның рубрикасының сипатын анықтайды. Айта кету керек, тақырып графикалық құралдарды (қаріп, түс), газет парағында және бөлімде орналасқан жерді - тарату (газет мақалаларын тақырып пен ақпараттың өзектілігі дәрежесі бойынша құрастырады) және қосу (газет мақаласының нөмірдегі орнын анықтайды) бөлектеу үшін пайдалану арқасында оған ғана тән тағы екі функцияны орындайды. Дұрыс құрастырылған тақырыптар кейбір жағдайларда газет мақалаларын сәтті бөліп, ақпарат блогының мәтіндік элементі ретінде әрекет етеді, ал кейбіреулерінде басылымдарды бір айдар аясында байланыстырады. Караван газетінің тағы бір ерекшелігі белгілі бір стандарттарды сақтау арқылы фигураларды көбейту мүмкіндігі қамтамасыз етіледі, өйткені олар негізгі құрылымын өзгертпестен жаңа сөздермен толтырылуы мүмкін схемаларға негізделген. Мұндай схемалар көптеген ғасырлар бойы қолданылып келеді, олар дайындамаларға классикалық көрініс береді, оларға нақты және айқын көрініс береді. Экспрессивтілік әртүрлі әдістердің нәтижесінде пайда болуы мүмкін, мысалы, әдеттегі сөйлеу формулалары мен стереотиптерінің өзгеруіне немесе оппозицияның, антитездің немесе басқа да көптеген өзгерістердің арқасында десекте болады. Қазіргі уақытта Қазақстанда газеттер өте алуан түрлі, Біз ойлай алатын тақырыптар бойынша мерзімді басылымдар қанша, жоспарды жүзеге асырудың көптеген әдістері бар. Біз айтқан "Караван " газетінің мысалында 1991-шы жылдардан 2022 жылдың наурызына дейін кестенің көмегімен біз тақырыптардың сипаты қалай өзгергенін қарастырамыз (2-кесте):
|