Лекция. ГЫЛЫМ ТАРИХЫ Документ Microsoft Word. Бгінгі тадаы елімізді ылым мен білімге басымдылы беру саясатына орай, оны тереірек игеру жне зияткерлік дегейді ктеру стыны білім беру дерісінен бастау алады
 Скачать 161.3 Kb.
|
|
8 Дәріс. Жаратылыстану ғылымдарының философиялық мәселелері Жаратылыстанулық ғылыми таным ерекшелігі. Салыстырмалық теориясы, кванттық механика Хаос мәселесінің философиялық қырлары Жаратылыстанудың философиялық мәселелері өзекті бола бастағаннан кейін мынадай екі сәтте бастан өткерді: 16-17 ғасырлардағы жаратылстану ғылымдарыың пайда бола бастауы мен 19 ғасырдың екінші жартысындағы ғылыми төңкеріс кезінде. Себебеі, ол өзінің өркендеу сәтінде философия мен діни канондардан ажырау керек болатын және өзінің ерекшелігін негіздеуге тиіс еді. Әлемді тану көне философтардың немесе діни мәтіндердің үлгілері бойынша емес, байқау, тәжірибе, эксперимент пен математикаға сүйенуі қажет болды. Табиғатты мәтіндермен емес, басқа да тәсілдермен игеру қажеттігі түйсінілді. Алғашқылардың бірі болып, табиғаттыф математикасыз түсіну мүмкін емес екендігін Галиллей ұсынған болатын. Жаратылыстанудың теология мен философиядан айырмашылығы: Эмпирикалық негізделу, теориялар мен ұғымдарды тәжірибелік түрде тексеру, олардыв айғақтармен терістеу немесе бекіту; Практикалық пайдалылыққа бағдарланып, оқиғалардың жүру бағытын болжау, адамның қажеттіліктерін қанағаттадыру мақсатында табиғи құбылыстарды меңгеру ; Обьективтілікке сүйену, таным субьектісінен обьектіні ажырату, адам санасынан тыс заттардың шынайы қатынасын ашу; Телеологиялық қатынастардан гөрі каузальдік байланыстарды ашу; Ғылыми білімнің сынауға ашық болуы т.б. 17-19 ғасырларда ғылымилықтың өлшемі физика болған болатын, 19 ғасырлардан бастап, әлеуметік-гуманитарлық танымға (рух жөніндегі ғылым) аяқ басты. Неміс философы В. Дильтей табиғат жөніндегі ғылым мен рух жөніндегі ғылымның айырмашылығы оның зерттейтін пәніне байланысты дейді: Рух жөніндегі ғылым механикадағы сияқты оның элементтерін талдау жолымен білуге болмайтын өмір түсінігі жатыр. Сондықтан рух жөніндегі ғылымда оның тұтастығын танитын интуиция басты тәсіл болып табылады. Ал табиғат жөніндегі ғылымда жалпыдағы жекені көрсету болып табылатын түсіндіру жатыр. Баден мектебінің өкілдері Вильгельм Виндельбанд пен Генрих Риккерт жаратылыстану ғылмдары мен гуманиатарлық ғылымдар арасындағы айырмашылық зерттеу пәндерінде емес, олардың тәсілдерінде деп түсіндірді. Жаратылыстану жеке құбылыстарды түсіндіру үшін жалпы ұғымдар мен заңдарды бекітуге ұмтылады. Бұндай әдістерді номотетикалық деп атады, яғни, заңдарды орнататын. Немесе генерализациялайтын (жалпылайтын). Қоғамдық ғылымдар идиографиялық (өзіндік ерекшелігі бар )деуге болатын тәсілге ұмтылады. Әлеуметтік-гуманитарлық таным зерттеушіден сезімдесуді, толқынысты, парапарлауды, оның тағайындалуы мен мақсатын түсінуді қалайды. Олар өзін мәтін, ескерткіш, шығарма, құрал, жест, әлеуметтік институт пен құрылымдар түрінде көрсетуі мүмкін. Жаратылыстануда зерттеу пәндері субьектіге қарсы қойылып, обьект ретінде ұсынылады. Оның ішкі дүниесіне енуді зерттеуші қалаймайды, оның ішкі жағынан емес, сырттан талдайды, рухсыз элементтерге бөлшектейді, экспериментальдік құралдар арқылы әсер етуге кезігеді, оған азап шегу алып келетіндігіне алаңдамайды. 2. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы ғылыми төңкерістердегі басты жаңалықтар: салыстырмалылылық теориясы, кванттық механика, оған сәйкес келетін космология. 1905 жылы А. Эйнштейннің ашқан салыстырмалық теориясы кеңістік пен уақыттың салыстырмалы екендігін негіздеуге арналған. Бұл релятивичтік сипат алады, вакуумдағы жарық жылдамдығына жақын қозғалатын денелер туралы. 1915-1918 жылдары салыстармалықтың жалпы теориясын негіздеді. Ол екі постулаттан құралады: 1. Салыстырмалық қағидасы, тыныштықта тұрған оқшау материалдық жүйеде және түзу сызық бойынша бірқалыпты қозғалыстағы кез-келген процесс бірдей өтеді. 2. Вакуумдағы жарық жылдамдығының тұрақтылығы, оның жарық көзінің жылдамдығына тәуелді емес екендігі. Ендеше, вакуумдағы жарық жылдамдығынан, кез-келген жылдамдық бойынша қозғалатын әрекет аса алмайды; жарық жылдамдығына жақындыған дене қозғалысында уақыт ағымы баяулайды, массасы да осы жылдамдықтың күшеюі бойынша артып отырады. Қозғалыстағы массивті дене өзінің айналасындағы кеңістік-уақытты қисайтады. Бұл ұлғайып бара жатырған әлем моделін жасаудың алғышартын анықтап берді. Обьектінің кеңістік-уақыттық қасиеті бақылаушының жағдайына (орнына) байланысты болып шығатындығын ашып берді, оқиғалардың әлемдегі бір уақыттылығы абсолютті емес, бақылаушының жағдайына байланысты салыстырмалы болып келеді. Кванттық механика ұсақ бөлшектердің қозғалыс заңдары мен суреттелуінің тәсілінің бекітілуі туралы теория. Бұнда бөлшектер толқындық пен корпускулярлық қасиеттерді алып жүруші және олар бірін бірі жоққа шығармайды, керісінше толықтырып отырады. Корпускулярлы-толқындық дуализм теориясы шықты. Космология әлемді біртұтас ретінде зерттейтін, астрономиялық бақылаулармен қол жетімді болатын ғарыш туралы ілім. ХХ ғасырдың 20 жылдарында галлактикадан тыс астрономия туып, ол мынадай кезеңдерді бастан өткерді: уақыт пен кеңістіктің қисаятындығы мен кеңістіктің тұйықталуы мүмкін екендігі туралы түсініктердің ұсынылуы; А. А. Фридман (1922–1924) ұсынған қисайған кеңістік тұрақты емес, ол ол кеңеюі немесе сығылуы тиіс, осыған сәйкес ғаламның жасы (кеңею үұзақтығы шамаланды) ; кеңейіп бара жатырған ғалам бойынша денелер әр түрлі сатыда болады. Бұдан бастапқы сатыдағы ұлғаюда өте жоғары температурада жылу тарағандығы кейіннен суығандығы ұсынылды. Суыну кезінде атом, протогаллактика, жұлдыздар пайда болған деген болжам негізделді. Бұдан әлемнің бастапқы тығыз қалпы (сингулярлық) мен оған қайта оралу мүмкіндігі туралы мәселелер қойылды. Бұл ғарыш пен адамзаттың пайда болуы мен өмір сүруі, аяқталуы мен жалғасуы, болашағы туралы философиялық мәселелерге ойысты. 3.Әлемнің шексіз көптүрлілігі мен біртұтастығына байланысты философия өзінің ұғымдар мен категориялар жүйесі арқылы әлем құрылымы мен жаратылу мәселелеріне бойлай енудің жалпы бағдарларының концептуалдық мәніне қарай ұмтылады. Соның бірі космогенез, яғни, философия тарихы бойынша қарастырылатын космология (ғарыш туралы ілім) оның даму эволюциясының өн бойында тұтас ұсынылатын мәнді обьектіге де айналғандығы бүгінгі күнге дейін жалғасын табуда. Бұл жерде біз зерделеп отырған Бейболмыс мәселесінің Ештеңе ретінде алмастырылған нұсқасы бойынша космогенездің түп бастамалық алғы проблемалары туындайды. Сондықтан басты алғышарт ретінде – ғылыми космогенездік хаос пен діни жаратылу актісіндегі Ештеңе мәселелерін салыстыра бағамдау – Бейболмыс проблемасының ғылыми-жаратылыстық және діни-сенімдік синкретизмдік бірлігін қайтадан реконструкциялайды. Ғылыми тұрғыдан сарапталатын Хаостың алғы бастамалық қызметіне байланысты осы тұстан космогенезге ортақ мәселе – теологиядағы жаратылу актісін негізге алатын креацонизмдегі Ештеңенің алғы бастау болып табылатын жақ екендігі туралы аналогиялық конструкция алынады. Космогенездегі алғы бастауды біз орталық түсінік ретінде қарастырып, оның ғылыми және діни тұрғыдан жарыспалы түрде негізделетін тұғырнамаларын философиялық тұрғыдан сараптау әлемнің пайда болуы туралы екі парадигманы зерделеуді қажет етеді. Теологиядағы Ештеңе мен жаратылыстанудағы Хаос мәселесінің ортақ түйткілдері бойынша адамзатты көне дәуірлерден бастап толғандыратын мынадай мәселелерді аналогиялық түрде ұсынуымызға болады:
Қазіргі заманғы ғылыми-теориялық зерттеулерде хаосты – Бейберекетсіздік және таза бостық түрінде қарастыратын екі түрлі парадигма бар. Біз бірінші нұсқаны негізге ала отырып, зерттеу обьектімізге қатысты екінші модельді таңдап аламыз. Осыған байланысты оны материалдық және идеялдық түрде қарастыратын көзқарастар бойынша аналогиялық түрде әлдене мен Бейболмыс ретінде таразылауымызға болады. Сондықтан Хаос туралы түсініктің даму эволюциясын біз шарты түрде мынадай кезеңдерге бөліп көрсетуімізге болады: 1) мифологиялық хаос; 2) мифохаостың философиялық және алғы ғылыми деңгейі (б.э.б 5 - б.э.1ғғ); 3) хаостың креационизмдегі бостық сипаты (б.э.1ғ-б.э.10ғ); 4) Хаостың ғылыми жаратылыстық негізделуі (ХІХ-ХХ ғғ); 5) Хаостың қазіргі заманғы жаратылыстану концепцияларындағы философиялық аспектісінің ұсынылуы (ХХ-ХХІ ғғ.). Мифологиялық хаостың генезисі көне дәуірлердегі Египеттік, Вавилондық, Үнділік, Қытайлық және Гректік дүниетанымдардан туындайды. Хаостың мифтік дәуірдегі қызметі – енжар алғы бастау мен белсенді креативтік қуаттылық бойынша нақты екі парадигмаға тоғысады. Көне Вавилондықтар мен ассириялықтардың «Энума элиш» (б.э.б. ІІ-І мыңжылдықтар) туындысында, құдай Мардук алғашқы Хаосты пайдалана отырып, әлемді қалыптастырып шығарғандығын және көне шумерлердің хаосты жаратушылық рольге қатысты қолданғандығын атап көрсетуімзге болады. Көне Египеттегі алғашқы хаостың теңіз түріндегі формасынан туындаған әлемнің генезисі ұсынылады. Ал көне Үнділік веда мәтіндерінде хаостың алғашқылығы мен одан кейін әлемнің құрылуы үшін барлық элементтердің қатынасуы, олардың бейберекетсіздікте болып, кейіннен болмыстың алуандығы бойынша дифференциацияланғандығы көрсетіледі. Жаратылу мен пайда болудың осы персонажы, сәйкесінше, көне Қытайлық мифосюжеттерден де көрініс береді. Ол Қытайлық даосизм ілімімен жалғасын табады. Дао хаостан кейінгі, әрі хаостың өзі, әрі Бейболмыс түрінде интеграцияланады. Көне Грециядағы мифотуындылардың бірі Гесиодтың «Теогониясында» да Хаос бастапқы мәнді түсіндіру мен космогенездің субстраты ретінде бағаланады. Космогенездегі мифохаостық субстрат – таза трансцендециялды айқынсыздықты, кейде әлденеге дейінгі бір нәрсе екендікті, түп бастаудың ең алғашқысы болып табылатындықты, бейберекетсіздік пен абсолютті болмауды, белсенділік пен бейтараптылықты, әлемнің материалы мен қатысушы жақты т.б. білдіретін көпмәнді Бейболмыстық-болмыстық сипатты маңызды жақ ретінде тұжырымдалады. Оның ең айқын процесс ретіндегі көрінісі – космогенездегі «хаостан болмысқа ұмтылу тенденциясының» моделіндегі алғашқылық. Дегенмен, мифохаостың бұл қызметі де хронологиялық әрбір дәуір мен әрбір халықтық дүниетанымның архаикалық ойлау стильдерінің спецификасына байланысты құрылады. Яғни, мифохаостың бұндай прологикалық-мистикалық сюжеттерінен теориялық тұжырымдама туындамағанмен, әдіснамалық жобалар туатындығы сөзсіз. Сондықтан мифтегі хаостың жалпы концептуалдық деңгейіндегі Бейболмыстық сипаттың көрінісіне тоқталар болсақ: Ең түпкі бастаудың бастауы түрінде болмыссыздыққа алып келетін Хаосты түрлендірудің фантасмагориясын байыптауымызға болады; Хаос – таза Бейболмыстық емес, Бейболмыстың әлденелік, яғни, қазіргі ғылыми жаратылыстану түсініктері бойынша жүйесіздік қызметін атқарады; Хаос таза абсолютті бостық түрін иелену үшін – айқынсыздық, белгісіздік, анықталмайтындық, жаратушылық, бастапқылық т.б. қасиеттерді жамай отыра, материалдық та, рухани да болмыс болып табылматын сакральдылық пен ұлылықты құрайды; Космогенездің асқақтығы мен трансцендентальдылығын ұлғайту үшін қажетті субьект, әрі тылсымдық парадигмасын орнату үшін қажетті жақ, түпкі болмыстың туындауының субстраты болмыс пен әлдене болмас үшін қажетті мән, құдайлар мен құдай типтес жаратушылар үшін қажетті «материал»; Бейболмыстың космогезенездегі ең алғашқы туындаған моделі, бастапқының бастапқысы, ең түпкі бастапқыны бідіретін субстрат. Әрбір мифтегі хаостың түпмәні символдық-образдық түрде құрылғандықтан экспликациялау мен мифсіздендіруді қажет ететін тылсым көпқызметті феномен; Осыған байланысты Хаос пен Ештеңенің жалпы методологиялық деңгейлері мен зерделену жазықтығын былай бейнелеуімізге болады:   Бостық
Бейболмыс    Хаостық, бостық ұғымдарының эволюциясы теологияда Бейболмыс түсінігінің шеңберіне жинақталады. Бұнда да Ештеңе мен Бейболмыс бірін-бірі еркін алмастыратын синонимдер типтес таза адекватты ұғымдар болып құрылады. Яғни, аталған теологиялық концециялар мен діндердің рухани көздерінің барлығы да бастапқылық ретінде Бейболмысты орталық түсінікке шығарады. Креционизмдегі бұл мәселенің күрделілігі екі жазықтықта қатар қарастырылатын Бейболмыстың мәніне қатысты. Мәселен, Құдайдың әлемді Ештеңеден, яғни, Бейболмыстан жаратуы мен құдайдың Бейболмыстық сипатқа өтуі. Демек, жарату актісіндегі болмысқа матариал ретіндегі бастапқы жоқтық және трансценденциялдығы арқылы көрінетін құдайдың Бейболмысы. Бұл проблема космогенездегі Хаос түсінігін де қатыстырып, Бейболмысты үш түрлі парадигмада қатар зерделеуді қажет етеді. 9 дәріс. Қазіргі кезеңдегі ғылым 1.Қазіргі кезеңдегі ғылымның ерекшеліктері 2.Қоғамдық өмірді модернизациялау мәселелері 3.Ғылым этикасы және ғалымның жауапкершілігі 4.Ғылым және ғаламдық мәселелер 1. Бүгінгі жаһандану заманында әлем күрделеніп, сан қырлы қатынастар мен қоғамдық өмірдің бағдарлары да өзгерістерге ұшырауда. Осыған байланысты ғылым да мынадай жалпы өзгерістерді бастан кешіп отыр: интеграция, дифференциация, математикаландыру, индустрияландыру, ақпараттандыру т.б. Бұндай үдерістердің жағымды және жағымсыз жақтары бар. Интеграция жағдайында ғылыми білімдердің бірігу үрдісі басталады, ол да жаһандана бастайды, әр түрлі пәндер арасындағы айырмашылықтар түсіріле бастайды. Бұл құбылыстың өзі де әр түрлі бағытта іске асады. А) ғылыми салалардың өзара әрекеттесуі – мысалы, математика мен тіл білімі, физика мен химия сияқты ғылымдар байланыса бастайды. Б) таным аппараттарының жалпылануы мен ортақтануы – жалпы ғылыми ұғымда: құрылым, жүйе, ықтималдық, алгоритм т.б. өрісі кеңейіп, барлық ғылымдарда қолданыла бастады. В) Белгілі бір салалар басқа ғылымдарды өзіне қарай шоғырландыруда басты роль атқарып отырады: кибернетика, семиотика, ақпарат теориясы т.б. Диффереренциация ғылымдардың өз ішінен таралуы мен бөлінуі. ХХ ғасырдың екінші жартысында белең алған бұл бағыт күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Мысалы: плазма физикасы, қатты денелер физикасы т.б. Ғылым ішінде арнайы мамандану жүргізіліп, өзіндік терминологиялары қалыптасады. Мысалы, бүгінгі күні геологияның 80 нен астам салалары қалыптасқан. Бұл зерттеудің нақты бір аймағына үңілуге, ғылыми ізденістің белсенді және әсерлі болуына жағдай туғызады. Математикаландыру. Математикалық әдістер мен тұрғыларды басқа да ғылыми білімдерге қолдану: нақты тәсілдер, математикалық модельдеу, есептеу эксперименттері т.б. Мысалы, тарихта, әлеуметтануда, психологияда т.б. айқын көрінеді. Әлеуметтанулық зерттеулердің математикалық модельденуі, математикалық талдаулар жасау т.б. Индустриаландыру кезінде ғылымның технологияға және технологияның ғылымға енуі жүре бастайды. Бүгінгі ғылым күшті индустриалдық базаны қажет етеді: қарапайым жасақталған кабинеттерден бастап, ұжымдық зерттеулер жүргізетін үлкен лабараториялар. Кей жағдайда бұл гуманитарлық ғылымдарға қайшы келіп жатады. Информатика ақпараттық үдерістерді жетілдіруді және оның техникалық жүйесін қамтамасыз етуді зерттеумен айналысатын пәндердің тобы. Ақпаратандыру қазіргі ақпараттық технологияларды ғылым мен бүкіл қоғамдық өмірге енгізу және үнемі жетілдіріп отыру дегенге келіп саяды. 1990 жылдар жалпыға қол жетімді интернеттің пайда болуы бұл үдерісті күшейтті. Бұл машинаға сеніп қалуды күшейтіп, адам ізденіс пен өмірлік процестерде белсенділік көрсете алмайтын болды. Соған байланысты адамның жауапкершіліктері де шектелді. Мысалы, авариялар т.б. Мәселені адамның өзі көріп, оны шешу белгілі бір деңгейде шектеледі, оның тек көмекші құрал ғана екндігі ұмыт қалдырылды. Осындай жағдайларға байланысты ғалымның көпқырлылығын қажет ететін оның келбеті де өзгерді: библиографиялау – мақалалар жариялау, сілтемелерді дұрыс көрсету, оларды сауатты пайдалану; мәтінмен жұмыс – өзінің мәтіндерін тудыру ғылыми білімнің өсуінің өлшеміне айналып кеткен. Ғалымның жаңалығы тек жарияланып, тексерілгеннен кейін ғана мақұлданады. Сондықтан қазіргі ғылым ғалымдардың мәтіндерінің тұтастанған жинағы гипермәтін ретінде ұғынылды. Ғалымның осындай машықтануы ғылыми сауаттылық ретінде бағаланды. Патенттеусіз ғалымның еңбегі ескерілмей қалатын ыңғайлар байқалды. Бұл плагиат, сілтемені дұрыс алмау сияқты өзара қақақтығыстар туғызды. Ғалым ұйымдастырушы, менеджер, оқытушы сияқты қызметтерді қоса атқаруы тиіс болды. Ғалым көпшілік алдында сөйлеу, өзінің жобасын түсіндіріп беру сияқты мемлекеттік-саяси сипатты қызметтер де атқаруы тиіс болды. Сондықтан ғалым, жаңашыл, ақпараттанған, қазіргі жағдайға бейімділік сияқты қасиеттерді игеруі тиіс ахуал қалыптасты. 2. Бүгінгі ғылым өндіріспен тығыз байланысты, өндірістің дамуы, яғни экономика ғылымның дамуына байланысты болып қалды. Сондықтан, кәсіп пен маман иесі сол жаңа ғылыми жаңалықтарды білуі талап етілді. Осыған байланысты ғылым басқарушы жүйеге әсер ете бастады: болжамдар жасау, қызметтің бағдарламасы, өндіріске бақылау жасау т.б. Бұл салада қоғамдық ғылымдардың да ролі артты: инженерлік психология, инженерлік қызмет социологиясы, бизнес философиясы, техникалық эстетика т.б. Ғылымның дамуы сол елдің дамуының өлшеміне айналды, мәселен, ғылыми техногендік жетістікке жеткен мемлекеттер дамудың алғы шебі деп есептелді. Интеллектуальді ақпараттық даму түсінігі қалыптасып келеді. Ақпараттық жаһандану жағдайындағы интернет жүйесі жалпыхалықтық сипат алды. Сциентизация, ақпараттандыру, индустрияландыру басты нысандар мен құндылықтарға өтті. Ғылыми жаңалықтардың ашылуының тездеуі қоғамдық өмірді де тезірек өзгертіп келеді. Техниканың модернизациялық сипатты жаппай өріс алды. Осыдан инструменттік ақыл түсінігі қалыптасты. Ол тек мақсаттарға жетуді және оны тез орындауды қалайды, бұл мақсаттардың өзі не, оның мазмұны мен құндылығы неде деген мәселелермен шұғылданбайды. Ғылымның жетістіктері болмыстың негізгі мәселелеріне, әлемнің құрылымына, адамзат тіршілігінің сабақтасуына т.б. және басты кедергілерді шешуде түпкілікті жауаптер бере алады, қоғамдық өмірдің игілігіне ғана қызмет етеді деген сияқты идеологияланған сенімдер сциентизм бағыты деп аталады. Бұған керісінше, ғылымның зардаптары туралы пікірлерді антисциентизм бағыты жинақтайды. Ғылым табиғи ортаны билеудің құралы және адамдардың бір-бірін бағындырудың тәсіліне айналып, ғаламдық қауіпті жағдайларды туғызды. Осыған байланысты қоғамда да ғылымды қабылдаудың екі түрлі бағыты қалыптасты: біріншісі, ғылым өркениеттің қозғаушы күші деп санайтындар (ғылым өзінің зардаптарына жауап беруі тиіс емес, ғылымилықтың жетіспеуі қоғамдағы қайшылықтарды туғызады) екіншісі ғылымың зардаптарына сүйену мен технофобияға еліккендер (ғылым қоғамдық өмірді бақылап отыруы тиіс). 3. Ғылым этикасы ғылыми білімге жетудегі, оны алудағы ғалымның адамгершілік мәселелерімен келіп түйісетін, ғылыми қауымдастықтың өзара ынтымақтастығын да қолдайтын арнайы ілім. Ғылым этикасының негізгі мәселелері: ғылыми таным мен құндылықты ойлаудың арақатынасы. «Ғылымның құндылықтарға бейтараптылық қатынасы» деген түсінік бойынша, ғылымды деструктивтік мақсатта қолдануға жауапкершілік бизнес, билік, өндіріс сияқты саларға жүктеледі. Ғылымның құндылықтарға (этикалық) бейтараптылығы ғалымдарды этикалық сауалдарды талқылаудан босатады, ғылымның дербестігін қамтамасыз етеді. Бірақ бұған қарсы мынадай көзқарастар жүйесі ұсынылады: ғылым өзінің мақсаттарын барлық, тіпті аморальдік жағдайларға да еркін қолдану үшін идеологиялық-саяси сипат алудан туған; ғылыми танымның өзі қарапайымдылық, тексерушілік, кең көлемде қолданушылық сияқты этикалық бағдарларға бағынады; ғалымды абстрактілі таным субьектісіне теңестіруге болмайды, ол компьютер емес, ол зерттеуші, ағартушы, эксперт, қоғамдық қызметкер т.б; бұндай бейтараптылықты тек ғалымға телуге болмайды, ол қоғам алдындағы ғалымның жалпы жауапкершілігін шектеуге бағытталады; инструментальдік ойлау құндылықтардан қатаң ажыратылмаған; Рационалдылықтың өзі этикалық мәселелерді талқылауға қабілетті. Қоғамда ғалым кең ойлайтын, келешек мұрагеріне алаңдайтын, талант пен ізденуші болуы тиіс. Осы тұста ғалым этикасы мен деонтологияны ажыратып алу қажеттігі туындайды. Ол жеке салалар мен нақты мәселелерге қарай көңіл аударатын этиканың саласы. Мысалы, медицинада дәрігердің аурулармен, оның туысқандарымен қарым-қатынасы, дәрігерлердің өзара қатынастары т.б. Сондай-ақ ғалымның басқалардың пікіріне төзімділігі, әріптестерін құрметтеуі, тұлға мен идеяны ажырату қажеттілігі, өзінің атына айтылған сын-пікірлерге төзу, идеяларды сынауда да сыйлыстықта болу керек т.б. Деонтологияның маңызды мәселелерінің бірі адалдық: өзгелердің нәтижелерін иемденіп кету, экспериментальдік зерттеулерді өткізгендей болу сияқтылардан аулақ болу, жағымды нәтижелерді ғана жариялауға тиісті болу, ғылымның ашықтығы мен адалдығы т.б. Ғылымдағы құндылықтық-этикалық мәселелерде мынадай түйткілдерді ажыратып алу керектігі де туындайды. 1.Мақсат. Моральдік тұрғыдан мынадай мақсаттар көзделмеуі тиіс: аса қауіпті қаруларды жасау, адамға жағымсыз әсер етуді көздейтін құралдар жасамау – психотропты, манипуляциялы техника т.б.; қоршаған ортаны айтарлықтай өзгертетін шаралар өткізбеу, өсімдіктер мен жануарлардың жаңа түрлерін жасау; 2.Ғылыми қызметтің құралдары. Адамдар мен хаиуанттарға айтарлықтай зиян алып келіп тәжірибе жасайтын құралдарды пайдалану, өте жоғары бағалы азшылықтың өмірін жақсартуға бағытталған құралдарды пайдалану, кең ауқымды (тұтас индустрияны қажет ететін) қаржыны талап ететін жеке жобаларды іске асыру т.б. мәселелелер бүгінгі таңда пікірталасты болып келеді. 3.Ғылыми қызметтің салдарлары. Ғалым өзінің жаңалығының зардаптарын елестете алмаса да, ол жағымсыз болған жағдайда, осы зардаптарға жауап беруі тиіс. Бірақ зардаптарды білу мен біле алмаудың өзі және оны қолдану құқығын иелену күрделі мәселе, Мысалы, ядролық, атомдық энергия мен оларды қару түрінде қолдану, экологиялық зардаптар т.б. 4.Ғылыми қызметтің мағынасы неде – жалпы ғылыми-техникалық өркениет қайда бара жатыр, ол адам игілігіне қызмет етсе, сол игіліктің өзінің мағынасы неді, ғылым өзінің алдына қандай жоғары биік мақсаттар қойып отыр, ғылым билік пен үстемдікке негізделсе, оның өзі этикалық болып табыла ма т.б. мәселелер ұсынады. Ғылымның бақылауда болуы мен болмауы да қоғамдағы күрделі мәселе, бір қырынан ғалымның еркіндігі екінші бір қырынан ғалымның немен шұғылданып жатырғандығының ашық болуы. Мысалы, ол адамзатқа айтарлықтай қауіп туғызатын ізденістермен немесе түрлі бақылаусыз психологиялық тәжірибелермен айналысуы мүмкін. Бірақ оны кімдер, қалай бақылауы тиіс. Оның өзі сол саланың мамандары мен ғалымдарынсыз тағы да мүмкін емес. Ғылым этикасы арнайы ғылымдардың өзіндік салалық этикалық ілімдерін туғызған. Мысалы; экологиялық этика (энвайронментальді) – қоршаған ортаны сақтау мен қорғаудың ғылымдағы этикалық мәселелері, Биомедициналық этика (биоэтика) – трансплантология, репродуктивті технология, эвтаназия, психиатриялық мәселелер т.б. Компьютерлік этика – үгіт, насихаттар, жалған ақпараттар, компьютерлік қылмыстар т.б. Осының барлығы тек қазіргі кезең емес, болашақта да байқалатын-байқалмайтын зардаптар туғызуы ықтимал, ендеше, «олардың жобалану деңгейі қандай» деген мәселелерге алып келеді. Сондай-ақ қоғамдық ғылыми зерттеулер мен обьектілер теңсіздік пен кемсітушіліктерге жол бермеуі тиіс. Бүгінгі күні ғылым этикасында шешімін тапқан мәселелерден гөрі, қойылып жатырған мәселелер көбірек, сайып келгенде, бұның барлығы адамзаттың игілігі мен әлеуметтік тарихтың дамуына оңды септігін тигізуі тиіс. 4.Бүгінгі ғаламдық мәселелер ғылым аралық болғандықтан глобалистика ілімі аясына келіп тоғысады. Ғаламдық мәселелердің өлшемі мынада: 1. Тұтастай адамзаттың немесе жекелеген адамдардың тағдыры мен мүддесі туралы қозғалатын мәселелер; 2. Планетаның адамдарының көп бөлігі қатынасып шешуі тиіс өзекті мәселелер; 3. Әлемдік дамудың бойына сіңірілген обьективті факторлардан құралған мәселелер; 4. Шешімін таппаса адамзат пен қоршаған ортаға кең ауқымда зардаптар алып келетін мәселелер т.б. Олар барынша мобильді болып келеді, мысалы бір мәселенің өзектілігі жойылып немесе төмендейді. Сондай ақ өзара байланысты, яғни, біреуінің шешілуі басқасына жағымды немесе жағымсыз ықпал етеді. Ғаламдық мәселелер үш топқа жіктеледі: 1. Қоғам аралық (халықаралық терроризм, соғыс қаупі т.б.): 2. Қоғам мен табиғат арасындағы (энергетикалық, экологиялық); 3. Адам мен қоғам арасындағы (демография, денсаулық т.б.). Бұл мәселелерді шешу Рим клубындағы идеялар, Вернадскийдің ноосферасы, коэволюция сияқты ілімдерде талқыланған. ХХ ғасырдың аяғына таман адамзаттың болашақ тағдырына алаңдайтын ғаламдық мәселелер философиясы туындады. Бұнда негізінен жалпы адамзатты алаңдататын түйткілдер қозғалғанмен, жалпы алғанда, ол - сциентизм мен антисциентизм, жаңа солшылдар, рим клубы, технофобия проблемалары, экологиялық философия т.б. ахуалдарды қамтып, өзінің шеңберін кеңейте түскен еді. ХХ ғасырдағы ғаламдық мәселелерге мыналарды жатқызуға болады: дүниежүзілік соғыс қаупінен сақтану; экологиялық дағдарыс пен зардаптарын жеңу; батыстың дамыған елдері мен дамушы елдері арасындағы айырмашылықтарды жою; планетадағы демографиялық жағдайдың тұрақтануы; денсаулық сақтау: СПИД, рак т.б ауруларды жеңу, наркомания; мәдени және рухани құндылықтарды жандандыру; халықаралық терроризммен күрес т.б. Бұлар бір-бірімен тығыз байланысты болып келеді және кейбіреуінің өзектілігі төмендесе, оның орнына басқа өзекті мәселелер туындауы мүмкін. Осыдан ғаламдық мәселелер философиясы туындап, ол экологиялық философия, техника философиясы т.б. саларды біріктіреді. Соның бірі – Римклубығылыми-техникалық революция жағдайындағы экологиялық мәселелер мен ғаламдық мәселелерді шешуді жолға қоятын 1968 жылы итальяндық экономист А. Печчей негізін қалаған халықаралық қоғамдық ұйым ретінде құрылған отыз шақты мемлекеттің қайраткерлерін, ойшылдарын, бизнесмендерін т.б. біріктірген философиялық және мәдени-әлеуметік қозғалыс. Олардың қазіргі ғаламдық мәселелер, адамзаттың даму барысындағы қайшылықтар, дүниедегі адам болмысы, гуманистік құндылықтар, адамзат болашағы туралы философиялық пайымдаулары – әлемнің компьютерлік үлгісін жасау, капитализмнің жағымсыз беталысын сынау, адамгершілік мәртебені көтеретін құралдар іздестіру, қару-жарақты айыптау, қоршаған ортаны сақтау т.б мәселелермен ұштасып жатыр. Боткиннің «Үйренудің шегі жоқ», Б.Гаврилишиннің «Болашаққа апаратын маршруттар», Д. Медоуздың «Өсудің шегі», Форрестердің «Әлемдік динамика», М. Месаровичтің «Адамзат бетбұрыс нүктесінде», Э. Ласлоның «Адамзаттың мақсаты» т.б. жетекшілігімен болған баяндамалар мен еңбектер Рим клубының өкілдері ретінде түйткілді мәселелерді компьютерлік модельдеу арқылы қозғады. Баяндамашылардың негізгі түйіні – егер адамзаттық мәденит пен өркениет ғылыми-техникалық прогресс осындай деңгейінде өркендей беретін болса, онда ХХІ ғасырдың бірінші жартысында «ғаламдық катастрофа» болатындығы және оның қалай алдын-алу керектігі туралы. Мәселен, «Өсудің шегі» тұжырымдамасында Жер планетасының шектілігін, ондағы табиғи ресурстардың шектеулі екендігін ескере отырып, өнеркәсіп өндірісі мен адам санының өсуін шектеу қажеттігі туралы айтылады, планетамыздың осыншама адамды асырауға физикалық қабілетінің де мүмкін еместігін байыптайды, өндіріс, ауыл шаруашылығы, адам саны өсуінің осы беталысы сақталса, табиғи ресурстардың құрып бітуі мен қоршаған ортаның ластануы қауіпті шегіне жететіндігі туралы дабыл қағады. Бұның алдын алу «нөльдік өсімге», «ғаламдық өзара теңдікке» қол жеткізгенде ғана іске асады деп түсіндіреді. Бұл тұжырымдаманы екі жақты қарастыру қажет. Жағымды-оптимистік: барлық проблемалардың шешуі болатын экономикалық шексіз өсу жөніндегі технократиялық мифтің құлдырауына әсер етті; әлемдік қоғамдастықтағы дағдарыстық процестерге назар аудартты, оның саясатпен байланысын ашты; табиғи ресурстарды ысырап етпеуге көңіл аудартты; өсудің мақсаты мәселесін парасатты түрде ойлануға әкелді, өмірдің сапасын артыруға ұмтылғанын көрсетті. Жағымсыз-пессимистік: әлемдегі жағымды, тиімді әлеуметтік өзгерістерді ескермеді; тұтас адамзат дамуындағы нақты тарихи жағдайлардың болашағына жағымсыз беталыс құрды; өнеркәсіп әрекетінен бас тартуға әкелді т.б. Экологиялық философия: «Жер адамзаттың ортақ үйі» немесе «Алып кемесі»; Адамзат тіршілігінің өміршеңдігін сақтау; Ғарыштық қағидалар сияқты мақсаттардың орындалуы туралы толғанды. Осыған байланысты бұнда да оптимистік және пессимистік екі бағыт қалыптасқан. Пессимистік жердегі қайта қалпына келмейтін табиғи ресурстар таусылғандығын атап көрсетеді және техника қаншама дамыса да, өзінің зардаптарын мүлде жоя алмайтындығын тілге тиек етсе, оптимистік бағыт адамзат өркениеті бұларға баламалы энергия көздерін іздестіруді және оларды пайдалануды, экстенсивті технологияны ұсынады. Атап айтқанда, желдің, күннің, судың т.б. табиғи энергия көздерін оңтайлы пайдалану мәселелері ұсынылады және басқа да баламалар табу, қалдықсыз өндіріс, қайта қалпына келтіруге болатын қорларды жедел арада қалпына келтіру т.б. көзделеді. «Жаңа солшылдар» - қазіргі қоғам дамуы мен ондағы құндылықтарға, өмір стиліне, моральдік нормаларына қарсы шыққан, әлеуметтік нақты шындыққа наразылық білдірген бағыт. Олар қазіргі өмірлік қазыналарды жаппай жоққа шығаруға ұмтылды, нигилизм, анархизм, стихиялылықты, қоғамның ойын ережесін айыптады, оның саяси-мәдени, әлеуметтік-экономикалық құрылымынан аулақтауға ұмтылды. Өкілдері: Маркузе, Дебре, Фанон т.б. Бұл «жаңа философтар» бағытының тууына алып келді: Глюксман, Б.А. Леви, Ж.П. Долле, Г. Лярдо т.б. Олар психоанализ, экзистенциализм, структурализм бағыттарын сынай отырып, адамзат қоғамының тарихын «үстемдіктердің әр түрлі формаларының бірқалыпты ауысуы» деп ұқты, ол идеал «өмірлік мәннен» алшақтаған, көпшілік канондары тіл, мәдениет, өмір салтынан бас тартуды ұсынды. Дәстүрлі философиялық идеяларды үстемдік ғылымы деп түсінді. |