тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Рудолф Штаммлер Рудолф Штаммлер (1856 - 1938) мутафаккири Олмон, поягу зори гояи «хукуки фитрии мазмунан тагйирёбанда» буда, муалли фи асархои «Хочагй ва хукук аз нуктаи назари фахмиши матери- алисгии таърих», «Таълимот рочеъ ба хукуки бархак», «Назарияи хукукшиносй» мебошад. У кушиши тахлили мафхуму мохияти хукукро бо истифода аз фалсафа ба харч медихад. Заминаи фалсафии назарияи хукуки мута- факкирро фалсафаи каптчиёт чадид, аниктараш мактаби Марбург (Г. Коген, П. Наторп ва диг.) ташкил медихад. Намоядагони мактаби мазкур илми хукукшиносиро «математикаи илмхои чамъиятшиносй» мешумориданд, хукук за давлати хукукиро масъалахои мухими илми хукукшиносй эътироф мекарданд. Штаммлер фармиши материалистии таърих ва материализм!! таърихии марксистиро зери танкид мегирад, андешаи марксистии аввалин будани кктисод, хаёти хочагй ва дуввумин будани хукукро рад мекунад, муайянкунанда будани омилхои иктисодиро нисбат ба хукук, давлат, муассисахои сиёсй нодуруст мешуморад, таъкид ме кунад, ки хукук тобеи иктисод буда наметавонад. У ба хулоса мео яд, ки мафхумхои хукукй ва сиёсй дар робита бо шароитхои моддии хаёти чомеа рушан намешаванд, баръакс, хамин мафхумхои хукукй заминаи дарки падидахои сиёсй, аз он чумла конун мебошанд. 370 Мутафаккир андешаи материалистии марксистиро дар хусу- си заминаи давлат будани муносибатхои иктисодй рад мекунад. Ба назари у, иктисод, хаёти моддй заминаи давлат шуда наметавонад. Мавсуф бар хилофи андешаи материалистй таъкид ба он мекунад, ки махз хукук, замина, таркурсии давлатро ташкил дода метавонад. Аз ин чо акида пешкаш мешавад, ки мафхуми давлатро зимни мафху ми ХУКУК метавон муайян кард. Ин акидаашро у чунин шарх медихад: «дар хусусй хокимияти давлатй наметавон харф зад, агар меъёрхои хукукй пешбинй нашуда бошанд». Камбудии назарияи марксистиро Штаммлер дар он мебинад, ки марксистон мафхумхои чомеа, омилхои иктисодй ва дигарро пурра рушан накарда, дурнамои инкишофи хукукро нодуруст шарх медиханд. Штаммлер накш ва нуфузи иаланд ва халкунандаи ХУКУКР° эъти роф мекунад. У аз чумла менависад, ки ХУКУК мачмуи мукаррароти меъёрист, ки фаъолияти ичтимоиро танзим мекунанд. Таъкид меша вад, ки бидуни хукук фаъолияти ичтимой гайриимкон аст, зеро махз хукук ин фаъолиятро танзим ва муайян мекунад. Зимни хамин нуктаи назар мутафаккир таносуби ХУКУК ва хаёти хочагиро баррасй мекунад. Ба назари у, хукук мантикан шакли муай- янкунандаи хаёти хочагй мебошад, яъне хаёти моддиро муайян меку над, пешакй танзим намуда, онро ба миён меорад. Хаёти хочагй бо шад, на ин ки хукукро ба вучуд меорад (андешаи материалистй), бал ки, баръакс, бо хукук чун шакли ифодаи мантикй муайян мешавад. Дар натича таносуби байни ХУКУК ва хочагй аз нуктаи назари мантикй барасй мешавад (чун таносуби шакл ва моддиёт), вале на чун таносуби вокей. ки муайян намудани сабабу натичаро талаб мекунад. Ба назари Штаммлер, хукук, ки танзимкунандаи хаёти хочагист, зим ни меъёрхои пешакй муайяншуда хаёти хочагиро аллакай ба вучуд меорад. Ба ибораи дигар, аввал хукук (меъёрхои хукукй) пайдо ме шаванд (эчод ё мукаррар мешаванд) ва сипас хаёти хочагй (моддй) ба миён меояд. Ба акидаи муафаккир, кабули меъёрхои хукук алла кай маънои тавлиди муносибатхои нави чамъиятиро дорад. Штаммлер атрофи масъалаи таносуби хокимият ва ХУКУК акидаи зайл пешбарй мекунад: 1) хукук «коидаи ичтимой» буда, хамеша ва мутлако бо «кувва» вобаста нест; 2) «шабохат додани хукук ва кувваи вокей дуруст нест»; 3) «на хама гуна мукаррароти хокимият хислати хукукй дорад» ва танхо як кисми ин мукаррарот «хукукист». Тавре мушохида мешавад, мутафаккир хукукро мутлако бо хокимият алокаманд намекунад, зеро хамаи мукаррароти хокимиятй меъёри хукукй нестанд. Ин андешаи мутафаккир барои он пешбарй мешавад, ки у чонибдори гояи хукуки фтирй мебошад. Маълум аст, ки хукуки фитрй бо хокимияти давлатй робита надорад. Мавсуф хукуки фитриро эътироф намуда, муътакид аст, ки он аз «шартхои шаклй» иборат аст. Таъкид мешавад, ки хукуки фитрй шартхои «хатмй» мукаррар намекунад. Хамин тарик, хукук иборат аз коидахои умумй (на мушаххаси хатмй) дониста мешавад. Ба хайси «шартхои шаклй» присипхои хукук баромад мекунанд. Илова ба ин, хукуки фитрй дар робита бо адолат баррасй гаш та, чун ХУКУКИ боадолат тавсиф мешавад. Ба акидаи мутафаккир, хукуки фитрй бо пешрафти чомеа «мазмунан дигаргун мешавад», чунки мафхуми адолат дар хар давру замон хар хел фахмида меша вад. Ин дигаргунй дар мазмуни хукуки фитрй бо мафхуми адолат вобаста карда мешавад. Дар ин замина мафхуми «хукуки фитрии мазмунан тагйирёбанда» истифода мешавад. Штаммлер чун чонибдори хукуки фитрй мафхуми конунро чудо аз хукук рушан мекунад. Тафовути хУКУКи фитрй ва конун дар ро бита бо мафхуми адолат гузаронида мешавад. Ба акидаи мутафак кир, конун хамеша боадолат шуда наметавонад, дар як давра мета вонад боадолат ва дар шароити дигар, баръакс, беадолат бошад. Вале хукуки фитрй бояд доимо боадолат бошад. Мутафаккир инкишоф ва тагйири таърихии хукуки фитриро ба инобат мегирад. Мебояд зикр намуд, ки назарияи Штаммлер пас аз истифодаи хамчониба ва тулонии назарияхои позитивй пешбарй мешавад. Табиист, ки дар шароити нав зарурати эхёи гояи хукуки фитрй эхсос мешавад. Ба ин хотир, Штаммлер зимни химояи хукуки фитрй акида пешкаш мекунад, ки х,уцук,и фитрй дар холати инкишоф к,арор дошта, дар шароити нав мазмунан тагйир меёбад. Аз ин ру, Штаммлер хукуки адолати таърихй ва хУКУКи адо лати муосирро чудо мекунад. Зимни истифода аз мафхуми «хукуки адолати муосир» у ба тагйири мазмуни хукуки фитрй ишора меку над, яъне хукуки фитрии замони нав мазмунан дигаргун мегардад. Мафхуми хукуки фитрй низ дар робита бо инкишофи таърихии хукуки фитрй, тагйири мазмунии он рушан мешавад. Тавре Штамм лер менависад, зери мафхуми хукуки фитрй «принсипхои хукук дар назар дошта мешаванд, ки бо назардошти шароитхои вокей бархак будани хукукро аз нигохи назариявй таъмин мекунанд». Ин принсипхои хукук, ки хукуки фитриро ташкил медиханд, агарчанде хислати расмй (давлатй) надошта бошанд хам, ба хар хол «манобеи пайдоиши хуКукро», яъне муассисахои эчоди хукукро водор мекунанд, ки хукуки амалкунанда «мавриди тагйирот ё дигаргунй карор дода шавад». Ба ибораи дигар, хукуки фитрй зимни эчоди хукуки давлат (позитивй) хатман ба инобат гирифта мешавад ва аз ин ру, ну фузи бештар дорад. Муассисахои (макомоти) эчоди хукуки расмй (хокимиятй) ухдадоранд хангоми эчоди мукаррароти хукукй хатман 372 талаботи фитрй- хукукиро, пеш аз хама принсипхои умумии фитрй- хукукиро ба инобат гиранд, хукуки расмии амалкунандаро бо назар дошти шароитхои нави хаёти чомеа, аз чумла талаботи фитрй- хукукй тагйир диханд. Ба назари мавсуф, худи хукуки фитрй низ бояд мазмунан тагйир ёбад, зеро мафхуми адолат тагйирёбанда аст, дар даврахои гуно гуни таърихй хар хел дарку эхсос мешавад. Дар ин хусус Штамм лер менависад, ки хукуки фитрй мувофикати байни «рукуци расмй» ва «адолатро» таъмин мекунад. Аммо ин мувозинати зарур байни хукуки давлат ва адолат, яъне таъмини боадолатии хукуки расмии хокимият танхо дар холати тагйири мазмунии хукуки фитрй имкон пазир мегардад, чунки мафхуми адолат хамеша дар инкишоф аст. Мутафаккир муътакид аст, ки танхо дар хамин холат принсипхои умумии фитрй-хукукй метавонанд бархак бошанд. Бархак будани принсипхои умумии хукук дар он ифода меёбад, ки хукуки мазму нан тагйирёбанда то кадом андоза ба «сохти хуцуцй» мувофик аст. Ба назари Штаммлер, дар холати таъмин нагаштани шартхои зикршуда номувофикатй байни «хукуки расмй» ва «адолат» cap ме занад. Хуллас, дар назарияи Штаммлер хукуки фитрй заминаи пайдо иши хукуки расмии давлат мебошад, дар шакли принсипхои умумй арзи вучуд дорад, ки боадолат будани мукаррароти хукукии давла тро талаб мекунанд. Аммо адолат дар хар давраи таърихй хар хел дарку эхсос мешавад. Аз ин хотир, хукуки фитрй мазмунан тагйир ёфта меистад, мафхуми ба давраи муайян хоси адолатро ифода ме кунад ва зимни пешбарии принсипхои муайянсозанда мувофикати байни хукуки расмй ва адолатро таъмин мекунад. Аз ин мафхуми фитрии хукук боз мафхуми дигари хукук чун танзимгари хаёти ичтимой, ё к,оида\ои танзими ичтимой истифо да мешавад. Штаммлер ба хислати танзимии хукук эътибори чиддй дода, менависад, ки танзими хукукй, якум, «халалдорнашаванда аст», дуюм, танзими «хокимиягист», сеюм, «хаёти ичтимоии ода монро танзим мекунад». Бо ин андешааш мутафаккир ишора ба он мекунад, ки танзи ми хукукй ратмй буда, хеч гох халалдор намешавад, хеч кас наме тавонад танзими хукукиро, яъне амали хукукро сарфи назар намо яд. Бар замми ин, танзими хукукй хислати рокимиятй дорад ва кул ли раёти ичтимоиро танзим мекунад. Адолат хислати дигар ва айни замон мухими танзими хукукй эътироф мешавад. Штаммлер аз танзими марз боадолат пуштибонй мекунад. Илова ба ин, таъкид мешавад, танзими боадолат хамеша, дар даврахои гуногуни таърихй арзи вучуд дошта, одамон хамеша 373 мекушанд «адолатро дойр ба масъалахои муайян рушан кунанд», яъне доимо дар чустучуи адолатанд.
Л.И. Герсен (1812 - 1870) аз гояхои «сотсиализми дсхконй» ва «со- сиализми рус» пуштибонй намуда. чамоати дехкононро пояи чомеаи нав мешуморад. Таъкид мешавад. ки халки рус мустакилияти миллии хешро, хусусиятхои фархангиашро нигох дошта, хисси сотсиалистй дорад ва метавонад зимни чамоати дехконй чомеаи сотсиалистй бу нёд кунад, зеро махз хамин чамоат халки русро аз хучуми мугулхо ва бюрократкой олмонй нигох дошта, дар тули асрхо, то пайдои ши гояи сотсиалистй дар Аврупо арзи вучуд дорад. Айни замон мав суф «коммунизми кишоварзии» русро, ки ба мехнати коллективии дехконон такя дорад, кушиш мекунад зимни истифода аз илм ва та- маддуни пешкадами Гарб ислох намояд. аз чумла дар масъалаи таъ мини озодии шахей. Мавсуф шакли идораи шохй ва чумхуриро чудо намуда, аз чумхурии ичтимой пуштибонй мекунад, шохигариро бо шад, мухолифи озодй ва мустакилияти акл мешуморад. Н.Г. Чернышевский (1828 - 1889) накши баланди чамоати кишо варзй, моликияти чамоатиро ба замин дар инкишофи тамаддун эъ тироф мекунад, боварй дорад. ки зимни шакли хаёти чамоатй мета- вон чомеаро инкишоф дод. Нуфузи хаёти чамоавй дар он мушохида мешавад, ки дар дохили чамоатхои кишоварзй одатхо ва коидахои дохилй бидуни конунхои давлатй амал намуда, хаёти чамоавиро тан зим мекунанд. У мухолифи моликиятдории хусусй баромад намуда, муътакид аст, ки зимни «рафокати одамон», моликияти чамъиятй ба замин, ба моликияти хамаи коркунон табдил додани корхонахои саноатй метавон инкишофи чомеаро бидуни тазоди ичтимой таъмин намуд. Мавсуф аз гояхои инкилоби дехконон, идораи намояндагии махаллй. худидораи махаллй, демократияи махаллй (дар хар шахру дехот) пуштибонй мекунад. П.Л. Лавров (1823 - 1900) аз акидахои сотсиалистй, аз чумла сотсиализми халкй чонибдорй намуда, зарурати табаддулоти давла- тиро химоя мекунад. Сипас, гояи «сотсиализми коргариро» таргиб мекунад. Давлати муосирро душмани асосии гояи сотсиалистй эъ лон мекунад. Аз ин ру, бархам додани давлати муосир ва ба чои он таъсис додани давлати навро зарур мешуморад, ки чавобгуи сотси ализми коргарй мебошад. Б.Н. Чичерин (1828 - 1904) - пуштибони фалсафаи либералй, муаллифи асархои «Таърихи афкори сиёсй» (иборат аз панч чилд), «Фалсафаи хукук» ва диг. мебошад. У давлатро чун «иттиходи ода- 374 мон» тавсиф мекунад. ки зимни конун ва хокимияти воло идора меша вад. Манфиати умум хадафи давлат, манфиати хусусй бошад, хадафи чомеаи шахрвандй зълон мешаванд. Химояи хукуку озодихо вазифаи |