К_сіпорын экономикасы. Атырау мнай жне газ университеті

• Название: Атырау мнай жне газ университеті
• Дата: 17.10.2022
• Размер: 2.6 Mb.
• Имя файла: К_сіпорын экономикасы.docx
• Тип: Документы; #737883
• страница: 6 из 57

Кәсіпорынның жіктелуі , сыртқы және ішкі ортасы

Салалық сипаты, меншік формасы, өндіріс көлеміне тәуелсіз кез- келген мекеме өзін- өзі қаржыландыру, коммерциялық есептесу шарттарында жұмыс жасайды. Кәсіпорын жетекшісі өз бетімен өнімді тұтынушылармен келісімдер жасап, қажет өндірістік ресурстардың жеткізушілерімен есеп- айырысулар бекітеді. Салааралық белгісіне қарай кәсіпорындар жіктеледі:

1. 
   жоғары мамандандырылған;
   
2. 
   көпсалалы;
   
3. 
   біріктірілген.
   

Жоғары мамандандырылған кәсіпорындар - бұқаралық немесе ірі өндірістің шектеулі ауқымын өндіретін компаниялар. Әртүрлі мақсаттарға арналған өнімдердің кең спектрін шығаратын кәсіпорындар көп салалы, көбіне өнеркәсіп және ауыл шаруашылығында кездеседі.

Көпсалалы кәсіпорындар көбінесе химия, тоқыма және металлургия салаларында, ауыл шаруашылығында кездеседі. Өндірістің тіркесімінің мәні сол кәсіпорындағы шикізаттың немесе дайын өнімнің бір түрі параллель немесе дәйекті түрде басқа түрге, содан кейін келесі түрге айналдыру болып табылады.

Өндірісті біріктірудің ең күрделі түрі - бірдей шикізат негізінде, сипаттамалары, мақсаттары мен технологиялары бойынша ерекшеленетін өнімдер шығаратын кезде, құрылымы мен химиялық құрамы әртүрлі өнімдерді өндіруге арналған шикізатты кешенді пайдалану.

Кәсіпорынның көлеміне қарай топтастырылуы кең таралған. Әдетте барлық кәсіпорындар үш топқа бөлінеді: шағын (50 қызметкерге дейін), орташа (50- ден 250-ке дейін,кей жағдайда (500-ге дейін)) және ірі (500-ден астам

қызметкер). Кәсіпорынды топтаудың біріне тағайындау кезінде келесі көрсеткіштер пайдаланылады:

1. 
   қызметкерлердің саны;
   
2. 
   кәсіпорын активінің құны.
   

Шағын кәсіпорындар нарық жағдайында қажетті икемділікті қамтамасыз етеді, олардың жоғары тиімділігі терең мамандандыру мен ынтымақтастықты қалыптастырады. Шағын бизнес тек тұтынушылық салада қалыптасқан тауашаларды жылдам толтырып қана қоймай, салыстырмалы түрде жылдам төлеп, бәсекелестік атмосферасын қалыптастыра алады.

Шағын және орта кәсіпорындар жұмыспен қамту, тауарларды өндіру, ғылыми-зерттеу және ғылыми-өндірістік әзірлемелерде маңызды рөл атқарады.

Ғылыми әлеуеттің басым бөлігі ірі компанияларда шоғырланғанына қарамастан, шағын және орта фирмалар кең ауқымды жаңа өнімдерді коммерциялай бастады. Инновацияларды зерттеуге және шағын кәсіпорындардың дамуына жұмсалатын шығындар ірі компанияларға қарағанда 3-4 есе жоғары.

Соңғы кезде көптеген елдерде өндірістің мамандануы мен ынтымақтастығы негізінде ірі кәсіпорындар мен монополиялар нарығында бәсекеге қабілетті, жоғары техникалық және технологиялық деңгейін қоса алғанда, үлкен көлемдегі өнім шығаратын ірі салалық құрылымдарға шағын кәсіпорындарды біріктіру үрдісі байқалады. .

Шағын кәсіпорындардың маңыздылығы сондай-ақ өмір сүру үшін күрделі бәсекелестікті жүргізіп, олар үнемі дамып, қазіргі нарықтық жағдайларға бейімделуге шапшаңдығы.

Қызмет сферасы бойынша өндірістік және өндірістік емес салаларға бөлінеді.

Тұтынылатын шикізаттың сипаты бойынша олар тау-кен өнеркәсібі кәсіпорындары мен өңдеуші кәсіпорындарға бөлінеді.

Кәсіпкерліктің қызмет ауқымы бойынша кәсіпорындар мынадай түрлерге бөлінеді:

1. 
   жеке кәсiпкерлiк: бiр тұлғаның және оның отбасының кез-келген кәсіпкерлік қызметi;
   
2. 
   ұжымдық кәсіпорын.
   

Кәсіпорынның мамандану деңгейіне сәйкес:

1. 
   мамандандырылған - бұл кәсiпорындар өнiмнiң нақты түрiн шығарады;
   
2. 
   әмбебап - бұл кәсіпорындар кең ауқымды өнім шығарады;
   
3. 
   аралас - бұл кәсіпорындар мамандандырылған және әмбебап кәсіпорындар арасында аралық орын алады.
   

Компанияның сипаты бойынша:

1. 
   коммерциялық емес - байыу мақсатында өнімді сатумен байланысты емес (қайырымдылық шаралары);
   
2. 
   коммерциялық - пайда табуға бағытталған кәсіпорындар. Бұл кәсіп түрі бизнес деп аталады.
   

Кәсіпорындарды ұйымдық-құқықтық нысаны бойынша, өндіріс құрылымына, шаруашылық қызметінің сипатына ,салалық және заттық мамандануына,саланың бағытына,өндірістік потенциалдың қуатына, меншік түріне қарай жіктейді.

Қазақстанда қолданып жүрген заңдарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық-құқықтық формалары бар:

-мемлекеттік кәсіпорын;

-серіктестік: толық жауапкершілікпен (толық серіктестік); аралас жауапкершілікпен (аралас серіктестік), шектеулі жауапкершілікпен (шектеулі серіктестік);

-акционерлік қоғам (ашық , жабық түрі);

• 
  өндірістік коператив;
  
• 
  жеке кәсіпорын.
  

Кәсіпорынды құру барысында қандай өнім өндірілетіндігі айқындалады. Осыған байланысты кәсіпорындардың түрлері анықталады.Кәсіпорынды құру барысында қандай өнім өндірілетіндігі айқындалады.



Осыған байланысты кәсіпорындардың түрлері анықталады.Халықтың мұқтаждықтары тұрғысынан тұтыну заттарын өндіретін кәсіпорындардың маңызы зор.

Аталмыш кәсіпорындарға ауыл шаруашылығының, тамақ және жеңіл өнеркәсібінің, машина құрылыс, химия,

ағаш өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындары, тұрғын және коммуналдық құрылыс мекемелері жатады.

Өндірістік құрылымы бойынша кәсіпорындар шектеулі маманданған, көп профилді, аралас мекемелер болып жіктелінеді.

Шектеулі маманданған кәсіпорындарға ірі сериялық өндірістің өнімінің шектелген ассортиментін дайындау мен айналысатын кәсіпорындар жатады.

Көп профилді кәсіпорындарға әртүрлі мақсатта және кең ассортиментті өнімді өндіретін мекемелер жатады.Аралас кәсіпорындар химия және металлургия, ауыл шаруашылықтарында кездеседі.

Аралас өндірістің мәні мынада: шикізат немесе дайын өнімнің нақты түрі сол мекемеде бір мезетте өнімнің екінші және үшінші түріне айналады. Өндірістік потенциалдың қуаты бойынша кәсіпорындардың жіктелуі кең таралған.

Өндірістік жүйе ретінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады. Кәсіпорынның ішкі ортасы кәсіпорынның техникалық және ұйымдық жағдайларын анықтайды және басқару шешімдерінің нәтижесі болып табылады. Кәсіпорынның ішкі ортасын талдау мақсаты оның қызметінің күшті және әлсіз жақтарын анықтау болып табылады, өйткені сыртқы мүмкіндіктерді пайдалану үшін кәсіпорынның ішкі әлеуеті болуы керек.Ішкі орта элементтері: өндіріс (көлемі, құрылымы, қарқыны, шикізатпен және материалдармен қамтамасыз ету, сапаны бақылау және т.б.), қызметкерлер (біліктілік, еңбек өнімділігі, қызметкерлердің айналымы, еңбекке ақы төлеу және т.б.), басқаруды ұйымдастыру (құрылымы, әдістері) менеджмент деңгейі, біліктілігі, жоғарғы басшылықтың мүдделері, кәсіпорын беделділігі және имиджі), маркетинг (нарық үлесі, тарату арналары және өнім сатылымы, маркетингтік бюджет және оны орындау, маркетинг жоспарлары мен бағдарламалары, сатуды ынталандыру, жарнама, баға білім),қаржы (кәсіпорынның барлық өндірістік және шаруашылық қызметі), мәдениеті және имиджі (жоғары білікті қызметкерлерді тарту, тұтынушыларды тауар сатып алуға ынталандыру және т.б.),ақпараттық жүйесі.

Кәсіпорын қызметін ұйымдастыруда ақпарат жоғары мәнге ие. Ақпараттардың мынандай түрлері белгілі:

Коммерциялық ақпарат - қандай өнімді, қандай көлемде дайындау қажет деген сұрақтарға жауап береді:

Техникалық ақпарат - өнімді дайындау технологиясын сипаттап, әрбір өнім бірлігін қандай материалдан дайындау керектігін бейнелейді;

Оперативтік ақпарат еңбек персоналына тапсырма беріліп, оларды жұмыс орындарына таратуды жүзеге асырады, өндірістік процестің ұйымдастырылу барысын бақылау, есепке алу және реттеуге қолданылады.

Кәсіпорынның сыртқы ортасы кәсіпорынның қызметіне қарамастан туындайтын және оған елеулі әсер ететін барлық жағдайлар мен факторлар болып табылады.

Кәсіпорынның сыртқы ортасы өнімді тұтынушылардан, өндірістік компоненттерді жеткізушілерден, мемлекеттік органдардан және тұрғындардан құрылады.

Кәсіпорынның жеткізушілерінің қатарына несиелік ұйымдар (банктер), кәсіпорынға қажет ғылыми – техникалық ақпарлар мен жобалық құжаттарды дайындап беретін ғылыми және жобалық ұйымдар жатады. Елдегі қабылданған заңдардың орындалуын бақылаумен үкімет және жергілікті басқару органдары айналысады. Кәсіпорынның сыртқы ортасына бәсекелестер де жатады.

Кәсіпорынның күшті және әлсіз жақтарын бағалау оның бәсекелестік артықшылықтарын анықтау қызмет барысындағы дағдарыстарға жол бермейді. Кәсіпорынның коммерциялық тәуелсіздігі персонал белсенділігін күшейте отырып, мекеме жұмысының соңғы нәтижелеріне жауапкершілігін де арттырады.

Өндiрiстi ғылыми-инновациялық ұйымдастыру кәсiпорында ұтымды техникалы-технологиялық жүйе құру мақсатында болады. Бұл сенiмдi әрi тиiмдi жұмыс жасайтын өндiрiстiк жабдықтар мен технология, жұмыскерлердiң реттелiнген техникалы-ұйымдастырылған өзара байланыстарын айтады.

Еңбектi, оның ішінде жұмыс орындарын ғылыми-инновациялық ұйымдастыру –ұжымда дұрыс қалыпты қарым-қатынас орнату. Оған жоғары өнiмдi, тиiмдi шығармашылық еңбек ету үшiн жағдайлар жасау бойынша шаралар жүйесi кiредi. Бiрақ еңбектi ғылыми ұйымдастыру мүмкiншiлiктерi кәсiпорынның техникалы-технологиялық жағдайға, оның қаржылық және экономикалық активтерiмен шектелген.

Басқаруды ғылыми – инновациялық ұйымдастыру – бұл кәсiпорынның материалдық кiшi жүйесi мен адам ресурсына мақсатты түрде әсер етуiн қамтамасыз ететiн техникалық, экономикалық және гуманитарлық жүйе. Ол моральдық-технологиялық, экономикалық әсер алу мақсатында жоғары айтылғандардың өзара байланысуына ықпал етедi.

Кәсіпорынның функциялары, мақсаты, жіктелуі кәсіпорынның көлемі, салалық сипаты, мамандану деңгейі, коммерциялық және әлеуметтік инфрақұрылымы, меншік формасы, жергілікті басқару органдарымен қарым – қатынасына тәуелді нақты сипатқа ие болады.