АНАТ ЭНДО.docx. Эндокринді жйе туралы жалпы тсінік, гуморальды тепетедік
 Скачать 5.04 Mb.
|
|
Эндокринді жүйе туралы жалпы түсінік, гуморальды тепе-теңдік. ЭНДОКРИНДІБЕЗДЕР (ТҮТІКТЕРІЖОҚ БЕЗДЕР). Организмде өтетін процестерді реттеу жүйке жүйесімен ғана емес, сонымен катар эндокринді бездермен қамтамасыз етіледі. Ақырғыларына топографиялық орналасуы және шығу тегі әртүрлі бездер жатады,олардың түтіктері жоқ және шығаратын секретін (инкрет) тікелей қанға немесе лимфаға бөледі. Эндокринді бездердің (ағзалардың) жұмыс өнімдері —гормондар. Бұл өте аз мөлшерінде организмнің әртүрлі функциясына эсер ете алатын жоғары дәрежелі биллогиялық активті заттар. Гормондар (грек, hormao - тітіркендіремін) сұрыптаушы функцияға ие, яғни нысана-мүшелердің жұмысыга нақты эсер ете алады. Олар жасушалардын, тіндердің, мүшелердің және барлық организмнің өсу және даму үрдістеріне рет теуші әсерді камтамасыз етеді. Гормон өнімінің артықшылығы немесе жетіспе- ушілігі организмде ауыр ауытқушылықтар мен ауруларды тудырады. Бір-бірінен анатомиялык дараланған эндокринді бездердің өзара әсері айтарлық. Нысана мүшелерге гормондар қан арқылы жеткізілетіндіктен мүшелердің бұл реттелуін гуморалді реттелу деп атайды. Сонда да орга низмде өтетін барлық үрдістер орталык жүйке жүйесінің бақылауында болады. Мүшелер жүйесінің осындай реттелуі жүйке- гуморалді деп аталады. 1954 жылы орыстың атақты морфолог ғалымдары А.А. Заварзин мен С.И. Щел- кунов ұсынған топтастыру бойынша ішкі секрециялық бездер эмбрионалдық дамуы бойынша 5 топқа бөлінеді. - Бірінші топ бездерге: ұрықтың жұт қыншағы мен желбезек қалтарының эпи- телийден дамыған, энтодермалді бездердің бронхогендік тобы: а) қалқанша без; ә) қал- қанша жанындағы без; б) айырша без жатады. - Екінші топ бездерге: ішектің түтікшесі- нен дамыған энтодермалді бездер тобы: а) ұй- қы безінің аралшасы; ә) асқазан-ішектік без дер жатады. - Үшінші топ мезодермалді бездерге: a) бүйрекүсті бездің қыртысты бөлігінің интерстициалді бөлігі; ә) жыныс бездері жатады. - Төртінші топ бездерге: аралық мидан дамыған эктодермалді бездің неврогендік топтары: а) эпифиз безі; ә) гипофиз безі жа тады. - Бесінші симпатикалық нерв жүйесі-нін симпатикалық элементтерінен пайда бол ған эктодермалді бездердің адреналді тобына: бүйрек үсті безінің милы бөлігі мен хромофинді денешіктер жатады. Ішкі секреция бездерінің жіктелуі. Жеке эндокриндік бездердің пішіні, мөлшері мен орналасуындағы айырмашылықтарға қарамастан, соңғылары кейбір жалпы анатомиялық және физиологиялық қасиеттерге ие. Ең алдымен, олардың барлығы Шығыс арналарынан айырылған. Секреция қанайналым жүйесінде жүретіндіктен, эндокриндік бездер қан тамырларының кең дамыған желісіне ие. Бұл қан тамырлары безге әртүрлі бағытта еніп, сыртқы секреция бездерінің каналдарына ұқсас рөл атқарады. Қан тамырларының айналасында олардың құпиясын қанға шығаратын безді жасушалар бар. Қан тамырларының байлығынан басқа, капиллярлық желінің ерекшеліктерін де атап өтуге болады. Бұл бездердің капиллярлық желісі өте біркелкі емес кеңейтілген капиллярлардан, синусоидалардан тұруы мүмкін, олардың эндотелий қабырғасы аралық дәнекер тінінсіз бездің эпителий жасушаларына жақын орналасады. Сонымен қатар, кейбір жерлерде синусоидалардың қабырғасы тіпті үзіліп, эпителий жасушалары тікелей тамырдың люменіне енеді. Салыстырмалы түрде кең синусоидаларда қан ағымы баяулайды, бұл осы бездің жасушаларының оның тамырлары арқылы өтетін қанмен ұзақ және тығыз байланысын қамтамасыз етеді. Эндокриндік бездер, олардың организм үшін маңыздылығымен салыстырғанда, салыстырмалы түрде аз мөлшерде болады. Сонымен, олардың ішіндегі ең үлкен қалқанша безінің массасы орта есеппен 35 г құрайды, олардың кеңеюі тетаникалық құрысулар мен өлімге әкелетін паратироид бездері ұзындығы шамамен 6 мм құрайды.эндокриндік бездердің секреция өнімдері өсінділер немесе гормондар деп аталады (hormao — қозу). Бөлінетін зат кез-келген органға немесе тіндерге нақты әсер етуі мүмкін. Мысалы, қалқанша безінің секрециясы метаболизмге тікелей әсер етеді, оның ағзадан жоғалуы тамақтанудың бұзылуына әкеледі. Эндокриндік бездер шығаратын басқа заттар дененің өсуіне және дамуына әсер етеді. Гормондар қанға аз мөлшерде енетініне қарамастан, олар күшті физиологиялық әсерге ие Орталық: * гипоталамустың нейросекреторлық ядролары, * гипофиз, * эпифиз. Перифериялық эндокриндік бездер: - Аденогипофизге тәуелді бездер: •қалқанша безі (фолликулалық тироциттер), * бүйрек үсті бездері (кортекс). - Аденогипофиз-тәуелсіз бездер • паратироидты бездер, •бүйрек үсті бездері (медулла), •қалқанша безінің жасушалары. Эндокринді емес мүшелердің эндокринді бөліктері: •ұйқы безінің Лангерганс аралдары (гипофиз-тәуелсіз), •жыныс бездерінің эндокриндік бөліктері-ұрықтар, аналық бездер (гипофизге тәуелді), •плацентаның эндокриндік жасушалары (гипофизге тәуелді). Эндокринді бездердің морфологиялық ерекшеліктері. Эндокриндік жүйе эндокриндік органдардың морфологиялық белгілері бездердің жіктелуі Бездердің 3 тобы бар: 1. Қуысқа шығатын жолдары бар экзокринді (сыртқы секреция): - ауыз қуысының үлкен бездері; -ауыз қуысы мен асқазан-ішек жолының ұсақ бездері; - бауыр. 2. Шығару жолдары жоқ және өз құпиясын тікелей қан мен лимфаға бөлетін эндокриндік (ішкі секрециялар): - гипофиз; - эпифиз; - қалқанша безі; - паратироидты бездер; - бүйрек бездері. 3. Аралас, онда бір уақытта экзокринді және эндокриндік бөліктер болады: - ұйқы безі; - жыныс бездері. Эндокриндік бездер құрылымы мен дамуында, сондай-ақ олар шығаратын гормондардың химиялық құрамы мен әсерінен ерекшеленеді. бірақ олардың барлығы жалпы анатомиялық және физиологиялық сипаттамаларға ие және кейбір жалпы қасиеттерге ие: 1. Құрылымында олар паренхималық органдар. 2. Олардың барлығы Шығыс арналарынан айырылған. 3. Олардың қызметін анықтайтын барлық дерлік эндокриндік бездердің негізгі тіндері-безді эпителий. 4. Эндокриндік бездер, олардың организм үшін маңыздылығымен салыстырғанда, салыстырмалы түрде аз мөлшерде болады. 5. Барлық эндокриндік бездер қан тамырларының кең дамыған желісіне ие. Бұл гормондардың биосинтезі үшін қажетті заттардың тез жеткізілуін қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, гормондардың тиісті органдарға жеткізілуі жүзеге асырылатын қан ағымы бар. Қан тамырларының көптігінен басқа, капиллярлық желінің ерекшеліктерін де атап өтуге болады. Бұл бездердің капиллярлық желісі синусоидалар деп аталатын өте кеңейтілген капиллярлардан тұрады. Синусоидаларда қан ағымы баяулайды, бұл осы бездің жасушаларының оның тамырлары арқылы өтетін қанмен ұзақ және тығыз байланысын қамтамасыз етеді. 6. Эндокриндік бездердің секреция өнімдері инкреттер немесе гормондар деп аталады, hormao-қозу. Олар дене функцияларын реттеуге және үйлестіруге қатысады. 7. Эндокриндік бездер жүйке жүйесімен тығыз байланысты. Біріншіден, бездер вегетативті жүйке жүйесінен бай иннервацияны алады. Екіншіден, бездердің құпиясы өз кезегінде қан арқылы жүйке орталықтарына әсер етеді. 8. Эндокриндік бездер өте күрделі қарым-қатынаста. біреуінің функциясының бұзылуы басқалардың жұмысына әсер етеді, яғни олар бір-біріне өзара әсер етеді. +9. Эндокриндік бездердің дисфункциясы эндокриндік деп аталатын аурулардың себебі болып табылады. Бір жағдайларда осы аурулардың негізінде жатыр артық өнім гормондар, гиперфункция безі, басқа жеткіліксіздігі білім беру гормондар, гипофункция безі. Гипоталамус-мүше ретіңде, гормондары, атқаратын қызметі. Гипоталамус: ядролардан, еміздік денеден, сұр төмпешіктен, құғыш бөлііктен (осы бөлікпен гипофизбен байланысады) тұрады. Гипоталамус өз алдында ядролардың жиынтығынан тұрады. Медиальді топ (алдыңғы бөлігінде орналасады) ядролары: Супероптикалық ядро Паравентрикулярлы ядро Осы ядролардан синтезделеді - Вазопрессин және Окситоцин гормондары. Кейін Херринг денешіктер арқылы гипофиздің артқы үлесіне - Нейрогипофизге қарай бағытталып, сол жерде жинақталады. Туберальды зонасында: Вентромедиальді ядро бар (центр насыщения) Доғалтәрізді ядро: Осы ядро және тағы басқалардан синтезделеді: либерин - релизинг гормондар, және статиндер-ингибитор гормондар. Екіншілік капилляр торлары арқылы олар синусоид каппилярлаға еніп, аденогипофизге бағытталып, сол жерде уже не (газ алмасу) а гормон алмасу болады, то есть капиллярлар береды статин мен либериндерді, ал өзіне алады алдында синтезделген тропты гормондарды. Гипофиз: топографиясы, құрылысы, гормондары, атқаратын қызметі, қандануы нервтенуі Гипофиз. Гипофиз, hypophysis (glandula pituitaria), сынатәрізді сүйектің түрік ершігінің гипофиз шұңқырында орналасқан жэне бас сүйегі қуысынан ершіктің көкетін құрайтын катты милы кабықөсіндісіменбөлінген. Осыкөкеттегі тесік арқылы гипофиз аралық мидың ги- поталамусының құйғышымен байланыскан. Гипофиздің көлденең мөлшері — 10-17 мм, алдынан —артына қарай 5-15 мм, тігінен 5- 10 мм. •Еркектерде гипофиздің салмағы 0,5 г, •әйелдерде 0,6 г. Сыртынан гипофиз капсуламен қапталған. Гипофиздің екі үдесін ажы ратады —алдыңғы және артқы. Алдыңгы үлес (аденогипофиз), lobus anterior (adenohypophysis), ірілеу келген, бар- лык гипофиз салмағының 70-80% құрайды. Ол артқы үлеске Караганда тыгыздау. Гипо физ шұңқырында орналасқан алдыңгы үлес те дисталды бөлікті, pars distalis, ажыратады, аралық бөлік, pars intermedia, артқы бөлікпен шекарада орналасқан және төмпелік бөлік, pars tuberalis, жоғары көтеріліп гипоталамус- тын құйғышымен байланысады. Қан тамыр лардың көптігіне байланысты гипофиздің алдыңғы үлесі бозғылт-сары қызғылт бола- ды. Гипофиздың алдыңғы үлесінің тіні арасында синусоидты капиллярлар орналасқан безді жасушалардың бірнеше типтерінен қүралған. Арткы үлес (нейрогипофиз), lobus posterior (neurohypophysis), гипофиз шұңқырының ар ткы бөлігінде орналасқан нервті бөлік, lobus nervosus, және аденогипофиздің төмпешік бөлігінің артында орналасқан құйғыштан, infundibulum, түрады. Гипофиздің артқы үлесі нейроглиалді жасушалардан (петуи- цид), гипоталамустың нейросекреторлық яд- роларынан нейрогипофизға баратын нерв талшықтарынан және нейросекреторлық де- нелерден құралған. Гипофиз онын жұмысын реттейтін аралық мидың гипоталамусымен нерв талшықтары және қантамырлары арқ- ылы функпионалді байланысқан. •Гипо физдің алдыңғы және артқы үлестерінің гормондары басқа эндокринді бездер арқылы организмнің көптеген функцияларына эсер етеді. Гипофиздің алдыңғы бөлігінде жас организмнің осу және даму процестерін реттеуге қатысатын •соматотропты гормон (осу гормоны) бөледі; •бүйрекүсті безінің стероид- ты гормондар секрециясын реттейтін адре- нокортикотропты гормон(АКТГ); •қалқанша бездің дамуына және продукциясына эсер ететін тиреотропты гормон (ТТГ); •орга- низмнің жыныстық жетілуіне эсер ететін го- надотропты гормондар (фолликулаынталан- дырушы, лютеинынталандырушы және про- лактин), олар аналық бездегі түйіншелердің дамуына, овуляцияға, сүт бездерінің өсуі мен сүт бөлінуге, еркектерде сперматогенез про- цесін ретгейді. Сонымен қатар, гипофиздің алдыңғы үлесінде организмдегі майлардың мобилизациясы мен утилизациясына эсер ететін гипофиздін липотропты факторлары бөлінеді. Гипофиздің аралық үлесінде орга- низмде меланиннің түзілуін реттейтін мела- ноцит гормоны түзіледі. Гипоталамустың супраоптикалық және паравентрикулярлық ядроларының нейро-секреторлы жасушалары вазопрессин мен окситоцин бөледі. Бүл гормондар гипофиздін артқы үлесіне гипоталамо-гипофизарлы жол түзетін аксондар бойымен тасымалданады. Гипофиздің артқы бөлігінен осы заттар қанға түседі. Вазопрессин гормонының әсері та- мырларды тарылтушы және антидиуретика- лық болып табылады, соған байланысты онын атауы антидиуретикалық гормон (АДГ). Окситоцин жатыр бұлшықеттерінің жиырылуы- на эсер теді, сүт бездерінен сүт бөлінуді жақ- сартады, сары дененің функциясы мен даму- ын тежейді, аскорыту жүйесінің тегіс бүлшы- қеттерінің тонусының өзгеруіне эсер етеді. Гипофиздің қанмен қамтамасыз етілуі: Үлкен мидың ішкі ұйқы артериясы мен ар териалді шеңберінің тамырларынан гипофи- зға қарай жогарғы және төменгі артериялар бағытталады. • Жоғарғы гипофиз артериялары сүр денеге және гипоталамус құйғышына ба- рады, ол жерде бір-бірімен анастомоз құрып, ми тініне енетін капиллярлар, алғашқы гемо- капиллярлық тор құрайды. Осы тордың үзын және қысқа ілмектерінен түзілетін қақпа ве- нулалары гипофиздің алдыңғы үлесіне бағыт- талады. • Гипофиздің алдыңғы үлесінің тінінде осы венулалар кең синусоидалді капиллярла- рға тарап, екіншілік гемокапиллярлық тор қүрады • Гипофиздің артқы үлесі төменгі ги пофиз артериялары аркылы қанмен қамтама- сыз етіледі. Ұзын және қысқа гипофиз арте риялар арасында үзын артериалді анастомоз- дар орналасқан (Д.А. Жданов, М.Р. Сапин, И.Г.Акмаев). Гипофиздің жүйкеленуіне мүшеге артериямен бірге енетін симпатикалык талшықтар қатысады. Сонымен қатар, гипофиздің артқы үлесінде гипоталамус ядроларында орналаса- тын нейросекреторлы жасушалар өсінділерінің ұштары көптеп кездеседі. Эпифиз: топографиясы, гормондары, құрылысы, атқаратын қызметі, қандануы, нервтенуі. Томпақдене. Томпақ дене (ми эпифизі), corpus ріпеаіе, (epyphysis cerebri) аралықмидың эпиталамусы- на жатады және ортаңғы мидың жоғарғы төмпешіктерін бір-бірінен бөлетін жүлгеде орналасады. •Томпақтың алдыңғы ұшынан оң және сол таламустың (кору төмпешіктері) медиалді беткейіне жүгеншелер, habenulae, тартылған. Томпақ дененің пішіні көбінесе жұмыртқатәрізді, •ересек адамда салмағы 0,2 г, ұзындығы 8-15 мм, ені 6-10 мм, калындығы 4-6 мм. III қарыншаның қуысына караған томпақ дененің негізінде ойыс орналасқан. Сыртынан томпақ дене кұрамында көптеген қантамырлардың анастамоздары бар дәнекер тінді капсуламен капталған. Капсуладан мүшенің ішіне карай дәнекер тінді шарбакшалар (трабекулалар) енеді де, томпак дененің ұлпасын үлесшелерге бөледі. Ұлпаның жасушалық элементтері саны жағынан коп мамандырылған безді жасушалар —пинеалоциттер (пинеоциттер) және аздау келген гли- алді жасушалар (глиоциттер). •Ересек және әсіресе карт адамдардың томпақ денелерін- де кұмды денелер (милы құм) кездеседі. Томпақ дененің эндокринді рөлі: оның жасушалары жыныстық жетілуге дейін гипо физ әсерін тежейтін зат бөледі және зат ал- масудың көбін реттеуге катысады. Томпакдененің қанмен қамтамасыз етілуі: Томпақ денені арткы милык және жоғарғы мишықтык артериялардың тармақтары қанмен камтамасыз етеді. Томпақ дененің веналары үлкен милык венаға немесе оның артерияларына кұяды. Тамырлармен бірге мүше тініне симпатикалык жүйке талшықтары енеді. Ішкі секреция бездерінің брахиогендік топтары, олардық құрылысы,топографиясы, атқаратын қызметтері, қандануы, нервтену 1954 жылы орыс морфологтары Заварзин и Щелкунов ышкы секрециялы бездерды эмбриональды даму боынша 5 топка болды. Сонын ышынде 1 шы топқа ұрықтың жұтқыншағы мен желбезек қалталарынан эпителийден дамыған эктодермальды БРОНХОГЕНДІК тобына жатқызды: қалқанша, қалқанша маңы, айырша бездерді. ____________________________________________ Қалқанша безі: топографиясы, құрылысы, атқаратын қызметі, қандануы, нервтенуі. Қалқанша безі, glandula thyroidea, ересектердегі эндокриндік бездердің ішіндегі ең үлкені, трахеяның алдыңғы жағында және көмейдің бүйір қабырғаларында орналасқан, ішінара қалқанша шеміршекке жақын орналасқан, сол жерден ол өз атауын алды. Қалқанша бездің сыртқы көрінісі. Қалқанша бездің оң және сол жактық бөлігі, lobus dexter et sinister: және бөліктерін бір-бірімен өзара байланыстырып тұрушы қылтасы, isthmus glandulae thyroidea. ажыратылады. Сонымен қатар, бұл бездің алдыңғы, артқы, бүйір беттері және қылтасынан жоғары бағытталып орналасқан пирамида тәрізді бөлігі, lobus pyramidalis, ажыратылады. Пирамида тәрізді бөлігі тек 30% жағдайда кездеседі. Қалқанша бездің жалпы орташа салмағы 30-40 г, көлденең ені 50-60 мм, алдынғы беті мен артқы бетінің аралық қашықтығы 18-20 мм, қылтасының қалыңдығы 6-8 мм-дей. Әйелдерде бездің массасы еркектерге қарағанда біршама үлкен, кейде жоғарылайды (етеккір кезінде). Ұрық пен ерте балалық шақта қалқанша безі ересек адамға қарағанда едәуір үлкен болып келеді. Артқы беті жұтқыншақ және өңеш қабырғаларымен жанасады. Қалқанша безінің сыртқы беті дөңес, ішкі, трахея мен көмейге қарайды. Алдыңғы жағында қалқанша безі терімен, тері астындағы тінмен, мойынның фассиясымен, безге сыртқы капсула, фиброзды қабықшамен, capcula fibrosa, және бұлшықеттермен жабылған: mm. sternohyoideus, sternothyroideus et omohyoideus. Капсула бездің тініне өсінділерді жібереді, олар оны фолликулалардан тұратын тілімдерге бөледі, folliculi gl. thyroideae, құрамында коллоид бар (құрамында йоды бар тироидиндер). Коллоид сұйықтығының құрамындағы йодтың мөлшері плазманың құрамындағы йодқа қарағанда 300 есе көп болады. Қандануы: а. thyroideae superiores (жоғарғы қалқанша безі) олар келеді сыртқы ұйқы артерияларынан |