генетика. генетика рк 2. 2 Аралы баылау сратары Онтогенез. Азаны жеке дамуы. Онтогенез кезедері
 Скачать 0.99 Mb.
|
|
Орақ-тәріздес анемия Тұқымқуалау типі- аутосомды-рецессивный Геннің орналасуы- 11р15.5 Таралуы - 1:625 • Этиологиясы, патогенезі - тұқым қуалайтын гемоглобинопатия, бұл ауру гемоглобин ақуызының құрылымының бұзылуымен байланысты, онда арнайы кристалды құрылым - гемоглобин S қалыпты гемоглобин А орнына, микроскоп астында, гемоглобин S бар эритроцит тән. • Фенотиптік белгілер –адам жабын терілері сарыға айналады. Гипоксикалық синдром өзін-өзі көрсетеді, гепатоспленомегалия дамиды, ішкі ағзалардың тромбозы пайда болады, көкбауыр үлкейеді. • Эритроциттердің серпімділігін жоғалту орақ жасушалы анемияның патофизиологиясының басты рөлін атқарады. Қалыпты эритроциттер серпімді, бұл олардың капиллярлардан өтуі үшін пішінін өзгертуіне мүмкіндік береді. Орақ жасушаларының анемиясымен, оттегінің жетіспеушілігімен ора жасушаларында эритроциттер пайда болады, мұндай процестердің қайталануы жасуша мембранасының бұзылуына және жасуша серпімділігінің төмендеуіне әкеледі. Элерс-Данло синдромы Тұқымқуалау типі- аутосомды-рецессивті Геннің орналасуы- хромосомы 7 мен 8 Таралуы - 1:100 000 Этиологиясы, патогенезі - ауру әртүрлі коллаген гендеріндегі мутацияларға байланысты коллаген синтезінің бұзылуына байланысты дәнекер тінінің туа жоғары созылмалдылығын көрсетеді. Дәнекер тінінің сирек кездесетін тұқым қуалайтын ауруы, ол буындардағы патологиялық қозғалғыштығымен, терінің шамадантыс икемділігімен және тіндердің сынғыштығымен сипатталады. Бұлшықет гипотензиясы, кифосколиоз, офтальмопотия, митральды қақпақшаның пролапсы, өңеш дивертикуласының аортыаневризмасы, тіс аномалиялары. • Фенотиптік белгілер - дәнекер тінге жоғары сезімталдық (коллаген синтезінің бұзылуы); теріні қағаздай жұқа; саусақ буындарыныңбүгілуі 90, ал шынтақ пен тізе буындарын 10º; ішкі ағзалардың ақаулары. Эйлерс-Данло синдромының клиникалық, биохимиялық, молекулалықгенетикалық 10 түрі анықталды. Элерс-Данло синдромыныңгенетикасы 10 түрдің әрқайсысы үшін бөлек қарастырылуы керек. Тея-Сакс ауруы Тұқымқуалау типі- аутосомды-рецессивті Геннің орналасуы- 15q, НЕХА геннің мутациясы. Таралуы - Ашкенази еврейлерінде 1: 3600, басқа халықтар арасында 1: 2500 пайда болу жиілігі 1: 250000 • Этиологиясы, патогенезі - клиникалық көрініс HEXA генінің мутациясымен туындаған генетикалық ақаудың аясында дамиды, ол фермент гексозы аминидаза А-ны синтездеуге жауап береді, лизосомаларда орналасқан химиялық катализатор және орталық жүйке жүйесінде ганглиозидтерді ыдыратуымен айналысады. • Фермент болмаған кезде ганглиозидтер мидың нейрондарында жиналып, олардың жұмысын бұзады және кейіннен жойылады. Фенотиптік белгілер - бұл орталық жүйке жүйесіне әсер ететін сирек кездесетін тұқым қуалайтын ауру (жұлын мен ми, сонымен қатар менингиальды мембраналар). Лизосомалық алмасу аурулары тобына жатады. • Жаңа туылған нәрестелер өмірдің алғашқы айларында қалыпты дамиды. Алайда, шамамен алты ай жасында психикалық және физикалық дамудың регрессиясы байқалады. Бала көру, есту, жұту қабілеттерін жоғалтады. Конвульсиялар пайда болады. Бұлшықеттердің атрофиясы, паралич пайда болады. Өлім нәтижесі 4 жасқа дейін пайда болады. • Тай-Сакс ауруы алғаш рет еврей отбасыларында тіркелген (1: 2500). 8. Х-тіркес доминантты тұқымқуалайтын гендік аурулар Х-тіркесті тұқым қуалайтын аурулар - Х хромосома әр жеке адамның кариотипінде болады, сондықтан осы хромосоманың гендерімен анықталатын белгілер әйелде де, еркекте де қалыптасады. Адамдарда еркек жынысы анасынан X байланысқан гендерді алады және оларды қыздарына береді. Сонымен бірге еркек жынысы ешқашан әкелік байланыстыратын қасиетті мұраға алмайды және оны ұлдарына бермейді. Гомогаметикалық жыныста белгілер аллельді гендердің өзара әрекеттесуі нәтижесінде дамитындықтан, Х-байланысқан доминантты және Х-байланысты рецессивтік тұқым қуалаушылық ажыратылады. Х-тіркесті доминантты тұқымқуалайтын гендік аурулар. Гипофосфатемиялық рахит D-витамин резистенттірахит) • Тұқымқуалау типі- Х- тіркесті доминантты • Геннің орналасуы - Хромосома 22.1 • Таралуы-1:20000-1:25000 • Этиологиясы, патогенезі - геннің ыдырауына, бүйректің проксимальды түтіктеріндегі фосфордың реабсорбциясына (яғни, алғашқы зәрден қанға фосфордың қайта сіңуі) әсер етеді, нәтижесінде организмнен фосфор жоғалады. Фосфордың жетіспеушілігі қаңқа мен тістердің сүйектерінің минералдануының бұзылуын тудырады, бұл рахиттің дамуына әкеледі. • Фенотиптік белгілер - Д витаминге резистентті рахиттің ең көп таралған түрі. Оның көрінісі - гипофосфатемия, несепте фосфаттардың шамадан тыс шығарылуымен, рахитпен және бойы төмендігімен көрінеді. • Гипофосфатемия туғаннан кейін көп ұзамай дамиды; бала жүре бастағанда, аяқтың қисықтығы пайда болады. Салыстырмалы түрде қысқа аяқтар, тістері кеш шығады және бас сүйегінің деформациясы салдарынан өсудің тежелуі тән. Қыздарда ауру жеңіл түрде өтеді. Х-тіркесті рецессивті тұқымқуалайтын гендік аурулар Дюшен-Беккер миодистрофиясы • Тұқымқуалау типі- Х-тіркесті рецессивті • Геннің орналасуы- Х хромосома • Хр21.2 –р21.1 • Таралуы - 1:3000 • Этиологиясы, патогенезі - дистрофин геніндегі мутация кезінде сарколемма мембранасының тұтастығын сақтай алмайды және миофибриллалардың өліміне әкелетін мутантты, ақуыз ақуыз пайда болады. Бұлшықет дистрофиясы қозғалмалы бұлшықеттердегі прогрессивті дегенеративті өзгерістермен сипатталады. • Фенотиптік белгілер - Дюшен миодистрофияс ұлдарда кездеседі. Алғашқы симптомдар 2 жасқа дейін пайда болады: балалар кейінірек жүре бастайды, жүгіруді және секіруді білмейді, 3 жасында – жүруі «үйрек» жүрісі тәрізді болады, аяқ бұлшықеттерінің псевдохипертрофиясы байқалады. • Бұлшықет артрофиясы біртіндеп жоғары бағытқа ие болады: жамбас бұлшықеттері - жамбас белдеуі - иық белдеуі - қолдар. Балалар тізе лордозын дамытады, науқастар тізесіне сүйеніп түзетіледі. Атрофиялық процесс жүректе де дамиды (кардиомиопатия). Жедел жүрек жеткіліксіздігі өлімнің себебі болып табылады. Пациенттердің шамамен 30% -ында психикалық дамудың баяулауы, креатинді фосфокиназаның жоғарылауы.Х-тіркесті рецессивті тұқымқуалайтын гендік аурулар Гемофилия • Тұқымқуалау типі- Х-тіркесті рецессивті • Геннің орналасуы- хромосома X. • Таралуы - 1:2500 • Этиологиясы, патогенезі - антигемофильді глобулин тапшылығына байланысты қанның ұюымен байланысты сирек кездесетін тұқым қуалайтын ауру. Терінің ішкі және ішкі қан кетуі; үлкен буындардағы қан кетулер, тері астындағы және бұлшықет ішілік гематомалар, гематурия, жарақат кезінде қатты қан кету. • Фенотиптік белгілер - гемофилияның жетекші белгілері - өмірдің алғашқы айларынан бастап қан кетудің жоғарылауы; көгеру, кесу, түрлі хирургиялық араласулардан туындаған тері асты, бұлшықет ішілік, субфассиялық, ретроперитонеальді гематомалар; гематурия; жарақаттан кейінгі ауыр қан кету; ірі буындардың гемартрозы, контрактуралар мен анкилоздың пайда болуына әкелетін қайталама қабыну өзгерістерімен • Ер адамдар әдетте аурудан зардап шегеді, ал әйелдер әдетте гемофилияны тасымалдаушы ретінде әрекет етеді және ауру ұлдары немесе тасымалдаушы қыздары туа алады. Гемофилия туралы жиі кездесетін қате түсінік - бұл гемофилиямен ауыратын науқас кішкене жарақаттан қан кетуі мүмкін, бұл дұрыс емес. Мәселе гемофилиямен ауыратын науқастардағы қан тамырлары қабырғаларының осалдығынан туындаған операциялар және тіс жұлудан іріжарақаттар мен ірі зақымдаулармен байланысты, сондай-ақ бұлшықеттер мен буындардағы спонтанды ішкі қан кетулер. 9. У-тіркесті рецессивті тұқымқуалайтын гендік аурулар Құлақ қалқаның гипертрихозы • Тұқымқуалау типі- Y-тіркесті (голандрикалық) • Геннің орналасуы- Y-хромосома • Таралуы- ауру әкеден ауру баланың туылу мүмкіндігі 100 % тең. • Этиологиясы, патогенезі - қазіргі уақытта Y хромосомасында 20- ға жуық геннің орналасуы анықталды, оның ішінде сперматогенезге жауап беретін, өсу қарқынын бақылайтын, жүрекшенің, қолдың ортаңғы фаланкасының шаш өсуін анықтайтын және басқа да белгілер бар. • Фенотиптік белгілер - эпителий жасушаларының мутациясы нәтижесінде олардың құрылымы өзгереді және эпидермистің қасиеттеріне айналады. • Құлақ қалқаның гипертрихозы – шаштың аномалды өсуі. • Науқастар әр ұрпақта кездеседі. Тек ер адамдар ауырады. • Ұзақ уақыт бойы Y хромосомасында тек гетерохроматтандырылған бөлімдер бар бар деп саналды, яғни. генетикалық белсенді емес сайттар. Сонымен бірге клиникалық цитогенетика бойынша зерттеулер көрсеткендей, егер кариотипте кемінде бір Y хромосома болса, организм тіпті ХХХХУ кариотипі жағдайында да еркек типіне сәйкес дамиды. Бұл Y хромосомасында еркек жынысын анықтайтын генетикалық факторлардың болуын көрсетеді. 10. Эмбриональдық дамудың негізгі кезеңдері және оларға сипаттама. Слайд бойынша: Эмбриональды кезең- ұрықтың жатырда даму кезеңі. Эмбриональды кезең бірнеше кезеңдерге бөлінеді: бөлшектену, гаструляция, органогенез және гистогенез. Ұрықтану дегеніміз – жұмыртқа жасуша мен сперматозоидтың бірігу процесі, нәтижесінде зиготадан - бір клеткалы эмбрион түзіледі. Сперматозоидтың жұмыртқамен кездесуі фаллопий түтікте өтеді, ұрықтандыру осы жерде жүреді. Бөлшектену - бұл фаллопий түтіктен жатыр қуысына енетін морула түзумен бір клеткалы зиготаның митоздық бөлінуі. Бластоциста - ұрықтанғаннан кейінгі төртінші күні бластоцелдін пайда болуымен (сұйықтық толтырылған қуыс) пайда болады. Гаструляция - дамудың екінші аптасының соңында басталады және қозғалу қабілетінің жасушаларында пайда болуымен сипатталады. Гаструла - көп қабатты ұрық (эктодерма, эндодерма және мезодерма).Органогенез - жеке мүшелердің қалыптасуы. Ф.Мюллер (1864) және Э.Геккель (1866) ағзаларының жеке және тарихи дамуы арасындағы байланыс биогенетикалық заңмен өрнектелген, бұл әр адамның жеке дамуындағы өз түрлерінің тарихи дамуын қайталайтындығын көрсетеді (онтогенез - филогенездің қысқаша қайталануы). Кестеде адамның эмбриональдық дамуы қандай кезеңдерден өтетіні көрсетілген. Жалпы мәлімет: Эмбриогенез (ағылш. embryogenesis, гр. embryon — ұрық, genesis — шығу тегі) — ұрықтанғаннан бастап жұмыртқадан жарып шыққанға немесе енесі құрсағынан туғанға дейінгі ұрықтың (эмбрионның) даму мерзімі. Эмбриогенез — жануарлар мен адам организмдерінің жеке даму процесінің (онтогенезінің) бастапқы кезеңі. Эмбриогенезде ұрық: ұрықтану, бөлшектену, гаструлану, нейрулану, гистогенез, органогенез, системогенез кезеңдерінен өтеді. Ұрықтану — аталық және аналық жыныс жасушаларының қосылуынан бірклеткалы организмнің (зиготаның) түзілу процесі. Біржасушалы ұрықтың бөліну арқылы көпжасушалы ұрыққа (бластулаға) айналу кезеңін бөлшектену деп атайды. Эмбриональдық даму кезеңдері Ұрықтану — аталық және аналық жыныс клеткаларының қосылуынан зиготаның пайда болуы. Ал бұл жаңа организмнің бастамасы болып табылады. Ұрықтану негізіне жынысты көбею және ата-анасынан ұрпағына тұқым қуалайтын белгілердің берілуі жатады. Бөлшектену-зиготаның митоз жолымен,жүйелі түрде бөлініп,бластомерлердің пайда болуы.Зигота митоз сатыларынан өтіп,ең сонында 2 бластомерге айналады.Адамдарда бөлшектені толық,тең емес,асинхронды журеді. Имплантация-ұрықтың жатырдың кілегейлі қабығына жабасып,енуі.2 сатысын ажыратады.Адгезия(жабысу),инвазия(ену).Имплантация 40 сағатқа созылады. Гаструляция — гаструлану, ұрықтың іштегі дамуы барысында бластула жасушаларының одан әрі көбеюімен, өсуімен, жетіліп бағытты орын ауыстыруымен және сапалы айырмашылықтар мен өзгерістердің жүруімен сипатталатын күрделі биохимиялық және морфогенетикалық процесс. Гаструляция — гаструлану, ұрықтың іштегі дамуы барысында бластула жасушаларының одан әрі көбеюімен, өсуімен, жетіліп бағытты орын ауыстыруымен және сапалы айырмашылықтар мен өзгерістердің жүруімен сипатталатын күрделі биохимиялық және морфогенетикалық процесс. Эмбриогенездің гаструляция кезеңінің алғашқы кездерінде бластуланың бірқабат жасушаларынан тұратын бластодермадан екі қабат ұрық жапырақшаларынан құралған ұрық — гаструла дамиды. Оның сыртқы ұрық жапырақшасы — эктодерма (грек, ektos — сыртқы; derma — қабық, тері), ішкі ұрық жапырақшасы - энтодерма (грек,endon - ішкі және қабық). Гаструляцияның соңғы кезеңінде эктодерма мен энтодерманың аралығында хордомезодермалық өскін жетіліп, кейінірек одан хорда және мезодерма (грек, mesos — аралық, ортаңғы және қабық) дамып жетіледі. Гаструланың дамып жетілуі бластуланың құрылысына байланысты. Сондықтан, әртүрлі жануарларда гаструляция процесі түрліше жүреді. Гаструляцияның төрт түрі ажыратылады: инвагинация — қынаптану, эпиболия — қаптап өсу, иммиграция — ішке көшу, деламинация — жасушалар қабаттарына жарылып ажырау. Гистогенез және Органогенез жапырақшалар мен тіндер бастамасының қалыптасуы. Сонымен қатар, Ұрықтық дамудың 2-3 аптасында ұрық жапырақшалары мен мезенхиманың дифференциялануы жүзеге асады.3-апта басында ұрық денесіндегі жасушалардың біразы тіндер бастамасы мен ұрықтың мүшелерін түзуге қатысса,екіншілері ұрықтан тыс мүшелерді түзеді.Ұрық тіндерінің түзілуі детерминация және коммитировтік жолжармен жүреді. Бала организміне негізгі бір заңдылықпен ұдайы жүріп отыратын, өсу және даму құбылысы тән болып келеді. Бала туылғаннан кейін жасына байланысты тиісті кезеңдерден өтеді. Күнделікті жұмыста қолдану үшін, барлық балалық шақ төмендегідей болып бөлінетін, Н.П. Гундобин ұсынған жоба ыңғайлы болып келеді. Құрсақ ішінде (жатыр ішінде) даму кезеңі 2 сатыдан тұрады: Эмбриондық даму сатысы (алғашқы 2-3 ай). Плацентарлық даму сатысы (3 айдан туғанға дейін) 11. Тұқым қуалайтын аурулардың зертханалық диагностикалық әдістері Цитогенетикадық әдіс-адам жасушаларындағы хромосомаларды микроскоптық зерттеуге негізделген.Хромосомалар саны мен құрылысын зерттейтін ғылым цитогенетика деп атайды.Цитогенетикада дәстүрлі түрде хромосомаларды митоз кезеңінде зерттейді.Зерттеу үшін жасушаларды терінің,сүйек кемігінің,эмбриондық тіннің,хорионның жасушаларынан және амниотикалық сұйықтық жасушаларынан алады. Биохимиялық әдіс-алғаш рет 20 ғасырдың басында гендік аурулардың диагностикасы үшін қолданылды.Биохимиялық әдістің көмегімен зат алмасудың 1000-нан аса туа біткен ақаулары сипатталадв.Мұндай аурулардың арасында кеңінен таралғаны ферменттердің,құрылымдық,тасымалдаушы немесе басқа да нәруыздардың ақаулығымен байланысты аурулары болып табылады.Биохимиялық әдістер:электрофорез,хроматография,спектроскопия. Материалдар:несеп,лимфа,қан сарысуы. Молекулалық генетикалық әдіс-Бұл әдістермен ДНҚның немесе РНҚның нақты реттіліктері талданады,мысалы қандай да болмасын гендер.Жоғары сезімтал молекулалық генетикалық талдау көптеген аурулардың ацтарлықтай,дәл диагностикасы үшін ғана емес,басқа да көптеген мақсаттар үшін маңызды:мыс:минималды қалдық ауруды бақылау үшін және аздаған лейкемиялық жасушаларды стандартты әдістермен әлі анықтау мүмкін болмайтын лейкоз рецидивін максималды ерте анықтау үшін. 12. Хромосомалық тұқым қуалайтын аурулар. Адамда аутосомалық хромосомалар санының бұзылуынан болатын аурулар. Қазіргі кездегі ,ғылыми деректерге қарағанда дүниеге келген нәрестелердің 5 пайызы әртүрлі генетикалық өзгерістермен туылады.Ал олардың ішінен 0,5 пайызы шамасындағы балаларда хромосомалық аурулар байқалады.Бүгінгі таңда 700-ге жуық хромосомалық бұзылыстар сипатталып жазылған,олардың ішінен 100-ге жуығы адамдардың ақыл есінің кеміс болуына,денелерінің дамуының бұзылуына,әртүрлі зілді хромосомалық аурулардың дамуына алып келеді.Адамдардың хромосомалық ауруларының негізгі клиникалық сипаты ретінде туа біткен ақаулықтарды,ақыл-естерінің кем болуын,ұрпақ қалдыр алмауын,өздігінен түсік тастауын және т.б айтуға болады.Көптеген хромосомалық аурулардың пайда болуының басты себебі-хромосома сандарының не хромосомалардың құрылымының бұзылуы болып табылады. Даун синдромы. Даун синдромының негізгі клиникалық сипаты-ақыл есінің туа біткен кем болуында.Бұл синдроммен ауыратын адамды оқытып үйретуге болады,бірақ жазуға,санауға үйрету мүмкін емес.Орталық нерв жүйелерінде айтарлықтай ауытқушылықтар болмасада олар икемсіз,епсіз,жайсыз болып келеді. Бұл аурудың негізгі фенотиптік сипаттарына мыналаларды жатқызамыз:бойлары аласа,шүйдесі тегіс,бас сүйектері кішкентай трахицефальді,эпикант дамыған,көздері қысыңқы,мұрындарының түбі жалпақ,кең кеңсірікті болып келеді.Олардың 53 пайызында жүрек қантамыр жүйесінің бұзылуы,сол сияқты барлық ішкі секреция бездерінің қызметтерінің бұзылыстары байқалады. Патау синдромы. Кариотип – 47 (13+) Таралуы – жиілігі 1:6000, 1961 жылы К.Патау және оның әріптестері өте кемтар сұрықсыз баланың кариотипін зерттеген кезде оның Д тобында артық 1 хром. Болатынын анықтап,осы ауруды сипаттап жазған. Бұл синдромның клиникалық сипаттары-балалардың салмақтары өте жеңіл,бойларықысқа және олар күні жетпей туылады.Сол сияқты,осы синдромның ерекше белгілеріне жұмсақ және қатты таңдайларының жырық,көздерінің өте кішкентай-әртүрлі дәрежеде микрофтальмиялы болып келуінде атауға болады.Оларда туа біткен беттерінің ангиомасы,полидактилия,синдактилия және табандарының өзгерулері байқалады.Гипотония дәне шипертония,ақыл естері кем,тоқ ішектің ауытқуы,қосымша көкбауыр кездеседі.Бұл синдроммен ауырған нәрестелер өмірінің алғашқы күндерінде немесе алғашқы аптасында өліп қалады. |