генетика. генетика рк 2. 2 Аралы баылау сратары Онтогенез. Азаны жеке дамуы. Онтогенез кезедері
 Скачать 0.99 Mb.
|
|
№ 2 Аралық бақылау сұрақтары Онтогенез. Ағзаның жеке дамуы. Онтогенез кезеңдері Онтогенез - (грекше ontos - болмыс және генезис - шығу, даму) - организмдердің жеке даму процесі (тарихы), филогенезден айырмашылығы - тірі организмдер әлемінің даму (эволюция) тарихы. Органогенез - жеке мүшелердің қалыптасуы. Ф.Мюллер (1864) және Э.Геккель (1866) ағзаларының жеке және тарихи дамуы арасындағы байланыс биогенетикалық заңмен өрнектелген, бұл әр адамның жеке дамуындағы өз түрлерінің тарихи дамуын қайталайтындығын көрсетеді (онтогенез - филогенездің қысқаша қайталануы).Онтогенез кезеңдері 1. Эмбриональдық кезең- ұрықтың жатырда даму кезеңі. Сатылары: бөлшектену, бластула, гаструла, нейрула, гистогенез, органогенез. 2. Постэмбрионалдық кезең- туылғаннан өлгенге дейінгі кезең. Эмбриональды кезең. Эмбриональды кезең бірнеше кезеңдерге бөлінеді: бөлшектену, гаструляция, органогенез және гистогенез. Бөлшектену - бұл фаллопий түтіктен жатыр қуысына енетін морула түзумен бір клеткалы зиготаның митоздық бөлінуі. Бластоциста - ұрықтанғаннан кейінгі төртінші күні бластоцелдін пайда болуымен (сұйықтық толтырылған қуыс) пайда болады. Гаструляция - дамудың екінші аптасының соңында басталады және қозғалу қабілетінің жасушаларында пайда болуымен сипатталады. Гаструла - көп қабатты ұрық (эктодерма, эндодерма және мезодерма). Постэмбриональды даму дененің туылған кезінен басталып, өлімге дейін жалғасады. Постэмбриональды даму өсумен қатар жүреді. Постэмбриональды дамудың 2 негізгі түрі бар: тікелей даму және түрленіп даму, немесе метаморфоз (жанама даму). Тікелей постэмбриональды даму - бұл туылған ағза ересек адамнан кіші мөлшерде және ағзалардың дамымауымен ерекшеленетін дамудың бір түрі. Тікелей даму жағдайында жас жеке тұлға ересек организмнен айтарлықтай ерекшеленбейді және ересектер сияқты өмір салтын ұстанады. Дамудың бұл түрі, мысалы, жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілерге тән. Постэмбриональды дамудың 3 кезеңі бар: а) кәмелетке толмаған (жыныстық жетілуге дейін, репродуктивті кезеңге дейін); б) жыныстық жетілу (өмірдің көп бөлігін алады, репродуктивті жыныстық жетілу); в) қартаю (репродуктивтік кезеннен кейін, қайтыс болғанға дейін).  2. Дамудың туа біткен акаулықтары. Себептері, жіктелуі Туа біткен ақаулықтар (ТБА) деп мүшелердің қызметінің бұзылуына алып келетін морфологиялық деффектілерін айтады. Туа біткен ақаулықтар келесі түрлерге бөлінеді: а) оқшауланған (бір мүшеде орналасқан, мысалы стеноз); б) жүйелі (бір мүше жүйсімен байланысты, мысалы хондродисплазия); в) көпшілік (екі мүше жүйесінде және одан да көп). Этиологиясы бойынша ТБА келесу түрлерге бөлінеді: а) тұқым қуалайтын; б) экзогендік; в) мультифакторлық (көпфакторлы). а) тұқым қуалайтын туа біткен ақаулар гендік, хромосомдық және геномдық утациялардан пайда болады, олардың әсері эмбрионалдық дисморфогенезге әкеледі. б) Экзогенді туа біткен ақаулар органогенез кезінде тератогендік факторлардың әсерінен пайдаболады. Тератогендік факторлар: физикалық (иондаушы сәулелер, УФ-сәулесі, температура, қысым, иондаушы радиация). химиялық (химиялық заттар) дәрілік заттар (талидомид, стрептомицин, стероидты гормондар және басқа), никотин, ішімдік, дұрыс тамақтанбауы (витаминдердің және микроэлементтердің жетіспешуілігі). биологиялық (вирустар, паразиттердің токсиндары, бактериялар) Туа бткен ақаулықтар даму сатысына байланысты: Гаметопатиялар − бұл ұрықтануға дейінгі гаметалардағы патологиялық өзгерістер. Бұл өзгерістер спонтанды түсікке және тұқым қуалайтын ауруларға әкеледі. Бластопатиялар − ұрықтанудан кейін алғашқы екінші аптадағы зиготаның зақымдалуы. Бір қатар жағдайларда осы кезеңдегі ұрықтарда келесі бластопатиялар деп аталатын паталогиялық өзгерістеркездеседі: − симметриялық немесе ассиметриялық егіздер ақаулығы − сиреномиелия және циклопия Жатырдан тыс жүктілік. Эмбриопатия − ұрықтың жатыр қабырғасына бекітілгеннен плацентаның түзілуіне дейінгі уақыт аралығында ұрықтың зақымдалуы.плацентаның бұзылуы шетінеуге алып келеді, эмбрионның дамуы тежеледі, оның тіршілікке қабілеті төмендейді. Фетопатиялар − нәрестенің жатырішілік дамудың 76 күнінен немесе 12−ші аптасынан бастап туылуына дейінгі аурулардың жалпы атауы.(алкогольдік фетопатия, диабеттік фетопатия және т.б.) фетопатиялар гипоплазия, дисплазия, микроцефалия, гидроцефалия түрінде көрініс береді. Мүшенң немесе тұтас мүше жүйеснң түзілуіндегі бұзушылықтар келесі түрде көрінеді: 1. Агенезия- ағзаның туа біткен толық болмауы (жүрек, аяқ-қол). 2. Аплазия – тамыры сақтай отырып, ағзаның туа біткен болмауы . 3. Туа бткен гипоплазия (мүшенң толық дамыдмауы). 4. Туа біткен гипотрофия (гипоплазия) - жаңа туған нәрестенің немесе ұрықтың дене салмағының төмендеуі. Үлкен балаларда олар нанизмде (ергежейлілік, микросомия) көрінеді. 5. Туа біткен гипертрофия (гиперплазия) - жасуша көлемінің (гипертрофия) немесе жасушалар санының (гиперплазия) ұлғаюына байланысты органның салыстырмалы массасы немесе мөлшерінің ұлғаюы. 6. Макросомия (гигантизм - дене массасы мен ұзындығының артуы) . Туа ткен ақаулықтадың келес түрі кездеседі: 1. гетеротопиялар– бұл бір мүшеде басқа мүшенің жасушаларыне толық бір бөлігінің пайда болуын айтамыз. 2. эктопиялар– бр мүшенң орнынан алмасуы немесе мүлдем басқа жерде орналасуы немесе екі еселенуі. 3. атрезия - арнаның немесе табиғи ашылудың толық болмауы(өңеш, анус). 4. стеноз - каналдың тарылуы немесе ашылуы (он екі елі ішектің стенозы; 5. табандылық - белгілі бір даму кезеңіне дейін жоғалып кететін эмбриональды құрылымдардың сақталуы (3 айдан асқан балалардағы артериальды ductus, сопақша жүрек терезесінің тұрақтылығы) 3. Тератогенез. Тератогендік факторлар. Адамның эмбриональдық дамуындағы қатерлі кезеңдер. Тератогенез. Туа біткен ақаулықтар Дамудың туа біткен ақаулықтарының көрінісін,даму механизмдерін,пайда болу себептерін зерттейтін ғылым тератология деп аталады. Клиникалық тератологияда ДТА клиникасын, диагноз қою, емдеу және алдын алу әдістерін зерттейді. Дамудың туа біткен ақаулықтарының қоршаған ортаның факторларының немесе генетикалық өзгерістерден пайда болуы және даму үрдістері тератология деп аталады.Тератогендік факторлар деп дамудың туа біткен ақаулықтарының пайда болуына және дамуына алып келетін сыртқы орта факторларын айтады.Нәрестелерде анықталатын туа біткен ақаулардың барлық түрлерінің жалпы жиілігі 3-5% құрайды. Тератогенді факторлардың 3- түрі бар: 1) физикалық (иондаушы радиация, УК-сәулелер, температура, қысым), иондаушы радиацияның тератогенді әсері дәлелденген. 2) химиялық (химиялық заттар) дәрілік заттар (талидомид, стрептомицин, стероидты гормондар және т.б.), никотин, ішімдік, жеткіліксіз тамақтану (дәрумендер мен микроэлементтер тапшылығы) 3) биологиялық (вирустар, паразиттің токсинді заттары, бактериялар). Онтогенез кезіндегі аурулар (цитомегалия, қызамық) тератогенді әсер көрсетеді. Дамудың қатерлі кезеңдері. Дамудың қатерлі кезеңдері деп ұрықтың дамуындағы әтрүрлі қауыпты факткторларға аса жоғары сезімтал кезеңдерін атайды. П.Г. Светлов бойынша: а) имплантация(6-7 тәулік) б) плацентация(жүктіліктің 2-ші апталығының соңы) в) перинатальдық кезең(туылу кезеңі) 4. Адамның тұқымқуалайтын ауруларының жіктелуі.  Генетикалық жіктеу принципіне сәйкес гендік тұқымқуалайтын ауруларды келесі түріне қарай бөлуге болады: -аутосомды доминантты (Марфан синдромы, нейрофиброматоз, ахондроплазия, Хантингтон ауруы, полидактилия) -аутосомды-рецессивті (фенилкетонурия, альбинизм, орақ жасушалы анемия, Элерс-Данло синдромы, Тея-Сакс ауруы, муковисцидоз, Х-тіркесті (гемофилия, гипофосфатемиялық рахит, Дюшеннің бұлшықет дистрофиясы) Y-тіркесті (гипертрихоз ауруы) 5. Зат алмасуының бұзылуы типі бойынша гендік аурулар. Зат алмасуының бұзылыстарынанпайда болатын гендік аурулары Энзимопатиялар. Ауруларфермент белсенділігінің өзгеруіне немесе синтездеу қарқындылығының төмендеуіне негізделген. Қалыпты аллельмен компенсацияға байланысты гетерозиготаларда пайда болмайды. Гемоглобинопатиялар - бұл гемоглобин пептидтерінің тізбегіндегі бастапқы ақаудан туындаған және оның қасиеттері мен функцияларын бұзумен байланысты тұқым қуалайтын аурулар тобы. Мысалдар: метгемоглобинемия, эритроцитоз, орақ жасушалы анемия, талассемия. Коллаген аурулары. Колагеннің биосинтезімен ыдырауының генетикалық ақаулар. Бұл топқа: Эллерс-Данло ауруы, Марфан ауруы жатады.  6. Аутосомды-доминантты типі бойынша тұқымқуалайтын гендік аурулар. Бұл құрылымдық ақуыздардың немесе белгілі бір функцияларды орындайтын белоктардың синтезінің бұзылуына негізделген (мысалы, гемоглобин) Мутантты геннің әсері әрдайым дерлік көрінеді Ауру ұлдар мен қыздар бірдей жиілікте туады. Аурудың ұрпағында даму ықтималдығы 50% құрайды. Аурулардың мысалдары Марфан синдромы, нейрофиброматоз, Ахондроплазия, Гентингтон ауруы, полидактилия Аутосомды-доминантты тұқымқуалайтын гендік аурулары Марфан синдромы Тұқым қуалау түрі – аутосомды- доминантты. Гендегі орналасуы - 15q 21 Таралуы - 1: 10000-1: 15000 . Этиологиясы, патогенезі - синдром фибриллин-1 гликопротеин синтезін кодтайтын ген мутацияларынан туындайды және плеиотропты қасиеті бар. Ауру әр түрлі пенетрпнттылығымен және экспрессивтілігімен сипатталады. • Фенотиптік белгілер: қаңқа. Науқастарда буындардың иілісі, дененің жоғарғы және төменгі бөлігінің үлесінің төмендеуі, қол аралықтарының науқастың бойына қатынасы 1,05 асады. Сүйектің шамадан тыс өсуі периостумның созылуынан болады. Жүрек Митральды қақпақшаның пролапсы. Аорта аневризмасы. Көздер. Көптеген жағдайларда пациенттердің көздерінің көруі нашар, олардың жартысына жуығы көз хрусталиінің эктопиясы байқалалы. Ұзын жұқа аяқтар мен саусақтар, кеуде қуысының деформациясы байқалады. Аутосомды- доминантты гендік аурулар Ахондроплазия Тұқымқуалау түрі – аутосомды- доминантты. Гендегі орналасуы - 4 хромосома. Таралуы - 1: 100000 Этиологиясы, патогенезі - бастапқы биохимиялық ақауы белгісіз сеептерден тұқым қуалайтын ауруларға жатады. Қаңқа жүйесінің ауруы, шеміршек тінінің дамуындағы ауытқулар негізінен қарағай безінің эпифиздерінде және бас сүйек, сүйектерінің ақаулықтарынан байқалады (аяққолдардың қысқаруы). Фенотиптік белгілер - аяққолдардың, үлкен бас сүйегінің, қолының кең және қысқа, бас сүйегінің негізінің қысқаруына байланысты диспропорционалдық байқалады (өсу 120-130 см). Саусақтар қысқа, шамамен бірдей. Аяқтың қисық сызығы: X-тәрізді немесе O-тәрізді болуы мүмкін. Үлкен бас және дөңес маңдай, кең мұрынды, биік, доғалы қатты таңдай. Дене дамуының артта қалуы. 20% ата-анадан тұқымқуалайды, 80% -ы жаңа мутацияларға байланысты. Ахондроплазия - генетикалық ауру, онда аяқ-қолдардың қысқаруы дененің қалыпты ұзындығымен қатар жүреді. Осы ауруды сипаттайтын белгілерінің бірі ол ойының (130 см немесе одан аз). Аутосомды- доминантты тұқымқуалайтын гендік аурулар Гентингтон ауруы (Гентингтон хореясы,Хантингтона) Тұқымқуалу типі –утосомды- доминантты Геннің орналасуы- 4 хром. Таралуы - 10: 100,000 Этиологиясы, патогенезі - генетикалық ақау анықталған (4-ші хромосома бойынша нуклеотидтердің қайталанатын тізбегі). Фенотиптік белгілер - орта жастағы адамдарда бұлшықеттердің мезгіл-мезгіл жиырылуы немесе құрысуы және ми жасушаларының біртіндеп нашарлауы және зияткерлік функциялардың нашарлауы байқалады. Аяқтың немесе денесініңм жиі, кенеттен, тұрақты емес конвульсивті қозғалыстары тән. Бет бұлшықетінің спазмы мүмкін, артикуляция бұзылған. • Жүру кезінде қозғалыстарды үйлестіру қиынға соғады: жүріс «билеуге» айналады (хореикалық). Ойлау қабілеті аурудың кеш сатыларына дейін сақталады, алайда аурудың ең басында назар, ойлау және атқарушы функциялары бұзылады. Көбінесе депрессия, апатия, иеліктен шығару, тітіркену болады. Деменция, обсессивті-компульсивті бұзылыстар болады. Аурудың ұзақтығы әртүрлі, бірақ орташа есеппен 15 жыл. Нейрофиброматоз-1 Тұқымқуалау типі- аутосомды- доминантты. Геннің орналасуы - хромосома 17. Бұл жағдайлардың жартысынан көбі жаңа мутацияның нәтижесі болып табылады. Таралуы - 1: 3000-1: 4000. Этиологиясы, патогенезі - нейрофиброматоздың (НФ) жеті нозологиялық түрі белгілі, олардың арасында НФ-1 (перифериялық нейрофиброматоз) жетекші орын алады. НФ-1 гені толық шифрланған, онда 100-ден астам мутация (транслокациялар, делециялар, нүктелі мутациялар) табылған. • Фенотиптік белгілер - Науқаста ісік пайда болуымен сипатталатын тұқым қуалайтын аурулардың бірі. Бұл ауру бала кезінен немесе өмірінің алғашқы онжылдығында теріде «сүтті кофе» дақтарының пайда болуымен көрінеді, олардың саны мен мөлшері біртіндеп артып келеді, олардың диаметрі балаға 0,5 см-ден, ересек адамға 1,5 см-ден асады. • Нейрофибромалар - бұл жұмсақ түйіндер, олар басылған кезде теріге түсіп кетеді - «қоңырау түймесінің» белгілері. Бірқатар жағдайларда қатерлі ісік пайда болады. Науқастардың барлығында қаңқа жүйесі бар - кифоз, сколиоз, псевдоартроз, локальды гигантизм, спецификалық емес бет алпетінің ауытқулары. Оқу қиындықтары пациенттердің 30% -ында байқалады. Полидактилия (көпсаусақтық) Тұқымқуалау типі- аутосомды- доминантты. Геннің орналасуы - 7р14.1 Таралуы - - 1:3000 (Этиологиясы, патогенезі - поледактилия жүктіліктің алғашқы кезеңдерінде, ұрықтың кейбір улы әсерлерін басынан өткізгенде пайда болады (мысалы, тератогендік қасиеттері бар белгілі бір препараттарды қабылдау, яғни органдар мен ұлпалардың түзілуіне кедергі келтіру қабілеті). Баланың денесіне мұндай әсер кейбір жасушалардың бағдарламаланған өлімінің кешігуімен саусақтардың пайда болуында әсер ететін басқа жасушалардың шамадан тыс өндірілуіне әкеледі. • Ақыр соңында, полидактилия баланың дұрыс дамуына механикалық түрде кедергі келтіруі мүмкін. Полидактилия кейбір хромосомалық ауруларда жиі байқалады, басқа белгілермен қатар жүреді. • Фенотиптік белгілер - аяқ-қолдың деформациясы, қол мен аяқта қосымша саусақтардың болуымен сипатталады. Полидактиляция кезінде баланың қалыпты дамыған саусақтары немесе қолдарындағы немесе аяқтарындағы әдеттегі қосымшалары болады; жиі синдиктилия және брахидактикалық кездеседі. Полидактилияның пайда олу себебі - тұқым қуалаушылық. 7. Аутосомды-рецессивті типі бойынша тұқымқуалайтын гендік аурулар. Мутантты ген тек гомозиготалы күйде пайда болады. Ауру ұлдар мен қыздар бірдей жиілікте туады. Ауру баланың туу ықтималдығы 25% құрайды. Ауру балалардың ата-аналары фенотиптік жағынан сау болуы мүмкін, бірақ олар мутантты геннің гетерозиготалы тасымалдаушылары болып табылады Аутосомды-рецессивті тұқым қуалау түрі бір немесе бірнеше ферменттердің қызметі бұзылған, ферментопатия деп аталатын ауруларға тән. Фенилкетонурия (фенилпировиноградтық олигофрения) Тұқымқуалау типі- аутосомды-рецессивті Геннің орналасуы - хромосома 12 Таралуы - 1:10000 Этиологиясы, патогенезі - бауыр ферментінің жеткіліксіздігі, фенилаланин гидроксилазы, фенилаланиннің тирозинге гидроксилденуінің бұзылуына әкеледі. Орталық жүйке жүйесіндегі аксондар айналасындағы миелин қабығының пайда болуының бұзылуы. Фенилкетонурия фенилаланин 4-гидроксилаза жетіспеушілігіне негізделген, фенилаланиннің тирозинге айналуын бақылайтын фермент. • Фенотиптік белгілер - балалар сау болып туылады, бірақ фенилаланинді ана сүтімен қабылдаудың алғашқы айларында, фермент болмаған кезде фенилаланинемия ферменттері болмайды, тітіркену, гиперрефлексия, тонның жоғарылауы, эпилептиформды ұстамалар пайда болады. Ауру балаға тән «тышқан иісі» шығады. Жарты жылға қарай психомотор дамуының кешігуі анықталады. Емделусіз аурудың ағымы - ауыр ақыл-ой дамуы. • Фенилкетонурия аурудың ерте профилактикалық емінің жақсы әсері бар тұқым қуалайтын аурудың жарқын мысалы, баланың өмірінің алғашқы айынан бастап ауруды ерте диагностикалау және арнайы терапия (фенилаланинді қолдануды күрт шектеу) ақыл-есінің дамуы, бұзылған мінез-құлық және аурудың басқа көріністерін болдырмайды. Муковисцидоз Тұқым қуалау типі- аутосомды-рецессивті Генің орналасуы - хромосома 7 (7q31- 32). Муковисцидоз ауруы генінде 1 000-ға жуық мутацияларанықталған. Таралуы - 1:2500. Этиологиясы, патогенезі - бастапқы гендік өнімнің синтезі болмаған кезде (трансмембраналық реттегіш), эпителий жасушаларында хлоридтердің тасымалдануы бұзылады. Бұл хлоридтердің шамадан тыс жойылуына әкеледі, нәтижесінде ұйқы безінің, бронх эпителийінің және асқазан-ішек жолдарының шырышты қабатының жасушаларында қалың шырышты гиперсекреция жүреді. Ұйқы безінің ферменттері ішекке енбейді. Бронхиалды ағаштағы шырышты гиперпродукциясы ұсақ бронхтардың бітелуіне және кейінгі инфекцияға әкеледі. Адам тері нде натрий мен хлор иондарының концентрациясы жоғарылайды, бұл негізгі диагностикалық зертханалық белгі. Фенотиптік белгілер – муковисцидоздың келесі клиникалық түрлерін ажыратады: аралас (өкпе - 65 - 75%), негізінен өкпе (15 - 20%), негізіненішек - (5 - 10%); • Туылған кезде ішек өтімсіздігінің белгілері. Ұйқы безінің ферменттерінің жеткіліксіздігіне байланысты аурудың ішек формасы тамақтанудың төмендеуіне, дамудың артта қалуына әкеледі. Бронх нысаны іріңдіобструктивті бронхитке, жылына бірнеше рет ауыр пневмонияға әкеледі. Арнайы емделусіз муковисцидоз барлық формаларына өмірлік болжамы қолайсыз. |