тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Афкори сиёсиву хукукии Россия М.М. Сперанский (1772 - 1839) - мутафаккири Россия, яке аз му- аллифони Мачмуи конунхои Россия (иборат аз 45 чилд) мебошад. У назарияи материалистиро рад намуда, таъкид мекунад, ки Худованд «конунгузорй воло» мебошад. Назарияи шартномавй низ ба маънои амалй гаштани «иродаи Худо» тавсиф мешавад. Мавсуф се маррилаи инкишофи чомеаи русро чудо мекунад: асрхои миёна, давраи нави мутлакият ва замони муосири саноатй, ки зим ни на инкилоб, балки тахаввулоту ислохот, аз чумла конститутсия, эълони хукукхои сиёсиву шахрвандй инкишоф меёбад. 351 Мутафаккир нацшаи ислохоти давлати Россшро пешкаш наму да, таъсиси монархияи конститутсионй, тачзияи хокимият, таъсиси Думай дупалатадор (макоми конунбарор), нуфузи бештари Дума- ро нисбат ба монарх, ташкили низоми нави судй, аз чумла макоми олии судй - Сенат ва судхои хакамонро мувофики максад мешумо рад. Хамчунин зарурати таъсиси Шурои давлатй (иборат аз намо яндагони монарх ва интихобкунандагон) пешбинй мешавад. Тибки накшаи мавсуф, макомоти мараллии намояндагй (думахои губернияхо, уездхо, волостхо) бояд ташкил гардад. Мавсуф холатеро, ки «иродаи як шахе барои хама конун аст» гуломии сиёсй меномад. «Тобеияти як синф ба синфи дигар» бошад, гуломии шаррвандй номида мешавад. Тобеияти хама ва хар кас ба конун озодии сиёсй, мустакилияти хамаи табакахо озодии шаррвандй номида мешаванд. Озодии сиёсй заминаи озодй шахрвандй эълон мешавад. Тибки назарияи мутафаккир, тоифаи дворянх,о сохиби хамаи хукукхои сиёсиву шахрвандй, таоащи миёна дорой хамаи хукукхои шахрвандй ва дар робита бо нуфузи амвол дорой хукукхои сиёсй, кор гарон бошанд, дорой танхо хукукхои шахрвандй мебошанд. Хамчунин зарурати бархам додани хукуки заминбарчой (крепостной) таъкид мегардад, вале зимни нагохдории хукуки помешикхо (заминдрон) ба замин ва хукуки дехконон ба истифодаи замин. Н.М. Карамзин (1766 - 1826) — мунаккиди давраи хукмронии шохи Россия Ивани IV, аз чумла истибдод, муаллифи асари «Таърихи давлати Россия» мебошад. У интихоби ин ё он шакли идораи давла тро аз омодагии ахлокии одамон вобаста мекунад. Мавсуф чонибдори шакли идораи шорй мебошад, ба шарте агар шох ба конун итоат на муда, дар бахши ахлок ва маърифати мардум гамхорй зохир намо яд. Ба назари у, худуди васеъ ва ахолии зиёди Россия интихоби ин шакли идораро талаб мекунанд. Мутафаккир тачзияи хокимиятро рад намуда, боварй дорад, ки Россия бинобар чой доштани «идо раи падарй ва патриархалй» тачзияи хокимиятро намепазирад. Таъ кид мешавад, ки дар шароити Россия шох «конунгузорй ягона, сар чашмаи хокимият» буда, «дворянхо, рухониён, Сенат ва Синод» танхо «нигахдорандаи конунхо» мебошанд. Мутафаккир рохи ислохи идораи давлатро дар тарбияи кадрхои болаёкат, махдуд намуда ни салохияти хокимияти марказй ва бештар намудани салохияти макомоти махаллй мебинад, ахлоки хамидаи хокимонро нисбат ба конунхо авлотар мешуморад. У муътакид аст, ки на инкилоб ва на ислохот, балки истифодаи анъанарои давлатдории рус пешрафти дав- латдориро таъмин мекунанд. Мавсуф аз гояи давлати ахлокй чонибдорй мекунад. Ба назари у, дар ин давлат х;ук,ук,и фитрй амал намуда, хамаи конунхо мутобики 352 талаботи фитрй-хукукй мебошанд. У мураттабсозии конунгузорй, аз чумла инкорпоратсия ва кодификатсияи онро барои Россия за рур мешуморад. Ба ин нигох накарда, ахамияти бештари тарбия- ву маърифати мардуми Россия бо назардошти талаботи кишвар, аз чумла мухим набудани омузиши хукуки римй барои мардуми рус таъкид мешавад. Дар таркиби ахолй табакахои рухониён, дворянхо, тоцирон, дех конон ва халки бокимонда чудо карда шуда, дворянхо тоифаи бону фуз пазируфта мешаванд. Таъкид мешавад, ки мансабхои давлатй ва низомй аз хисоби хамин тоифа бояд ишгол шаванд. Хамзамон хакки мансабталошии намояндагони табакахои дигар низ эътироф меша вад, ба шарти доштани дониши кофии онхо. Ба рухониён накши мухим дар тарбияву маърифати ахолй чудо карда мешавад. Мута факкир чун хомии хукукхои фитрй, аз яктараф, тарафдори бархам додани хукуки заминбарчой (крепостной) дар Россия буда, аз тарафи дигар, муътакид аст, ки озод намудани дехконон боиси бесарусомнй дар чомеа, аз чумла афзоиши «майзадагй» байни онхо мегардад. Декабристхои рус бо талаби ислохи низоми идораи давлат, аз чумла тагйироти чиддй дар мутлакияти Россия ва бархам додани хукуки заминбарчой (крепостной) баромад мекунанд. Яке аз онхо П.И. Пестел (1793 - 1826) аз гояхои баробарии фи трии одамон, таксими мехнат чункафолати конеъ гаштани талабо ти одамон пуштибонй мекунад. У давлатро натичаи чудо шудани ахолй ба хокимон ва мазлумон шуморида, хадафи давлати аслиро дар таъмини мувозинати байни хукуку ухдадорихои хукумат ва халк, таъмини некуахволии хама ва хар кас зимни волоияти конун меби над. Конунхои маънавй (динй), фитрй (мутобики фитрати инсонй) ва шахрвандй (давлатй) чудо карда шуда, таъмини некуахволии мар дум хадафи конунхои давлат эълон мешавад. Таъкид мешавад, ки мутлакияти рус ва хукуки заминбарчой ин конунхоро халалдор наму да, некуахволии мардумро таъмин намекунанд ва аз ин ру, тагйири чиддии шакли мавчудаи идора зимни инкилоб зарур аст. Мутафаккир талаб мекунад, ки замин моликияти хама эълон гашта, ба ду кием чудо карда шавад: заминхои моликияти умумй (волостй) ва заминхои хусусй. Нобаробарии табиии одамон заминаи чой доштани моли кияти хусусй ба замин эътироф мешавад. Шакли идораи чумхурй химоя мешавад, тачзияи хокимияти олии конунгузор ва хокимияти ичроия, таъсиси Вечей халкй (макоми конунбарор) ва Думай давлатй (макоми ичроия), инчунин Мачмаи олй (макоми назоратй) пешбинй мешаванд. Ташкилу фаъолияти ин макомоти давлатро Конститут сия муайян мекунад. Россия чун давлати федеролй тавсиф мешавад, ки аз дах вилоят иборат аст. Хамаи кавму миллатхои Россия як тои фаи шахрвандони давлат ва як халки русро ташкил медиханд. Ниж 353 ний Новгород пойтахти давлат эълон мешавад. Вале таъсиси хнзбхо бинобар хатарашон ба ягонагии халк маъкул шуморида намешавад. Хамаи ин дигаргунихоро Идораи олии муваккатй таи 10-15 сол ва бо истифода аз усулхои истибдодй таъмин мекунад. Н.М. Муравёв (1796 - 1843) - мутлакияти русро хилофи наза рияи хукуки фитрй ва шартнома мешуморад, халкро сарчашмаи хокимият эълон мекунад. хакки халкро ба сохибихтиёрй ва таъси си шартномавии давлати хеш мепазирад. Мутобикат ба хукукхои инсон нишонаи асосии конун эълон мешавад. Тибки лоихаи Кон ститутсияи мутафаккир, хукуки заминбарчой бархам дода шуда, хамаи табакахои чомеа вазъи шахрвандони баробархукукро пай до мекунанд, хукуку озодихои шахрвандон таъмин мешавад. Мо нархияи конститутсионй шакли макбули идораи давлат эълон ме шавад. Хокимияти конунгузор мутааллик ба Вечей халкии иборат аз ду палата (Думай Олй ва Палатаи Намояндагон) буда, шох сар вари хокимияти ичроия эълон мешавад. Барои Россия сохти давла ти федеративй маъкул шаморида мешавад. Хар як вилояти Россия аз чониби Дума ва Палатаи намояндагон идора мешавад. Зарура ти таъсиси низоми нави судй пешбинй мешавад, аз кабили судхои вичдон дар махалхо, судхои вилоятй, Суди олй, ки аъзоёнаш якум- ра интихоб мешаванд. Славянофчлхо ва гарбгироён. А.С. Хомяков, И.В. Киреевский, Ю.Ф. Самарин, К.С. Аксаков аз чумлаи славянофилу) буданд. Онхо аз анъанахои Россиян то ислохии Пётри якум, чамоати кишоварзй, худидораи махаллй, одатхои рус пуштибонй мекунанд. Таъкид ме шавад, ки банобар ислохоти Пётри якум Россия ба Fap6 майл пай до намуда, дар натича анъанахо халалдор гаштанд. Камбудии ди гари ислохоти шох Пётр дар конунй гардонидаи вазъи дехкони заминбарчои гуломгашта эхсос мешавад. Таъкид мешавад, ки чомеаи рус аз Еарб бо хусусиятхои махаллияш фарк дорад. аз чумла бо сохти чамоавй, кавй будани одатхо, алалхусус одатхои чамоавй, тарбияи ахлокии ахолй. Славянофилхо бархам додани хукуки заминбарчой, таъмини хукукхои фитрии дехконон, озодии ахлокии одамони рус, таносуби нави байни хукумат ва халкро зимни таъмини мусгакилияту озодии одамон талаб мекунанд. К.Д. Кавелин. Б.Н. Чичерин. В.Г. Белинский. А.И. Герсен. Н.П. Огарев, Т.Н. Грановский, П.В. Анненков аз чумлаи мутафаккирони гарбгаро буданд. Аз чумла К.Д. Кавелин (1818 - 1885) таъкид меку над, ки Россия ба мисли Гарб инкишоф ёфта, вале дар мархилаи му айян аз мамолики Fарб акиб монда, бояд аз дастовардхои тамаддун истифода барад. У муътакид аст, ки махз ислохоти Пётри I инки шофи Россияро ба мисли Аврупо, аз чумла зимни озодй ва конунхо таъмин намуданд. 354 БОБИ 13. АФКОРИ СИЁСИ ВА Х>УКУКИИ МИЁНАВУ НИМАИ ДУВВУМИ АСРИ XIX ВА ИБТИДОИ АСРИ XX
Рудолф фон Иеринг (1818 - 1892) - мутафаккир ва хукукшиноси Олмон, пуштибони андешаи «мубориза чу н хастии хукук», мунаккиди хукукшиносии шаклй ва чонибдори хукукшиносии сотсиологии манфиатхо буда, муаллифи асархои «Мохияти хукуки римй дар дав рахои гуногуни инкишофаш», «Хадаф дар хукук», «Мубориза бахри хукук» мебошад. Иеринг дар аввал аз усули мантщй дар илми хукукшиносй чонибдорй намуда, хукукшиносиро чун назарияи мафрумро эътироф мекунад. Сипас. у аз ин усули тахлилй даст кашида, ба хулоса меояд. ки коркарди мафхумхои хукукшиносй ба натичаи дилхох намеоранд. Аз ин ру, усулрои бештар вок;ей, сотсиологй, радафрои раётй мав риди тахлили мутафаккир карор гирифта, рук,ук,шиносии манфиатро чонибдорй мегардад. Вазифаи илми хукукшиносй акнун дар тахлили манфиатхои вокей ва хаётан мухими инсон эхсос мешавад. Назарияи хукукшиносии Иеринг ба усулрои тарлили во^ей такя намуда, бештар тавсиф, тасниф ва тахлили холатхои вокеиро дар на зар дорад. Ин усули тахлили вокеии холатхои хаётй омузиши хам давлат ва хам хукукро фаро мегирад. Ба дарки таърихй ва таркибиву функсионалии падидахои дав- лативу хукукй низ таваччух зохир мешавад. Дар натича усулрои омузиши таърихй, таркибй, функсионалй ба мадди аввал мебароянд. Якчоя бо усулхои зикршуда хамчунин аз усулрои органики ва сеъ истифода мешавад. Дар робита бо ин усул акида пешкаш меша вад, ки хукук ба мисли организми табий инкишоф меёбад. Яъне ан дешаи инкишофи табиии хукук пазируфта мешавад. Аммо дар ир- тибот бо таваччух ба усули таърихй накши давлат дар ташаккули хукук эътироф мешавад. Тахлили инкишофи хукук зимни усули рам таърихй ва рам оргапикй сурат мегирад. Бар замми ин, ахамияти истифодаи усули 355 «анатомй» ва «физиологи» дар бахши хукук таъкид гашта, зарурати омузиши сохти хукук (тавассути усули анатомй) ва функсияи хукук (бо усули физиологй) мувофики максад дониста мешавад. Зимни омузиши функсияи хукук таваччухи асосй ба радаф ва морияти хукук зохир мешавад. Мутафаккир менависад: «Хадаф офа- рандаи кулли хукук мебошад». Яъне хадаф омили муайянкунанда ва созгордихандаи хукук эъ тироф мешавад, функсияи хукук бошад, зимни хадафи хукук амалй мешавад. Аз ин хотир, манбаи пайдоиши хукук муайян мешавад, зеро манобеи хукук дар вокеъ хадафи онро ташкил медихад. Таъкид мешавад, ки хукукро чомеа тавлид мекунад. Зери маф хуми цомеа сохаи «фаъолияти муштараки одамон» фахмида меша вад, ки «зимни хадафхои умум муттахид гаштаанд». Ба акидаи мав суф, дар чомеа (иттиход) хар инсон хам барои худаш ва хам барои дигарон фаъолияг дорад. Вале хар гуна чомеа манбаи пайдоиши хукук шуда наметаво над. Ба назари мавсуф, барои он, ки чомеа хукукро тавлид намояд, |