«Костенко» шахтасының К12 көмір тақтасының жағдайында механикалан- дырылған кешеннің параметрлерін талдау және таңдау. «Костенко» шахтасының К12 көмір тақтасының жағдайында механикала. Дипломная работа выполнена в полном объеме в соответствии с заданием. Технологическая схема включает расчет очистного комбайна
 Скачать 1.25 Mb.
|
|
Ra 0,63...0,32 мкм. Бытыра ағынды қақтаудың тиімділігі бытыраның өлшеміне (0,4...2 мм), оның қозғалыс жылдамдығына (60...100 м/с), бытыраның ұшу бағыты мен өңделетін беттің осі арқылы өтетін жазықтық арасындағы бұрыш пен қақтау ұзақтығына (тәжірибе ретінде белгіленеді) байланысты болады. Электротермиялық өңдеу әдісіэлектр тогының қасиетіне негізделеді, ол жылуды босату үшін жабық тізбектен өтеді. Жылу бөлудің төзімділік дәрежесі тізбектің кедергісіне пропорционалды болғандықтан, резистордың алаңдарында жоғары температураға жетуге болады. Байланыс нүктелерінде электр тогы металды қыздыруы, жұмсаруы және тіпті балқытуы мүмкін. Бұл принципті қолдану арқылы бетінің тегістелуі, металды алып тастау, оны бетіне жағуға, тесіктерді тігіп, ойықтарды кесуге және кескіш аспапты бұрғылауға болады. Процестің үрдісін бақылау үшін, жасанды салқындатуды қолдануға немесе құралды жылжыту жылдамдығын өзгертуге болады. Осындай әдіс электродты сымды қыздыру арқылы, балқыту арқылы металдың қабатын дайындауға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта ультрадыбыстық әдіс әдеттегі әдістермен өңдеу қиын болып келетін қатты және мыжылған материалдарды (мысалы, әйнек, қызғылт, алмаз, керамика, вольфрамның карбиді және т.б.) өңдеу үшін қолданылады. Қатты және сынғыш металдарды өңдеуге ультрадыбыстық тербелістерді қолдану өңделетін материалдың дірілдеткіш құрал мен абразивтердің (паста, су немесе май суспензиясы түрінде) өңдеу орнымен жанасқанында, оның жоғары деңгейлі тозуға төзімділігін қалыптастыруға негізделген. Құралды көбіне иілгіш металдан жасайды, онда абразивті бөлшектер енгізілгенде тозбайды. Осылайша, құралдың (дірілдеткіш) өзегі бағыттау үшін ғана қолданылады, ал кесудің қажақты материалмен орындайды. Ультрадыбыстық өңдеудің өнімділігі өңделетін материалдың қасиеттеріне, құралдың амплитудасы мен жиілігіне, абразивтік материалдың түрі мен тартылуына, өңдеу аймағының өлшемдері, өңделетін беттің конфигурациясына және құрал мен дайындама арасындағы қысымға (статикалық) байланысты. Электрондық-сәулелік қондырғы қуат көзінен, вакуумдық жабдықтан, бағдарламалық басқару блогынан және электрондық- оптикалық түтіктен тұрады. Электрондардың сәулеленуін және электронды сәулені шығару үшін катодты қыздыруды жүзеге асыратын қуат көзі бар. Механикалық және диффузиялық май сорғысынан тұратын вакуумдық жабдық терең вакуумды жасайды, онсыз материалдарды өңдеу мүмкін емес. Басқару блогы электронды сәулені өңдеуді автоматтандыру қызметін атқарады. Жарық сәулесімен өңдеу әдісікванттық-оптикалық генераторлар (лазерлер) көмегімен алынған жарық диапазонының электромагниттік ауытқуларын пайдалануға негізделген. Дайындау материалдарының, дисперстік қателіктердің және өңдеудің, сондай-ақ құрастыру қателіктерінің (жұтылу бөліктерінің сәйкес келмеуі немесе ауыстыруының салдарынан) әртүрлі болуына байланысты машина бөлшектері мен құрастыру қондырғыларында теңгерімсіздікбар. Корпустық бөлшектерді әзірлеу мақсаты мен техникалық шарттары. Корпустық бөлшектер құрастырмалы қондырғы бірліктері мен бөлшектерді орналастыруға арналады. Корпустық бөлшектер бөлшектер мен механизмдердің салыстырмалы күйінің дәлдігін статикалық күйінде де, машинаны пайдалану кезінде де тұрақты болуын қамтамасыз етеді, сондықтан олар жеткілікті деңгейде қаттылыққа ие болуы керек. Корпустық бөлшектерге дәлдік, беріктік, қаттылық, тозуға қарсы төзімділік, ауыспалы температурада минималды өзгеру, тығыздық, бөлшектерді оңай құрастыру және бөлшектеу бойынша талаптар қойылады. Дәлдік талаптарына жататындар: шақтама өрісі H7 және Ra 1,6...0,4 мкм болатын мойынтіректер орнатылатын негізгі саңылаулардың диаметрлерін әзірлеу, саңылаулардың өстестігінің шегіне рұқсат берілу, оны кіші саңылау диаметріне қатысты шақтама өрісінің жартысы шамасында береді, конус тәрізділік және сопақтық сәйкес диаметрге қатысты шақтама өрісінен 0,3...0,5-нен аспауы қажет. Көп жағдайда, корпустық бөлшектердің дайындамаларын сұр шойыннан, таптауға көнгіш шойыннан, түсті қорытпалардан жасайды. Діріл, соғу, бұралу және иілу сәттері жағдайында жұмыс істейтін корпустық бөлшек дайындамаларын болаттан, ал агрессивті ортада жұмыс істейтін корпустық бөлшек дайындамаларын 3X13 3H18N10T маркалы коррозияға төзімді болаттардан жасайды. Дәнекерленетін корпустық бөлшектер үшін Ст3, Ст4 төменкөміртекті болаттар қолданылады. Құйма дайындамаларды жерге, қабықшалы қорама мен темірқорамға құю арқылы алады, шағын бөлшектер үшін қорытылатын модельдер бойынша құю тәсілі қолданылады. Темірқорамға немесе металл формаларға құюды түсті қорытпалар дайындамасын алу үшін қолданады [4]. Корпустық бөлшектердің өңдеу үрдісібазалардың таңдауымен және түрлі жазықтықтар арасындағы өлшем байланысымен анықталады. Корпустық бөлшектерді базалардың тұрақтылығын және қиыстыруын ұстанып базалайды. Бұны орындаған кезде базалаудың ең жиі екі тәсілін қолданады: координаталық бұрышты жасайтын үш жазық бойынша; құрылғының екі орнату саусақтарына отырғызу арқылы Н7 квалитетпен өңделген беттер және екі тесік бойынша Кейінгі операциялардың көбінде технологиялық базалар ретінде қолдану үшін арналған өңделетін бір немесе бірнеше беттердің дұрыс орнатуына қол жеткізуге ұмтыла отырып, бірінші операцияларда дайындаманы өңделмеген жазықтыққа орнатады. Жаппай өндірісте қатты бөлшектердегі сыртқы беттердің тартажонуы кеңінен пайдаланады, оны қаралтым және тазадай өңдеу үшін, сондай-ақ, тазалау және калибрлеу үшін қолдады. Тартажону жоғары өнімді, және оны қатты қорытпалардан құрылған тартажонумен, кесу жылдамдығы 60 м/мин жететін қуатты және жүрдек тарту білдектерде орындайды. Көлденең және тік типтегі тартажону білдектерді, бiртұрғылы және көп тұрғылы білдектерді автоматты желінің ішіне енгізеді. Беттердің дәлдік және кедір-бұдырдығына деген жоғары талаптар кезінде әрлеу операциясын, жете ажарлау және жонуды енгізеді. Шағын-сериялы өндірісте базалық беттерді қырады. Құймалардағы тесіктер жеке және ұсақ сериялы өндіріс жағдайлары кезінде кескішпен кеулей жонады; бұл жөндеу тесік өсінің дұрыс орналасуын қамтамасыз етеді. Тісті кескіш бастиектерде және кескіш блоктарда үлкен диаметрлі тесіктерді өңдеу үшін қолданады. Үңгілерді құйма тесіктердің қаралтым өңдеуі, кескіш арқылы бұрғылаудан және кеулей жонғаннан кейін тесіктердің жартылай таза өңдеуі үшін қолданылады. Дәлдігі Н10 квалитетінен аспайтын тесіктердің түпкілікті өңдеу үшін үңгіні қолдануға болады. Үңгiлеу кезінде жазықтықтың бұдырлығы Ra 1,6 мкм және оданда артық құрайды. Үлкен диаметрлі негізгі тесіктерді (100 мм және оданда артық) қатты қорытпадан жасалынған тілімшелермен жабдықталған көпкескішті кеулейжону бастиектермен өңдейді. Жоғары режимдері кезінде олар жұмыс жағдайындағы жылдамдықтың ең аз саны ішінде үлкен әдіпті шығаруға мүмкіндік береді және ең өнімді құрал болып табылады. Диаметрі 400 мм–ге дейінгі тесіктердің Н6 - Н10 квалитеттер бойынша таза өңдеуі көптеген жағдайларда жазу арқылы іске асырылады. Қатты қорытпадан жасалынған тілімшелермен жабдықталған қашауларды қолданады. Н8 және Н9 квалитеттегі тесіктер бірреттік жазу арқылы, ал Н7 квалитеттің тесіктері - екі реттік жазу арқылы алады. Жазу арқылы Н6 квалитеттегі тесіктердің өңдеуін қолмен жеткізілген кесу ернеулері бар қашаумен және МСС-мен іске асырады. Бұл ретте Ra 0,8 мкм және оданда артық кедір-бұдырлығын алады. Кез-келген машинаның білігі оның ең жауапты тетіктерінің бірі болып табылады, себебі ол үлкен жүктемемен және көбінесе, үлкен айналымдармен жұмыс істейді. Осы себептерге байланысты біліктерді біршама жеңіл, бірақ берік, дәлірек айтсақ, қуыс және қабырғалары жұқа етіп жасауға ұмтылады. Турбиналардың, компрессорлардың, редукторлардың біліктерінің сыртқы үстіңгі беттері тегіс тегіс қылта, оймакілтек, бұранды, тісті доңғалақтардың тістері, ернемек, радиалды және осьті саңылаулар және басқаларының түрлі үйлесімін білдіреді. Біліктердің дайындамаларын дайындама цехтарының механикалық цех бөлімшелерінде жасайды, мұнда ұста-баспақ жабдықтарынан басқа түзетуші-калибрлеуші, кескіш, жонғыш- центрлеуші, центрлеуші, жону-сыдырушы және басқа да білдектер орнатылады. Бұл жабдықтарда илемді кесуді және оны соғылмалар мен қалыптаманы (ұста-баспақ жабдық) алу үшін сомдауды орындайды, илемді түзетуші-калибрлеуші білдектерде орнындағы және жалпы қисықтықты түзету, түзетуден кейін илемді кесу мақсатында орындайды. Шетжақтарын жеке жону мен центрлі тесіктерді бұрғылауды кеңінен қолданады. Бұл операцияларды 73С1 мод.және басқаларының бір және екі жақты центрлі білдектерінде және жону білдектерінде жүргізеді. Жеке-дара және ұсақ сериялы өндірісте шетжақтарын өңдеу мен центрлі тесіктерді бұрғылауды екі рет жонғыш-бұрама кескіш білдектерде жүзеге асырады. Техникалық талаптарды қамтамасыз ету үшін келесі әдістер қолданылады. 6-ншы квалитет қылтасының диаметрлерінің дәлдігі және кедір-бұдырлығы Ra 0,8...0,4 мкм Н класты дөңгелекті ажарлаушы білдектердің центрлерінде жетеді. Бұл операцияны тазартып жонудан кейін орындайды. Цилиндрлік пен дөңгелектен ауытқуға қатты рұқсат дөңгелектеп ажарлаумен қамтамасыз етіледі, ол түзету кезінде дірілді болдырмайтын дәлдеп өлшеуге түседі. Үстелді оның бойлық орнын ауыстырудың бағыты үлкен дәлдікпен білік центрінің осі бағытымен сәйкес келетіндей орнату керек. Бұл мақсат үшін дөңгелекті ажарлаушы білдектерде микронды дәлдіктегі дайындамасымен үстелді бұру механизмі бар. Радиалды соққыны болдырмас үшін олардың ажарлануына қылта осьтілігін бір реттен орындау керек. Алайда, дөңгелектеп ажарлаушы білдектерде центрлер айналмайтындықтан, қылтаны ажарлауды бір және одан көп орындалады, ось жоғары дәлдігін қамтамасыз ете отырып, радиалды соққыға рұқсат беріледі. Конструкциялары жағынан оймакілтектер тура, эвольвентті және басқа пішіндерде болады. Тура оймакілтектері бар оймакілтекті қосылыстар центрлеумен ішкі d немесе сыртқы D диаметрлермен және оймакілтектердің b ені бойынша орындалады (2.19-сурет, а). Эвольвентті оймакілтектерде центрлеу оймакілтектің бүйірлік пішіні жағынан жүзеге асырылады. Оймакілтекті біліктің сапасы иіндердің диаметрлі өлшемдерінің дәлдігімен, оның осьтілігімен, оймакілтектердің ені мен қадамының дәлдігімен, центрлеуші және өзге үстіңгі беттердің қаттылығымен анықталады. Бұл элементтерге дәлдік нормаларын белгілейді. Біліктерде оймакілтектерді жонумен, сүргілеумен, тарта жонумен және суық бүрлеумен кеседі. Оймакілтектерді өңдеу оймакілтектерді қосуды центрлеумен, термиялық өңдеу тәсіліне, термиялық өңдеу түрлеріне және өндіріс сериясына байланысты болады. Сериялы өндірісте оймакілтектер әдетте оймакілтекте немесе тісті жонғыш білдектерде дөңгелету әдісімен бұрамдық жонғыштармен кеседі. Ішкі диаметрдің үстіңгі беті бойынша центрленетін оймакілтекті термоөңделген үстіңгі беттердің көбі оймакілтектерді кесуден кейін бұдан әрі оймакілтекті жонуға түседі. Біліктерде оймакілтектердің пішінін түзетін үстіңгі беттері ішкі диаметрінің үстіңгі бетімен центрленеді, бір жүргенде пішінді шеңберлермен ажарлайды. Екі рет өткенде оймакілтектердің бүйір жақ беттерін екі цилиндрлі дөңгелектермен ажарлайды, ал содан кейін ішкі центрлеуші диаметрінің бетін ажарлайды. Дәлдігі және өнімділігі жағынан ең үздік нәтижелерді бір пішінді дөңгелекпен ажарлау береді. Оймакілтекті біліктер сыртқы диаметрі бойынша центрлегенде дөңгелек-ажарлаушы білдектерде ажарлайды, ал содан кейін оймакілтектерді жонады, бұл бір кешенді калибр-тығынмен жасауға мүмкіндік береді [6]. Жұмысшының қосымша уақыты мен физикалық күшін минималды жұмсау кезінде орталықта тетіктерді автоматтық бекітуді қамтамасыз ететін жетектеме қысқының құрылымы жасап шығарылған. Бұл қысқыштарда қысқыштарға арналған жұдырықшалардың орнын ауыстыру, кесу күші, инерциялық күш немесе пневможетек энергиясы көмегімен орындалады. Ұзындығының диаметрге қатынасы 10 жоғары қатты емес білікті өңдеу кезінде жеткізу тіректері ретінде білдек күймешесі немесе тұғырға бекітілетін қозғалмалы және қозғалмайтын люнеттер қолданылады. Цилиндрлік тісті дөңгелектер айналмалы қозғалысты екі параллель немесе айқасқан біліктер арасында беру үшін қызмет етеді. Біліктің айналу жиілігін өзгертумен айналдыру мезетін беру үшін қызмет ететін күш беретін тісті берілістерді, айналдыру мезетінің шағын мәндерінде біліктер арасында айналмалы қозғалысты беруге қызмет ететін кинематикалық тісті берілістерді ажыратады. Тісті дөңгелектер дайындамасын алу әдістері мен материалдары. Тісті дөңгелектерді 45 және 50 маркаларының құрылмалық болаттарынан, 40Х, 18ХГТ, 12ХН3А маркаларының қосындыланған болаттан, синтетикалық материалдар (текстолит, нейлон), сұр шойын және қоладан орындайды. Тісті болат дөңгелектердің дайындамасы болып таңбаланған шыңдалған болат пен ыстықтай жәміштелген илем болып табылады. Диаметрі 50 мм дейінгі цилиндрлік дөңгелектер және диаметрі 65 мм дейінгі күпшегі жоқ тегіс дөңгелектерді, ыстықтай жәміштелген дөңгелек илемнен, ал диаметрі 80 мм асатын цилиндрлік дөңгелектерді орташа сериялық өндірісті баспақ пен балғаларда қалыптаумен орындалатын шыңдалған темірден орындайды. Ірі көлемді өндірісте тісті дөңгелектерге арналған дайындамаларды прокаттан көлденең соғу машиналарына ыстық түсірумен алады. Тістерді кесуге дейінші тісті дөңгелектерді өңдеудің үлгілік технологиялық процестері. Берілген процестер тісті дөңгелектің үлгісі, оның дәлдік дәрежесі және өндірістің сериялығымен анықталады. Тісті дөңгелектердің дайындамаларын жону- револьверлі, көлденең және тік көпайналдырғылы жонғыш, көпкескішті, гидрокөшірме және жонғыш-бұрма жасайтын білдектерде, СББ бар білдектерде, автоматтық желілер, бұрғылайтын, көлденең және тік-созылыңқы білдектерде өңдейді. Тісті дөңгелектерді әзірлеудің бірінші кезеңін орындаудың үлгілік технологиялық процесінің бірнеше нұсқасын қарастырайық. Технологиялық базаларды өңдегеннен соң дайындаманы көпкескітші жону білдегінде немесе гидрокөшірме білдектерінде өңдейді. Кейін кілтек ойығын, оймакілтекті жонуды, тістерді кесуді және ақырғы өңдеуді орындайды. Конустық дөңгелектердің тістерін кесу. Конустық тісті дөңгелектер айналма қозғалысты қиылысатын осі бар біліктер арасында беруге арналған, оларды тік, қиғаш және қисық сызықты тістермен орындайды. МемСТ 1758-81 конус тәрізді берілістерге 12 дәлдік дәрежесі белгіленген. Жаттықтыру әдісімен конус пішінді тісті дөңгелектерді екі дискті жонғыштармен, сонымен қатар тіс сүргілеуші білдекте түзу сызықты кескіш жиегі бар екі кескішпен сүргілету арқылы орындайды. Жаттықтыру әдісі бойынша екі кескішпен сүргілетуді тіс тістері мен 20 мм дейінгі модулі бар конус пішінді дөңгелектерді кесу үшін қолданады. Модулі 3,5 мм дейінгі тісті дөңгелектерді бір жұмыс жүрісінде орындайды. Қисық сызықты тістері бар конус пішінді тісті дөңгелектерді кесуді, шеңбер доғасы немесе конус тәрізді бұрамдық жонғыш бойымен тіс пішіні бар кескіш басшамен орындайды. Бұл ретте қиғаш шиыршық тістер, дайындамасы бар өндіруші ойдағы дөңгелекті жаттықтыру нәтижесінде қалыптасады. Тіскесуден соң конус пішінді тісті дөңгелектің тістерін жонады. Бұрамдық дөңгелектерді өңдеу. Бұрамдық берілістің 12 дәлдік дәрежесін ажыратады. Кинематикалық берілістер 3-6 дәлдік дәрежесіне, ал күш бұрамдық берілістер 5-9 дәлдік дәрежесіне сәйкес келеді. 4 Өнеркәсіптік экология 4.1 Экология негіздері Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі мәселесі бірініші қатарлардың бірінде тұр. Жоғарғы индустриалдық қоғам пайда болғалы бері адамзаттың табиғат тіршілігіне қауіпті араласқаны кенеттен күшейіп кетті, бұл араласудың көлемі де ұлғайды, ол әралуанды болды және қазір адамзат үшін ғаламдық қауіп ретінде төніп тұр. Қазіргі таңда қоршаған ортаны аса көп ластайтын көзі өнеркәсіп өндірісі екені баршаға мәлім. Атмосфераны өндіріс объектілерімен ластау «қышқыл жаңбырлардың» пайда болуына әкелуі мүмкін, ал оның өзі су мен топырақ жағдайына әсер етуі мүмкін. Қоршаған ортаның ластану деңгейінің жоғарылығы сонша, таяу арадағы экологиялық жағдайды нашарлататын көптеген процестердің қайтымсыз болып қалуына қауіп төніп тұр. Ең алуан және маңызды ластану ол ортаның өзіне тән емес химиялық заттармен химиялық ластануы болып табылады.Олардың ішінде өнеркәсіптік - тұтынудан пайда болған газообраздық және аэрозольдық ластағыштар. Сонымен қатар атмосфералық ауада көмір қышқыл газдың көбеюі де ұлғайып жатыр. Сонымен қатар экологтарды Қазақстандағы су объектілерінің мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы тоқтамай жалғасып жатқаны да алаңдатып отыр. Мұнаймен ластануы гидросфера мен атмосфера арасындағы газ және су алмасуының елеулі ауытқуларына әкелуі мүмкін. Жалпы алғанда ластағыш қасиетке тән барлық қарастырылған факторлар биосферада болып жатқан процестерге елеулі әсерін тигізіп отыр [19]. Сондықтан экологиялық жағдайдың түбегейлі жақсаруы бола қойған жоқ және қоғамның өмір сүруіне лайық, биосфераның тұрақсыздануына, оның қоршаған орта сапасын қалыпты деңгейде қамтамасыз ету қасиетінен айыруға әкелу жолындағы табиғи жүйелердің нашарлауымен сипатталады. Жалпы ірі өндіріс орындарын дамыту 3 факторға байланысты: Шикізат көзі. Адам күші. Су ресурстары. Осы үш фактордың арақатынасын сақтамай ірі енеркәсіп орындарын дамыту мүмкін емес. Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель (1866). экология ғылымы жедел дамып, көптеген жаңа салалары пайда болды. 19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен жекелеген факторлардың, әсіресе климаттық факторлардың,организмдердің таралуы мен сан динамикасына әсерін зерттеді. Бірімен-бірі тығыз байланысқан, біртұтас құрылымдық бірлік түзетін организмдер қауымдастықтары (қ. Биоценоз) туралы ұғым да осы кезде қалыптаса бастады (К.Мәбиус, 1877; С.Форбс, 1887). 20 ғасырдың басында экология жеке ғылым бағыт ретінде таныла бастады, ал “экологияның алтын ғасыры” аталған 20 – 40-жылдары популяциялар мен қауымдастықтарды зерттеудің басты бағыттары айқындалып, Экологияның негізгі ережелері мен заңдары тұжырымдалды: Ф.Клементс (1916) биоценоздардың өзгеріп, дамитынын және бұл бейімделушілік сипатындағы құбылысекендігін көрсетті; А.Тинеманн (1925) өнім ұғымын енгізді, ал Ч.Элтонның Э. бойынша алғашқы оқулығында (1927) биоценоздарда жүріп жатқан процестердің заңдылықтары көрсетіліп, трофикалық қуыс ұғымына анықтама берілді, экологиялық пирамидаларұғымы тұжырымдалды; 1926 жылы В.И. Вернадскийдің “Биосфера” атты кітабы жарыққа шығып, онда алғаш рет Жердегі бүкіл тірі организмдер жиынтығының – “жердің тірі затының” ғаламдық рөлі айқын көрініс тапты. А.Тенсли (1935) және В.Н. Сукачев (1940) еңбектері бірімен бірі өзара тығыз байланысқан, қоршаған физикалық ортамен зат және энергия алмасып отыратын организмдер кешені туралы көзқарастардың дамуына, экожүйе және биогеоценоз ұғымдарының қалыптасуына әкелді. Популяция санының ауытқуларын, популяциялар арасындағы әсерлесулерді сипаттайтын матем. модельдер құру (А.Лотка, В.Вольтерра, 1925, 1926), сол модельдерді эксперимент барысында тексеру (Г.Ф. Гаузе, 1934) сияқты, қазіргі теория Экологияның негізін құрайтын зерттеулер де сол жылдары қалыптаса бастады. Көмірдің ерітінді қабатында жоғалуын азайту үшін, тігістерді әзірлеудің негізсіз схемасы бар. K12, K10 және K7 форматтағы лавалардан кейін қазба жұмыстары жүргізіліп, қазба полюстерін пайдалану жерді жоғалтуды әдейі схема бойынша жұмыс істеуге және әзірленген кеңістікте қазба жұмыстарын жүргізуге қарағанда 2-4% -ға азайтуға мүмкіндік береді. 20 ғасырдың 60–70-жылдары, бұған дейін негізінен биолог мамандардың арасында ғана қолданылып келген “экология” термині кенеттен көпшілік арасында ең танымал терминдердің біріне айналды. Осы жылдары, табиғат пен адамзат арасындағы қайшылықтардың үдей түсуіне байланысты, қоршаған ортаның ластануы, қоршаған ортаның ахуалы, халық санының өсуі, азық-түлік пен энергия қорларын пайдалану сияқты мәселелер ғылымның әр түрлі салаларында зерттеліп, бұқаралық ақпарат құралдары бетінде кеңінен талқылана бастады және бұл процесс әлі де жалғасын табуда. Соның нәтижесінде экологиялық дүниетаным жаратылыстану ғылымдары ғана емес, көптеген қоғамдық ғылымдарға да енді, экологияда көптеген жаңа бағыттар пайда болды. Бұл бағыттар мен салалардың бірқатары Э.Геккель негізін қалаған биология экологиядан әлдеқайда алшақ жатыр. Кейбір “экологиялық” деп аталып жүрген ғылым салаларының қазіргі күнге шейін нақты шекаралары белгіленіп, еншісі ажыратылған жоқ және солардың барлығын қанағаттандырарлық ортақ анықтама беру оңай емес. Экологиялық ғылымдардың соншалық сан алуан болуына қарамастан осы күнгі экологияның барлық салалары мен бағыттарының негізінде организмдердің қоршаған табиғи ортамен қарым-қатынасына арналған іргелі биология идеялар жатыр. Мысалы, бірінен бірі соншалық алшақ көрінуі мүмкін, өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін жерсіндіру, егістікке берілетін минералдық тыңайтқыштардың мөлшерін белгілеу, дәрі-дәрмектердің емдік мөлшерін анықтау, атмосфераға шығарылатын немесе су қоймаларына төгілетін ластаушы заттардың шектік концентрацияларын есептеу сияқты шаралардың негізінде экологиядағы шектеуші факторлар ережесі мен толеранттық заңы жатыр. Экология – организмдердің бір-бірімен және қоршаған табиғи ортамен әсерлесу заңдылықтарын зерттейтін іргелі табиғаттану ғылымы деп анықтама беруге болады. Жедел дамып келе жатқан және шекарасы көмескі экология салаларының қатарында адамның қоршаған ортамен қарым қатынасын зерттейтін әлеуметтік экологияны атап өткен жөн: Зиянды факторлар құйма өндірісінің барлық сатыларында орын алған. Шаңның қарқынды бөлінуі шихтаны дайындауда және пешке салуда, құм-саз қоспаларын даярлауда және олардан қалып пен стержендарды жасауда, сусымалы шаң шығарушы материалдар мен химикаттарды тасу мен өңдеуде, және де металды балқыту процестерінде, дайын құйманы топырақтан жасалған қалыптан шығаруда, оны тазалауда және шабуда жүреді. Металды балқыту, оны қалыпқа құю, дайын бұйымдарды қалыптан шығару операциялары улы газдар мен жылудың бөлінуімен жүреді. Еңбек гигиенасы мен экология сұрақтарын радикалды шешу жолы болып құю өндірісінің қалдықсыз технологиясын жасау саналады. Осы проблеманы тиімді шешу мысалдары ретінде өнеркәсіпте алюминийді алудың фторсыз әдісін енгізу арқылы атмосфераға шығарылатын зиянды шығарыстарды едәуір азайту мүмкіндігін және магнийлік құймаларды флюсті қолданбай құю арқылы аз қалдықта технологияны қолдануды келтіруге болады: ең жалпылама түрде – қоғамның география, әлеуметтік және мәдени ортамен, яғни адамды қоршаған ортамен ара салмағын зерттейтін ғылыми пән; адамзат қоғамының табиғи ортамен әсерлесуін және өзара байланыстылығын зерттеу арқылы табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылым негіздерін жасайтын, сол арқылы табиғатты сақтап, адамның тіршілік ету ортасын оңтайландыруды көздейтін ғылыми пән. Әлеуметтіу экологияның негізгі міндеті – адамзат қоғамының және оның жекелеген аймақтық топтарының табиғатпен әсерлесу заңдылықтарын зерттеу негізінде жаңа табиғи-мәдениеттендірілген ортаны жобалау; жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын қарастыртын адам экологиясының бір бөлігі; адамдардың іс-әрекеттерін және сол іс әрекеттерді өзге адамдардың түсінуін, жеке тұлға немесе ұжым ретінде әлеуметтік-психология тұрғыдан баға беруін зерттеу. Зерттеу нысаны ортақ болуына байланысты әлеуметтік экология адам экологиясымен ұштасады. Экологияның негізі биологияда жатқанымен, қазіргі кезде ол шын мәнінде биология шеңберінен шығып, көптеген салалары қолданбалы, экономика, қоғамдық ғылымдарға ұласады. Көпшілік қауымға экологияның биология негізінен гөрі оның табиғатты қорғау, табиғат қорларын ұтымды пайдалану (табиғатты пайдалану) сияқты қолданбалы қырлары немесе өнеркәсіптік экология, агроэкология, урбоэкология, адам экологиясы сияқты салалық бөлімдері көбірек танымал. Экологияның барлық салаларының теориясы негізін құрайтын биология экологияны немесе жалпы экологияны айрықша қарастырған жөн. Биологиялық экология – негізінен биол. жүйелерге әсер етуші қоршаған орта факторларының үш тобын (абиотикалық фактор, биотикалық фактор, анторопогендік фактор) және жердегі тірі материяның ұйымдастырылуының төрт деңгейін (дара организмдер деңгейі, популяциялар деңгейі, экожүйелер деңгейі, биосфера деңгейі) зерттейді. Тиісінше, дара организмнің немесе белгілі бір түрге жататын организмдер тобының қоршаған орта жағдайларымен, әсіресе физикалық ортамен қарым-қатынасын зерттейтін бөлімі аутэкология деп аталады; популяциялардың құрылымы мен сан динамикасы, популяция санының реттелу механизмдері, жойылып кету қауіпі төнген түрлерді сақтау, шаруашылық мәні бар түрлер мен олардың жекелеген популяцияларын сүйемелдеу немесе керісінше санын шектеу сияқты мәселелермен демэкология (популяциялық экология) шұғылданады; өсімдіктерден, жануарлардан және микроорганизмдерден тұратын күрделі жүйелердің құрылымын, дамуын, орнықтылығы мен өнімділігін, аталған организмдер топтарының арасындағы сан алуан әсерлесулерді, олардың бір-бірімен және физикалық ортамен зат және энергия алмасуын зерттеу синэкологияның үлесіне тиеді. Жер биосферасының тіршілік ортасы ретіндегі ерекшеліктерін, қалыптасу тарихын, құрылымы мен қызмет атқару заңдылықтарын, адамның шаруашылық және өзге де әрекеттеріне байланысты биосферада болып жатқан өзгерістерді, биосфераның келешегі мәселелерін глобалдық экология (ғаламдық экология) зерттейді. Глобалдық экологияның теориясы негізін В.И. Вернадский тұжырымдаған биосфера туралы ілім құрайды. Қорыта айтқанда, биология пән ретінде, экологияға әр түрлі деңгейдегі биология жүйелердің қоршаған орта жағдайларымен әсерлесе отырып қалыптасуы, дамуы және тұрақты қызмет атқаруы жөніндегі ғылым деп қарастыруға болады. Оның зерттеу бағыттары ортаға бейімделудің экология механизмдері, популяциялардың санын реттеу, өнімділік процестерін басқару, табиғи және антропогендік ценоздардың орнықтылығы, экологиялық индикация, экологиялық мониторинг сияқты проблемалар төңірегінде шоғырланады [14]. Қазіргі кезде экология ғылымы көптеген басқа да ғылымдармен тығыз байланыста дамып, жаңа ғылым салалары мен бағыттары пайда болуда. Мысалы, әлеуметтік экология, өнеркәсіптік экология, геоэкология, инженерлік экология, ауыл шаруашылығы экологиясы, ғаламдық экология Әлеуметтік экология — табиғат пен қоғам арасындағы өзара карым-қатынас заңдылықтарын "табиғат + адам + қоғам" жүйесі негізінде зерттейді. Өнеркәсіптік экология — өнеркәсіптік нысандардың тірі организмдерге және қоршаған орта жағдайларына әсерін зерттейді. Геоэкология — жер бетіндегі экожүйелердегі және биосфералық деңгейдегі сыртқы орта құбылыстарының өзара байланысын және олардың тірі организмдермен қарым-қатынасын зерттейді. Ауыл шаруашылығы экологиясы — ауыл шаруашылығы салаларының сыртқы ортамен өзара қарым-қатынасын агроценоздардың даму өзгеру заңдылықтарын және ауыл шаруашылығы салаларының бір-біріне әсерін зерттейді. 4.2 Атмосфера қорғау шаралары Белгілі бір ортада сол жерге тән емес, жаңа физикалық, химиялық және биологиялық заттардың болуын немесе бұл заттардың табиғи орташа көпжылдық деңгейден жоғары болуын ластану деп атаймыз. Атмосфераның ластануы табиғи (жанартаулар атқылауы, орман өрттері, шаңды құйындар, үгілу) және антропогенді (өнеркәсіптер, жылу энергетикасы, ауыл шаруашылығы) жағдайда жүруі мүмкін. Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (Жер шарында бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы белсенді), тау жыныстарының үгітілуіне, шаңды дауылдардын тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде) теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерігінді тамшыларының құрғауына, өлген организмдердің іріп-шіруі процестеріне байланысты. Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни, әртүрлі ауру қоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ споралары, кейбір өсімдіктердің тозаңдары, сонымен қатар космос шаң-тозаңдары жатады. Космос шаңы атмосферада жанған метеориттер қалдықтарынан пайда болады. Секундыша атмосфера арқылы үлкен жылдамдықпен (11-ден 64 км/сек дейін) 200 млн-ға жуық метеориттер ауа қабатынан өтіп отырады да, 60-70 км биіктікте көбісі жанып үлгереді. Ғалымдардын айтуы бойынша тәулігіне жер бетіне 1018 кішігірім метеориттер түседі. Жыл сайын жерге 2-5 млн тонна космостық шаң түсіп отырады. Табиғи шаң да Жермен жанасқан атмосфераның құрамдық бөлігіне жатады. Ол ауада қалқып жүретін радиустары 10−16-10−5м шамасындағы бөлшектерден тұрады. Атмосфераның төменгі қабаттарын шаңмен ластайтын көздердің арасында шөлді дала мен басқа да сусыз даланы айрықша атап кетуге болады. Атмосферадағы шаң буды суға айналдырумен қатар, күн радиациясын тікелей сіңіреді және тірі организмдерді күн сәулесінен қорғайды. Заттардың биологиялық жолмен ыдырауы көп мөлшерде күкіртті сутектің, аммиактың, көмірсутектерінің, азот оксидтерінің, көміртегі оксиді мен диоксидінің және т.б. түзілуіне және олардың атмосфераға түсуіне апарады. Атмосфералық ластануға табиғаттың алапат құбылыстарының қосатын үлесі айтарлықтай. Мысалы, орта есеппен жанартаулардың атқылау нәтижесінде жылына атмосфераға 30 - 150 млн/т газ және 30 - 300 млн/т ұсақ дисперсті күл тасталып отырады. Тек Пинатубо (Филиппин) жанартауы атқылаған кезде (1997 ж.) атмосфералық ауаға 20 млн тонна күкірт диоксиді шығарылды. Жанартаулар атқылағанда атмосфераға бірқатар химиялық ластағыштар - сынап, мышьяк, қорғасын, селен түседі. Ірі орман өрттері салдарынан да атмосфера көп мөлшердегі шаңмен ластанады. Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар, көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы және т.б. жатады . Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге белуге болады: шикізат, материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар. Атмосфераға таралатындар: газ, бу, ауа тозаңы, энертетикалық : шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өpic, жарық , ультракүлгін және лазерлі сәулелендірулер және т.б. Ауаны ластайтын компоненттердің химиялық құрамы отын-энергетика ресурстарының және өндірісте қолданылатын шикізаттың түріне, оларды өңдейтін технологияға байланысты болады. Атмосфераға бөлінетін 52 гт әлемдік антропогендік шығарындының 90%-ын көмір қышқыл газы мен су буы құрайды (бұлар әдетте ластағыштар қатарына кіргізілмейді). Техногенді шығарындылардың құрамында бірнеше мыңдаған қосылыстар кездеседі. Бірақ олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни, тонналап атмосфераға шығарылатындыларға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе), көміртегі оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. Ғалымдар, экологтар ғана емес, жұмысы мұнай кен орындарымен байланысты көптеген адамдар - мұнай өндіру кезінде бөлініп шығатын газдарды пайдаға асыру (утилизация) мәселелерін көтеріп жатыр. Үкімет теория жүзінде бұл бағыттың маңызды екенін көптен бері айтуда. Тіпті алғашқы жобалардың бірін бекітіп, мүмкіндігінше жақын арада іс жүзінде қолға алынатынын да айтты. Алауларда газдарды жағу арқылы Қазақстан бағалы энергетикалық ресурстардан қағылып отыр. Мұнан басқа бұл газ ластаушылардың бірі ретінде планета температурасының өзгеруіне әсер ететін қуатты көздердің бірі. Соңғы уақытқа дейін республикада атмосфералық ауаны ең қатты ластайтын көздерге, әсіресе, күлі көп шығатын көмірлерді пайдаланатын жылу энергетикалық кешендерді де жатқызып келді. Экономикалық дағдарыс кезінде қалада амалсыздан көнтеген өнеркәсіп орындары тоқтап қалды. Алайда қала атмосферасындағы көміртеті оксиді мен азот оксидінің мөлшерінің артуы саны күннен-күнге көбейе түскен автокөліктер есебінен болды. Қазақстанның үлкен қалаларында көп тараған химиялық ластаушы - күкіртті газ (күкіртті ангидрид). Зерттеулер өкпе паталогиясы мен атмосфералық ауаның ластануының арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетеді. Күкіртті ангидридтің мөлшерінің көбеюі бронхиалды астма мен созылмалы бронхит ауруының асқынуьша алып келеді [15]. 4.3 Зиянды факторлар Өндірісте машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігі міндетті. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз, ал, бұл еңбекті қорғаудың техникалық құрамдас элемент бұзылды деген сөз. Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет. Еңбекті қорғау барлық меншік нысанындағы ұйымдардағы еңбекке, сонымен қатар, қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, еңбек мүшелерінің, тәжірибеден өтіп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп жүрген азаматтардың еңбегіне де қатысты болып табылады. Тар мағынада еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар мен шаралардың жүйесі. Бұл шаралар мен құралдар мыналардан тұрады: еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқаулардан; ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормалардан; әйелдердің, кәмелетке толмағандардың және еңбекке қабілеті төмен тұлғалардың еңбегін қорғау жөніндегі нормалардан; өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінен; қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі ережелерден тұрады. Еңбекті қорғау мәселелеріне қатысты ХЕҰ-ның бірқатар Конвенциялары күшіне енгізілді. Халықаралық еңбек ұйымы 1989 жылдың 28 сәуірінде Канадалық, Американдық жұмысшылардың бастауымен өндіріс орындарына қайғылы жағдайға душар болған, жарақаттанған жұмысшы өкілдерін еске алу, олардың әлеуметтік қорғалуын үкімет тарапынан қолдау жөнінде бастама көтерді. Бұл ұсынысты бүкіләлемдік ерікті кәсіподақ мақұлдап, қазіргі уақытта барлық елде осы күн айрықша маңызға ие болып келеді. Еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауды жақсартуда ең негізгі міндеттердің бірі-қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған кәсіптік одақтардың қызметі елеулі рөл атқарады. Басқа да кез келген қоғамдық ұйым тәрізді кәсіподақ та ықпал етудің ең саналуан формаларын пайлаланады. Осы тектес ықпал етулердің неғұрлым қонымды және тиімді формаларының бірі - еңбек заңнамасының еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы талаптарын сақтауға қоғамдық бақылауды ұйымдастыру болып табылады. Еңбек жағдайларын жақсарту әлеуметтік жақсы нәтижелер береді – қызметкерлердің денсаулығы артады, жұмысы қанағаттандырады, еңбек тәртібі артады, өндірістік және қоғамдық белсенділік пен басқа да еңбекшілердің жоғары сатылы дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жоғарылайды. Азаматтардың еңбек еркінділігіне сай конституциялық құқығына байланысты туындайтын Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген еңбек қатынастарын Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңы реттейді, ол Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген және жекелеген қызметкерлер категорялары арасында еңбек қатынастарын реттейтін Заң мен басқа да нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Еңбек қауіпсіздігін қорғау саласында басшылардың, сала мамандарының біліктілігін тексеру, оларды оқыту, арнайы сертификат алу шаралары, оған жұмсалатын қаржы көздері ұжымдық шартпен айқындалып, нақтылы орындалып отыруы тиіс. Бірінші кезекте әр сала бойынша нұсқамалық ержелер жасау, онымен таныстыру мекеменің тікелей басшысының міндеті болып саналады. Адам құқығы, оның қорғалуы жөнінде әрбір мекеме басшысы қатаң тәртіп орнатып, қауіпсіздік шараларының бұзылуына жол бермеуі тиіс. Өндірістегі зиянды факторларга келетін болсақ олар: Шу Шаң Газ Діріл және т.б. Шу, шуыл - дыбыс сигналын қабылдауға бөгет жасайтын табиғаттағы, тегі әртүрлі бейберекет акустикалық тербеліс. Шаң - қатты бөлшектердің атмосферадағы жиынтығы. Шаңның пайда болуына қарай табиғи және жасанды, минералдық, органикалық шаруашылық коммуналды-тұрмыстық болып бөлінеді. Түтіннен айырмашылығы - желсіз кезде шаң шөгеді. Адамның денсаулығына диаметрі 2,5 мкм-ден кем ұсақ бөлшектер қауіпті болып саналады. Шаңның қаншалықты зиянды болатыны құрамына байланысты. Шаң бөлшектері неғұрлым ұсақ болса, олар солғұрлым атмосферада және адамның өкпесіне енгенде өкпенің ең терең бөліктерінде ұзақ сақталады.Шаңның әсерінен жиі кездесетін аурулар қатарына; пневмокониоз бен бронхит жатады. Діріл — скалярлық шамамен сипатталатын нүктенің немесе механикалық жүйенің қозғалысынан туындайтын тербеліс. Ортаның дыбыстық тербелістер бӛлшектері кезінде содаауыспалы қысым пайда болады, оны дыбыс қысым Р деп атайды. Дыбыс толқындарын тарату энергияны ауыстырумен ілеседі, шамасы дыбыс қарқындылығымен І анықталады. Адам есітіп анықталатын ең аз дыбыс қысымын Р0 және ең аз дыбыс қарқындылығын І0 табалдырықтық деп атайды. Шамалы естілетін дыбыстың қарқындылығы (естілу табалдырығы) және ауыртатын әсерді шақыратын дыбыстардың қарқындылығының (ауырту табалдырығы) айырмашылығы бір бірінен миллион есе болады. Сондықтан шуылды бағалау ҥшін дыбыс қысымы мен қарқындылығының абсолюттік мәнін емес, олардың Р0 және І0 табалдырықтық мәндеріне қатынасы бойынша алынған логарифмитикалық бірліктегі салыстырмалы деңгейін ӛлшеу ыңғайлы болады. 4.4 Зиянды факторларды алдын алу шаралары Экологиялық зиянның пайда болу нысандары алуан түрлі болып келеді. Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы жəне оның компоненттері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи объектілер жəне жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы, жойылуы) арқылы байқалады. Денсаулыққа келтірілген экогендік зиянды өтеу заң тұрғысынан алып қарағанда күрделі мəселе. Заңгерлердің көбі бұның себебін сондай зиянның туындау жəне пайда болу ерекшелігінде деп тануда. Туындау көзі бойынша ол экологиялық, ал пайда болу сипаттамасы бойынша антропологиялық (адамға қатысты) болып табылады. Сондықтан оны өтеу азаматтық заңдардың денсаулыққа келтірілген зияны туралы ережелеріне сəйкес жүргізіледі [18]. Сонымен бірге ластанған қоршаған ортаның жағымсыз əсерінің өзге де қоғамдық маңызы бар. Айталық, оның демографиялық салаға қатысы: халық өсімінің бəсеңдеуі, адамның өмір жасының қысқаруы, тумысынан кемтар адамдардың көбеюі. Сондықтан десаулыққа келтірілген экогендік зиянды екі аспект тұрғысынан қарауға болады: біріншіден, ол адамға келтірілген (жеке) зиян, екіншіден, қоғамға келтірілген (қоғамдық) зиян. Жеке жəбірленуші келтірген зиян оның материалдық жəне материалдық емес шығындарының жиынтығымен анықталады. Ал халық арасындағы аурулардан қоғамға келтірілетін зиян ұлттық табыстың төмендеуі, денсаулық сақтау органдарының жəбірленушілерді емдеуге жұмсайтын қосымша шығындары, санитарлық-эпидемиологиялық қызметтердің гигиеналық жəне алдын алу шараларын жүргізуге шығындары арқылы байқалады. Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі экологиялық қауіптің анықтамасын береді. Соған сəйкес экологиялық қауіп дегеніміз антропогендік жəне табиғи əсерлер ықпалынан, оның ішінде дүлей зілзалаларды қоса алғанда, зілзалалар мен апаттар салдарынан қоршаған ортаның жай-күйі бұзылуының, өзгеруінің болуымен немесе ықтималдығымен сипатталатын, жеке адам мен қоғамның өмірлік маңызы бар мүдделеріне қауіп төндіретін жай-күйін айтамыз. Экологиялық қауіпті объект болып салынуы мен қызметі адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиянды əсерін тигізуі мүмкін немесе зиянды əсерін тиізетін шаруашылық объектісі жəне өзге де объект саналады. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің 23-тарауы 173-бабында төтенше экологиялық жағдай мен экологиялық зілзала туралы анықтама берілген. Онда төтенше экологиялық жағдай деп шаруашылық жəне өзге де қызмет немесе жаратылыстың табиғи процестері нəтижесінде қоршаған ортада халықтың денсаулығына, табиғи экологиялық жүйелердің, өсімдіктер мен жануарлардың генетикалық қорларының жай-күйіне қауіп төндіретін тұрақты теріс өзгерістер болатын аумақ учаскесінде туындаған экологиялық ахуал түсіндіріледі. Кесте 4.1 Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың тізімі
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
