11-МАВЗУ. ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТ ПСИХОДИАГНОСТИКАСИ 79 talik. Машулотнинг масади
 Скачать 2.98 Mb.
|
|
УМУМИЙ ПСИХОДИАГНОСТИКА ФАНИ МАВЗУ: ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТ ПСИХОДИАГНОСТИКАСИ МАШҒУЛОТНИНГ МАҚСАДИ:ТАЛАБАЛАРДА ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТ ПСИХОДИАГНОСТИКАСИ ТЎҒРИСИДАГИ ТАСАВВУРЛАРНИ, УНИНГ МЕТОДЛАРИ ВА МЕТОДИКЛАРИНИ АМАЛИЁТДА ҚЎЛЛАШГА ДОИР БИЛИМЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МАШҒУЛОТ РЕЖАСИШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТ ХУСУСИЯТЛАРИ ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТ ДИАГНОСТИКАСИГА ДОИР МЕТОДИКАЛАР: -ВАЗИЯТНИИ ҚАЙД ЭТИШ, ТЕСТЛАРИ; -ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТ СЎРОВНОМАЛАРИ; -ПРОЕКТИВ МЕТОДИКАЛАР; -СОЦИОМЕТРИЯ; - КУТИЛАЁТГАН НАТИЖАЛАР:1 2 3 1 2 3 ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТ–ХАРАКТЕРИ ВА ЎЗАРО ТАЪСИР УСУЛЛЛАРИДА ОБЪЕКТИВ НАМОЁН БЎЛУВЧИ, ЎЗАРО ҲАМКОРЛИК ЖАРАЁНИДА ВА МУОАМАЛАСИДА ИНСОНЛАРНИНГ БИР БИРИГА КЎРСАТАДИГАН ИНСОНЛАР ЎЗАРО АЛОҚАЛАРНИНГ СУБЪЕКТИВ КЕЧИНМАЛАРИДИР. Ш.М.- ИНСОНЛАР БИР-БИРИНИ ИДРОК ЭТУВЧИ ВА БАҲОЛОВЧИ УСТАНОВКАЛАР ТИЗИМИ, ЙЎНАЛИШЛАР, КУТИЛМАЛАР, СТЕРЕОТИПЛАР ВА БОШҚА ДИСПОЗИЦИЯЛАР ТИЗИМИДИР. БУ ДИСПОЗИЦИЯЛАР ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТ СОҲАЛАРИ:1 2 3 ПСИХОДИАГНОСТИК МЕТОДИКАЛАРНИНГ АСОСЛАНИШ ТИЗИМИ1 2 3 4 ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТНИ КЕЛИБ ЧИҚИШИНИНГ АСОСИЙ НУҚТАСИГА КЎРА ТАДҚИҚОТ ҲАЛ ЭТАДИГАН ВАЗИФАЛАРГА КЎРА1 2 3 4 ГУРУҲДАГИ НИЗОЛАР ТАДҚИҚОТ МЕТОДИКАЛАРИНИНГ СТРУКТУРАСИГА КЎРА1 2 3 4 СОЦИОМЕТРИЯ 1 2 3 КУЗАТИШ ВА ВАЗИЯТЛАРНИ ҚАЙД ЭТИШ А. РЕАЛ ВАЗИЯТЛАРНИ КУЗАТИШ МЕТОДИКАСИ; Б. РЕАЛ ВАЗИЯТЛАРНИ СИМВОЛЛИ МОДЕЛЛАШТИРИШ МЕТОДИКАЛАРИ; В. ПРОЕКТИВ ВОСИТАЛАР. ПРОКСЕМИК ХУЛҚ-АТВОРИэкспериментатор текширилувчи ОРАЛИҚ МАСОФА ЎЛЧАНАДИ ПРОКСЕМИКА –ИНСОННИНГ ПСИХОЛОГИК ЗОНАЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ СОҲАСИ. ТУШУНЧАНИ АМЕРИКАЛИК АНТРОПОЛОГ Э.ХОЛЛ ОЛИБ КИРГАН. ИНСОННИНГ ФАЗОВИЙ МАЙДОНИ 4 ЗОНАГА АЖРАТИЛАДИ: ИНТИМ (5-46СМ), ШАХСИЙ (46СМ-1.2М), СОЦИАЛ (1.2-3,6 М) ВА ЖАМОАВИЙ (3.6 М ОРТИҚ). экспериментатор текширилувчи ОРАЛИҚ МАСОФА ЎЛЧАНАДИ РЕАЛ ВАЗИЯТЛАРНИ СИМВОЛЛИ МОДЕЛЛАШТИРИШТекширилувчига ҳар хил масофада жойлашган стол ва стулларнинг фотографиялар тўпламини тақдим этадилар ва сўнгра текширилувчилардан ўз учун комфортга эга бўлган қулайликни танлаш таклифини беради. Бошқа бир вазиятда эса текширилувчини ўзидан фаоллик талаб этилиб, унинг ўзи вазиятни тузиб чиқиш, символ ва ўйинчоқларнинг, одамлар ва объектларнинг маконда маълум тимсолларда ифодалаши талаб этилади.
5 4 ТУТҚИН ҚЎРИҚЧИ 1 9 8 7 6 3 2 СУБЪЕКТИВ МАЪҚУЛЛАШГА АСОСЛАНГАН МЕТОДИКАЛАРИСОЦИОМЕТРИЯ ( ЛАТИНЧА. SOCIETAS — ЖАМИЯТ ВА ...МЕТРИЯ-ЎЛЧАШ СЎЗЛАРИДАН ОЛИНГАН), ШАХСЛАРАРО МУНОСАБАТЛАРНИ, УЛАРНИНГ МИҚДОРИЙ ЎЛЧАНИШИГА УСТУН ЭЪТИБОР ҚАРАТГАН ОРҚАЛИ ЎРГАНАДИГАН СОЦИАЛ ПСИХОЛОГИЯ ТАРМОҒИ. АМЕРИКАЛИК ПСИХОЛОГ ДЖ.МОРЕНО ТОМОНИДАН, 1934 ЙИЛДА СОЦИОМЕТРИЯ ТЕХНИКАСИ СИФАТИДА ИШЛАБ ЧИҚИЛДИ. СОЦИОМЕТРИЯ ҚЎЛЛАНИЛИШИҚўлланилиши: -ўқув гуруҳлари; -спорт командалари; -меҳнат жамоаси; Қандай шароитларда: -дам олиш; -иш, ўқиш, гуруҳ лидерларини аниқлаш СОЦИОМЕТРИЯМақсад: ЖАМОАДАГИ ЎҚУВЧИНИНГСОЦИОМЕТРИК СТАТУСИНИ ЁРИТИШ; МИКРОГУРУҲЛАРНИ; ЎҚУВЧИЛАРНИНГ СОЦИАЛ-РЕФЛЕКСИВ МАЛАКАЛАРИ ДАРАЖАСИНИ АНИҚЛАШ. Ёши:6-8 синф ўқувчилари.
СОЦИОМЕТРИК МАЪЛУМОТЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ 1-БОСҚИЧ. СОЦИОМЕТРИК МАТРИЦАНИНГ ТЎЛДИРИШ. СОЦИОГРАММАНИ ТУЗИШСоциограммани тузиш учун шартли белгилар тизимидан фойдаланилади: ЎҒИЛ БОЛА ҚИЗ БОЛА СОЦИОГРАММАНИ ТУЗИШДоирада (квадрат) ўқувчининг фамилияси ёки инициали ёзилади, фамилиянинг устида ижобий танлашлар, остида эса қабул қилинмаган танлашлар қайд этилади. +11 Н.О. -0 +16 Н.О. -2 ЎҒИЛ БОЛА ҚИЗ БОЛА СОЦИОМЕТРИЯНИНГ МОДИФИКАЦИЯЛАРИАУТОСОЦИОМЕТРИЯДА -СУБЪЕКТЛАРНИНГ ЎЗЛАРИ ИНСОНЛАРНИНГ БИР-БИРИГА ВА ЎЗИГА МУНОСАБАТИНИ ЎЛЧАЙДИ (ДАНИЛИН К.Е., 1981 ). АУТОСОЦИОМЕТРИЯНИНГ БОЛАЛАР УЧУН ВАРИАНТИ (КОЛОМИНСКИЙ Я.Л., 1984) 1-Гуруҳ 2-Гуруҳ 3-Гуруҳ 4-Гуруҳ Қиз болалар Ўзаро симпатия Ўғил болалар Ўзаро бўлмаган симпатия Шартли белгилар: Т.ЛИРИ МЕТОДИКАСИ
ДОМИНАНТЛИК=(I-V)+0,7x(VIII+II-IV-VI)=(8,06-10,72)+0,7х(7,41+7,41-9,67-9,75)=-1,66-2,05=-3,71. ДЎСТОНАЛИК=(VII-III)+0,7x(VIII-II-IV+VI)=(6,75-9,12)+0,7х(7,41-7,41-9,67+9.75)=-2,37+0.56=-1,81. КОММУНИКАТИВ ОРАЛИҚНИ ЎЛЧАШ МЕТОДИКАСИ (Ю.Я.РИЖОНКИН)Мен У Мен У Бланкнинг олд қисми Бланкнинг орт қисми РЕНЕ ЖИЛЕ МЕТОДИКАСИ
ОТА ОНА 1. ТУРЛИ ИНСОНЛАР СТОЛ АТРОФИДА , ЎЗИНГ ЎТИРАДИГАН ЖОЙНИ БЕЛГИЛАБ КЎРСАТ. 4 УШБУ СТОЛ АТРОФИДА ЎЗИНГНИ ҚАРИНДОШЛАРИНГ ЁКИ ДЎСТЛАРИНГНИ СЕН БИЛАН МУНОСАБАТИГА КЎРА ЖОЙЛАШТИР. ТОПШИРИҚЛАР ҲУРМАТЛИ ТАЛАБАЛАР МАШҒУЛОТНИНГ ТАҚДИМОТ МАТЕРИАЛИДАГИ ИЛОВАДАН ФОЙДАЛАНГАН ҲОЛДА 1-ТОПШИРИҚНИ БАЖАРИНГ, ЯЪНИ СОЦИОМЕТРИЯНИНГ МОДИФИКАЦИОН ШАКЛЛАНИНГ МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА МЎЛЖАЛЛАНГАН ШАКЛЛАРИНИ ХУСУСИЯТИНИ ЁРИТИНГ. 2-ТОПШИРИҚ. ИЛОВАДА “НИЗОЛИ ВАЗИЯТЛАРДАГИ ШАХС ХУЛҚ-АТВОР ТИПЛАРИНИ АНИҚЛАШ МЕТОДИКАСИ”НИ ЎЗИНГИЗДА СИНАБ КЎРИНГ, У ЮЗАСИДАН ТАДҚИҚОТ БАЁННОМАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИНГ. 3. Т.ЛИРИ МЕТОДИКАСИНИНГ ШКАЛАЛАРИНИ ИЗОҲЛОВЧИ МАТЕРИАЛ ТАЙЁРЛАНГ. АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИБодалев А.А, Столин В.В. Общая психодиагностика. СПб.: Речь, 2001. Психологическая диагностика / Под ред. К.М. Гуревича, Е.М. Борисовой. СПб.: Питер, 2004. Психологическая диагностика / Под ред. М.К. Акимовой. СПб.: Питер, 2005.Шмелев А.Г. и коллектив. Основы психодиагностики. Ростов на\Д., 1996. Лаак Ян тер. Психодиагностика: проблемы содержания и методов. М.:Изд-во ИПП, Воронеж: НПО «МОДЭК», 1996. Романова Е.С. Психодиагностика.-Спб.:Питер,2009.-400с.Расулов А.И. Психодиагностика.-Тошкент, “Mumtoz so’z”-2010,-169 б. Собчик Л.Н. Введение в психологию индивидуальности. М.: Ин-т прикладной психологии, 1998. http://uz.denemetr.com/docs/768/index-94300-1.html?page=4 https://psy.wikireading.ru/60202 http://testoteka.narod.ru/mlo/1/26.html ЭЪТИБОРЛАРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ ! СоциометрияЎТГАН АСРНИНГ 30-ЙИЛЛАРИДА ДЖ.МОРЕНО ТОМОНИДАН ФАН ОЛАМИГА ОЛИБ КИРГАН БЎЛСА-ДА, УШБУ МЕТОДГА НИСАБАТАН ҲАМ ТАНҚИДИЙ МУНОСАБАТ (Л.ДЕСЕВ, В.А.ЯДОВ, ҲАМ ИЖОДИЙ ЁНДАШИЛГАНЛИГИ ҚАТОР ТАДҚИҚОТЧИЛАРНИНГ ИЛМИЙ ИЗЛАНИШЛАРИДА (Е.С.КУЗЬМИН, Я.Л. КОЛОМИНСКИЙ, В.А. ЯДОВ, В.И.ПАНИОТТО ВА БОШҚАЛАР) ЎЗ АКСИНИ ТОПГАН. СоциометрияАвволо, тадқиқот мақсади, тадқиқот предмети ва тадқиқот объекти, тадқиқот вазифаларига кўра социометрия методикасини қўллашга нисбатан энг мақбул йўл танланади. Социометрияда эса бундай чекланишлардан йироқ деб айтиш мумкин. Бу эса ушбу методиканинг модификациялари борасида анчагина ишлар амалга оширилганлиги ва тадқиқотчиларнинг методиканинг асл моҳиятига зарар етказмаган ҳолда уни мазмунан бойитганликлари билан боғлиқ. СоциометрияАнъанавий равишда социометрия методикасини тадқиқот мақсадларида қўллайдиган мутахассис тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари, тадқиқот предмети ва объектига мувофиқ соцометрик карточкани шакллантиради Социометрик карточкаСоциометрик карточка синалувчиларда тадқиқотда ўрганилаётган муаммо учун зарур маълумотлар олиш босқичида фойдаланилади ва у тадқиқотчи учун зарур маълумотларни тақдим этишга хизмат қилади. Социметрик карточкани мукаммал шакллантирилганлиги ва унга синалувчиларнинг холисона маълумот тақдим этишлари муҳим ўрин тутади. СОЦИОМАТРИЦАСоциоматрица синалувчилардан олинган маълумотларни умумлаштириш ва уларнинг хусусий ҳолатларини баҳолаш имкониятини беради. Ҳаттоки, социметрия методикасининг модификацияларида матрицаларни шакллантиришнинг ўзига хос шакллари мавждулиги кузатилади. СОЦИОМЕТРИК ИНДЕКСЛАРНИСоциматрицада умумийлаштирилган маълумотлар социометрик индексларни ҳисоблаб топишга асос бўлиб хизмат қилади. Оқибатда гуруҳ аъзоларининг социал статусини аниқлаш индекси, гуруҳий экспансивлик индекси, гуруҳдаги жипслик, гуруҳ бирлик ва бошқа мазмундаги индекслар ҳисоблаб топилади. Бу босқичда социометрик индексларни ҳисоблаш учун шакллантирилган математик-статистик формулалардан фойдаланишдаги қўлайлиги муҳимдир. Социометрик индекслардан олинган миқдорий қийматлар методикани қўллашдан олинган маълумотларни сифат жиҳатдан ҳамда психологик талқин қилиш учун хизмат қилади. СоциограммаСоциограммадаги шартли ифодаларга қараб, гуруҳ аъзоларининг социал статуси, гуруҳдаги етакчи ёки гуруҳий ажралиб қолган аъзолар кимлар эканлигини баҳолаш мумкин бўлади. Е.Н.КУЗМИН СОЦИОМЕТРИЯ МЕТОДИКАСИНИ ИШЧИЛАР ГУРУҲЛАРИДАГИ ГУРУҲ ИЧИДАГИ МУНОСАБАТЛАР, КИЧИК ГУРУҲНИНГ ШАКЛЛАНГАНЛИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ ГУРУҲ АЪЗОЛАРИНИНГ ҲАМКОРЛИК ФАОЛИЯТИГА САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШ МАҚСАДИДА ФОЙДАЛАНИШ НУҚТАИ НАЗАРДАН ЁНДАШГАН. Р.С.Немов эса социометрия методикасини гуруҳдаги шахслараро муносабат ва шахс хулқ-атворининг гуруҳнинг ривожланишига таъсири масаласини ўрганишда татбиқ қилди. А.Н.Елсуков социометрияни кичик гуруҳлардаги ўзаро муносабатлар ҳақида маълумот олиш усули сифатида баҳолади. А.Ф.Кудряшов эса социометрияни шахслараро муносабат эмас, балки гуруҳлараро муносабатни ўрганиш учун ҳам хизмат қилиши қайд этди. Юқоридаги тадқиқотчиларнинг социометрия амалий жиҳатларини асослашдаги изланишлари методиканинг ютуқларини кўрсата олган. Ўз навбатида ушбу мулоҳазаларга мувофиқ социометрия модификацияларининг умумий тафсилотини қуйида келтириб ўтамиз. Я.Л.Коломинский томонидан социометрия шакллантирилган вариантида икки ҳолат кузатилади. Биринчиси, социометрия методикасининг мослаштирилган варианти бўлиб, ўқув гуруҳи аъзолари ўртасидаги шахсалараро муносабат, гуруҳ аъзоларининг бир бирини танлашдаги ижобий ва салбий жиҳатларни ўрганишга мўлжалланган «НИҚОБЛАР» МЕТОДИКАСИБоланинг тенгдошлари билан мулоқотини ўрганиш, унинг гуруҳдаги мавқеини аниқлаш учун «Социометрия» усулидан фойдаланилади. Биз бу усулнинг «Ниқоблар» (1) деб аталадиган шаклан ўзгартирилган туридан бирини кўриб чиқамиз. Бу тестни 3 ва ундан катта ёшдаги болаларни текширишда қўллаш мумкин. Рағбатлантирувчи материал. Қоғозда чизилган, яхши ёки ёмон кайфиятни, ҳукмронликка ёки бўйсунишга интилишни ифодалайдиган тўртта ниқобдан иборат тўплам. Кўрсатма. Мана бу қиёфаларга қара. Нима деб ўйлайсан, сен ўз гуруҳингдаги (синфингдаги) болаларга қараганингда, сенинг юзинг кўпинча қандай бўла-ди? Болалар боғчасига борганингда-чи? Одатда улардан қай бирига мана бун-дай қарайсан? (ҳар бир ниқоб кетма-кет кўрсатилади). Болалардан қай бири сен-га мана бундай қарайди? (яна ниқоблар кетма-кет кўрсатилади). Тест ўтказиш. Тўртта ниқоб боланинг олдига қатор қилиб тахлаб қўйилади. Бола биринчи саволга жавоб беришда улардан биттасини танлаб олганидан кейин ниқоблар бирин-кетин болага берилади ва қуйидаги саволлар билан унга мурожаат қилинади: у кимга бундай қарайди ёки ким унга бундай қарайди. Ҳар қандай жавоб қабул қилинади, шу жумладан, рад жавоби ҳам. Натижалар таҳлили. Боланинг гуруҳдаги эмоционал ҳолати биринчи саволга жавоб берганида муайян (яхши ёки ёмон) кайфиятдаги ниқобни танлашида намоён бўлади. «Сен болалардан қай бирига мана бундай қарайсан?» саволига жавоб-да яхши ёки ёмон кайфиятдаги ниқобни неча марта танланганини санаб борилади. Агар бола гуруҳдаги ўз мавқеидан қониқса, у ҳолда яхши кайфиятли ниқобларнинг сони ёмон кайфиятли ниқобларнинг сонидан анча ортади. Бу кўрсаткич боланинг мавқеи (етакчилик ёки хўрланганлик) кўрсаткичидан муҳимроқ, негаки бу боланинг гурухдаги ўз ўрнидан қониқишини кўрсатади. Хўрланганлик ҳақида сўз борганда ўз тенгдошлари билан синфда ёки гуруҳда бўлишдан хавотирга тушмайдиган, аксинча улар билан уйда, ҳовлида мулоқотда бўлишни афзал кўрадиган болалар назарда тутилади. Бу вариант боланинг фаол мулоқот қилишни хоҳламаслиги, ўз тенгдошлари билан ҳамжиҳат бўлишлик уни умуман қизиқтирмаслиги билан ҳам боғлиқ бўлиши мумкин. Айниқса, бир пайтда етакчилар ҳам ўз мавқеларидан қониқмасликлари мумкин, бунда улар гуруҳда янада юқорироқ ўринни эгаллашга даъвогар бўладилар ёки бўлмаса бошқа гуруҳдаги етакчига бўйсунмайдиган болалар билан мулоқотга киришишга интиладилар. Шу тариқа «бўш» ва «фаол» хўрланганлар номини олганлар пайдо бўлади.Улар ўзларининг хўрланганликларини хотиржам қабул қиладилар ва мулоқотга интилмайдилар. Биринчи савол ва кейинги жавоблардаги каби (бу энг муҳим кўрсаткич) «ҳукмронлик ва бўйсуниш»ни танлаш миқдори ҳам ҳисоблаб чиқилади. Айниқса, бу ўз мавқеидан қониқмаган болалар учун муҳим. Ўз мавқеидан қониқмаслик кўпроқ хукмронликка интилаётган болаларда кузатилади. Уларни ўз тенгдошлари билан бўладиган оддий мулоқот қониқтирмайди, уларга бўйсунгандан кўра алоқани узишни афзал кўрадилар. Бундай характердаги болаларни тузатишда уларга гуруҳдаги бирор бир ролни бергандан кўра уларга ўз тенгдошларининг фаолияти, уларнинг ўйинларини ташкил этиш кўникмаларини кўрсатиш муҳим. Характерида бўйсунишга мойиллик бўлган, ўзларининг хўрланганликларидан қониқмайдиган болалар эса ҳар қандай шаклдаги мулоқотга тайёр бўладилар. Бу болалар катталар ёрдамини хотиржамлик билан қабул қиладилар, биринчи гуруҳга кирувчи болалар эса бу каби ёрдамга эҳтиётлик билан муносабатда бўладилар ва аксарият ҳолларда мустақил бўлишга ҳаракат қиладилар. «ИККИ УЙЧА» МЕТОДИКАСИ4-7 ёшдаги болаларнинг ўз тенгдошлари билан муносабатлари характери, уларнинг гуруҳ аъзоларини ёқтириши ва ёқтирмаслигини «Икки уйча» (2) методикаси орқали аниқлаш мумкин. Рағбатлантирувчи материал Қоғоз варағида иккита катта бўлмаган уйча чизилган. Улардан бири — каттароқ, қизил рангда, бошқаси эса — қора рангда. Қоидага кўра, бу расмлар олдиндан тайёрланмайди, боланинг кўз олдида қора ва қизил қаламларда чизилади. Кўрсатма. Мана бу уйчаларга қара. Тасаввур қил, қизил уйча сеники ва бу уйга сен кимни хоҳласанг ўшани таклиф қилишинг мумкин. Ўйлаб кўр, гуруҳингдаги болалардан қай бирини ўз уйингга таклиф қиласан, қай бирини қора уйчага жойлаштирасан. Тест ўтказиш. Болаларга расм чизиш жараёнида биринчи қизил уйчада ҳар хил ўйинчоқлар, китоблар борлиги, қора уйчада эса ўйинчоқлар деярли йўқлиги тушунтирилади. Кўрсатмадан кейин катта ёшдаги одам боланинг қизил уйга таклиф қиладиган ва қора уйчага жойлаштирадиган тенгдошларининг рўйхатини ёзиб олади. Суҳбатдан сўнг болалардан бирор бир тенгдошининг жойини алмаштиришпи хоҳлаши ёки яна кимнидир эсдан чиқариб қўймаганлиги ҳақида сўраш мумким Натижалар таҳлили. Тест натижаларини шарҳлаш оддий: тенгдошларини қора ёки қизил уйчаларга жойлаштириши орқали боланинг кимни ёқтириши ёки ёқтирмаслигини билиш мумкин. Тенгдошларининг асосий қисмини қора уйчага жойлаштираётган ўзи қизил уйчада ёлғиз қолаётган ёки ўзини катталар қуршовида қолдираётган болаларга алоҳида эътибор бериш керак. Бу болалар ёки жу-да одамови, мулоқотга кириша олмайдиган ёки ўта жанжалкаш, ҳамма билан урушишга улгурадиганлар тоифасига киради. Бу болалаларнинг гуруҳдаги ўз мавқеидан қониқиш даражасини аниқлаш ва уларда жанжалкаш болаларга хос бўлган ҳукмронликка интилиш ҳиссининг мавжудлигини кўрсатиш мақсадида «Ниқоб» усулидаги тестдан фойдаланиш тавсия этилади.
С= NB / Nx(N-1)) Бунда С — гуруҳнинг эмоционал жипслашганлиги; NВ — гуруҳдаги ўзаро танлов миқдори; N — гуруҳ иштирокчилари сони; N-(N-1) — гуруҳдаги бўлиши мумкин бўлган ўзаро танловларнинг умумий сони. «ЖИЛҒА» МЕТОДИКАСИЮқорида келтирилган методикалардан фарқли ўлароқ, «Жилға» методикаси болалар билан ўтказиладиган тестдан иборат бўлган ўйинли вазият ҳисобланади, ҳамда ундан 3 ва ундан катта ўсмирлик ёшини хисобга олган ҳолда болаларни текширишда фойдаланиш мумкин. Ҳаммага маълум бўлган «Жилға» ўйинини эсланг, унда гуруҳдаги болалар билан жуфт-жуфт бўлиб бир-бирини кетидан туриб оладилар. Ҳар бир жуфтлик қўлларини қаттиқ ушлаган ҳолда юқорига кўтаради. «ЖИЛҒА» МЕТОДИКАСИБу ўйинда иштирокчилар сони тоқ бўлиши керак, унда катталар ҳам иштирок этишлари мумкин. Жуфтсиз қолган иштирокчи худди «туннелдан ўтгандек иштирокчиларнинг кўтарилган қўллари тагидан ўтади.Туннелдан ўтаётган иштирокчи ўзига ёққан иштирокчини танлайди. Ўйин жараёнида ассистент ёки психологнинг ўзи (агар у болалар билан ўйнаётган бўлса) боланинг ҳар бир танловини баённо-мада қайд этиш зарур «ЖИЛҒА» МЕТОДИКАСИСўнгра бу маълумотлар юқорида келтирилган жадвалга киритилади, бу методика бўйича натижалар таҳлили аввалги икки методиканикига ўхшаш. Бу методиканинг афзаллиги унинг ихтиёрсизлигида, болалар бу ўйинни жон деб ўйнайдилар. Бу методикани ўз фикрини нутқ орқали ифодалаш имконияти чегараланган кичик ёшдаги болалардан иборат гуруҳларда ҳам ўтказиш мумкин. Болалар билан катта ёшдагилар ўйнаётганда ҳар бир бола катта одамни танлашга ва улар томонидан танланган бўлишга интилишни ҳам ҳисобга олиш керак. “Референтометрия”Социометрия методикасининг яна бир модифакациялаштирилган варианти А.А.Реан томонидан шакллантирилган. Референтометрия - Референтометрия – фактларни шахсий (референт) аҳамиятига кўра танлашни ёритувчи социал-психологик усул саналади. Социометрия методикаси ва унинг модификациялари юзасидан амалга оширилган қисқача таҳлил қуйидаги хулосаларга сабаб бўлди:социометрия методикасининг психологик тадқиқотлардаги ўрнини тўғри, холис баҳолаш учун унинг имкониятларини мукаммал билиш муҳим; социометрия шахслараро муносабат, гуруҳ ва гуруҳлараро муносабат, гуруҳ аъзоларининг социал статуси, хулқ-автори, муносабат хусусиятларини ўрганиш учун энг мақбул психодиагностик восита эканлигини доимо инобатга олган ҳолда тадқиқотларда фойдаланиш; социометрия методикасини татбиқ этиш ва уни такомиллаштиришда тадқиқотнинг илмий салоҳияти ва ижодий ёндашуви муҳим ўрин тутади; социометрия методикасини қўллаш хусусиятлари юзасидан психологларнинг касбий тайёрлаш даврида етарли маълумот тақдим этиш мақсадга мувофиқ; социометрия методикасининг ўзбек маданий муҳитида ҳам модификацион вариантларни шакллантириш тадқиқотчиларнинг диққат марказида бўлиши муҳим. Низоли вазиятлардаги шахс хулқ-атвор типларини аниқлаш методикаси (К. Томас)Рақобат — бошқа инсон манфаатларининг зарарига кўра ўз манфаатларини қондиришга интилиш. Мослашиш — рақобатга қарама-қаршиликни англатиб, бошқалар манфаати учун ўз шахсий манфаатларини қурбон қилиш . Келишув—ўзарокелишувга асосланган, лекин икки томонлама манфаатлардан тўлиқ қониқмаганликка олиб келиш . Қочиш — ҳамкорликка интилишни йўқлиги ҳарактерли бўлиб, бунда шахсий мақсадларга эришиш фикрининг йуқлиги . Ҳамкорлик — икки тарафлама манфаатларни тўла қондирилиш учун вазият иштирокчилари икки йўлдан биттасини танлашга келишадилар. Сўровномада 30 та жуфт мулоҳазалар бўлиб, улар низони ҳал этишнинг 5 та усулига мувофиқ гуруҳлаштирлган. Ўтказиш учун йўриқнома «Сизга «А» ва «Б» вариантлардан иборат 30 та жуфт мулоҳалар тавсия этилган. Ҳар бир жуфтликни диққат билан ўқиб чиқиб, ўзингизни ҳулқ-атворингизга ва қарашингизга тўғри мослигига қараб, улардан бирини танланг. Бу сўровномада тўғри ёки нотўғри тасдиқлар йўқ, ҳар бир тасдиқ инсонларнинг ҳар хил ҳаётий ҳолатларда қандай қарор қабул қилиш усулларини ифодалайди. Сиз «А» ёки «Б» мулоҳазалардан бирини танлаб, уни жавоблар варақасига белгилаб қўйинг. Сўровнома билан ишлаш жараёнида Сизга айрим тасдиқлар такрорланаётгандек туюлади. Лекин улар бир хил эмас, фақатгина айрим жиҳатлари ўхшаш бўлиши мумкин. Эътиборингиз учун раҳмат». Сўровнома матни
Натижалар таҳлили
Мезонлари1дан 3 баллгача — мазкур тип низоли ҳолатларни бошқариш ва ундан кам фойдаланишнинг паст даражаси мавжудлигидан далолат беради. 4дан 9 баллгача — мазкур тип низоли ҳолатларни бошқариш ва ундан маълум даражада фойдаланишнинг ўрта даражаси мавжудлигидан далолат беради. 10 дан 12 баллгача — мазкур тип низоли ҳолатларни бошқаришга хослиги, низоли вазиятларга ўзига хос усуллар билан жавоб қайтаришидан далолат беради. Юқорида кўрсатилганидек, тест натижалари низоли вазиятларда ҳулқ-атвор типлариининг иерархиясини аниқлаш имконини беради. Шахснинг низога мойиллик даражасини баҳолаш тестиЙўриқнома: сизга тақдим этилган ҳар бир саволларни ўқинг ва ўзингиз мос деган жавобни белгиланг Сўровнома матни намунасиБошқаларга бўйсуниб қолмаслик учун ҳукмронликка интилиш Сизга хос хусусиятми? а)йўқ; б) ўзига қараб; в) ҳа. Агар ишда одамлар Сизни кўролмасалар уларга қаршилик кўрсатасизми? а )йўқ; б) ўзига қараб; в) ҳа. Сиз юқори поғона ишлайдиган одаммисиз? а) ҳа; б) жавоб бериш қийин; в)билмадим. Сиз қандай поғонадаги одамсиз? а)бефарқ; б) принципиал; в)уддабурон.. Сизга танқидий фикрлар билан мурожааат қилишадими? а) тез-тез; б)баъзан; в)камдан кам.
Тестнинг калити: Низога мойиллик даражалари:14 – 17 – жуда паст даражада 18 – 20 – паст 21 – 23 – ўртачадан паст 24 – 26 – ўртачадан озгина паст 27 – 29 – ўртача 30 – 32 – ўртачадан озгина юқори 33 – 35 – ўртачадан юқори 36 – 38 – юқори 39 –42 – жуда юқори Q- саралаш«Q-саралаш» методикаси психолог олим В. Стефансон томонидан 1958 йилда яратилган бўлиб, у психологик тадқиқотларда шахснинг ўзи тў\рисидаги тасаввурларини ўрганишда кенг фойдаланилади. Методикага кўра, текширилаётган шахсга рақамланган бир қанча карточкалар ва жавоб варақаси тақдим этилади. Ҳар бир карточкада шахс ҳақида аниқ тасдиқ(фикр) мавжуд бўлиб, синалувчи карточкаларда келтирилган тасдиқларнинг ўз табиатига хос ёки хос эмаслигига қараб, уларда баён этилган тасдиқларни маъқуллайди ёки инкор этади, яъни жавоблар варақасида келтирилган тасдиқлар рақами ёнига «ҳа» ёки «йўқ» сўзини ёзиб қўяди. Шунингдек, жавобларини «+» ва «–» ишоралари орқали ҳам белгилаш мумкин. Бундан ташқари, синалувчи шахсга осонлик ту\дириш мақсадида карточкада баён этилган тасдиқларни саволнома тарзида ҳам тақдим этиш мумкин. «Q-саралаш» методикаси асосида ўтказилган саволнома жавоблари (калити)1.Тобелик — 3,9,15,21,27,33,39,45,51,57. 2.Мустақиллик — 6,12,18,24,30,36,42,48,54,60. 3.Киришувчанлик — 5,11,17,23,29,35,41,47,53,59. 4.Нокиришувчанлик — 4,10,16,22,28,34,40,46,52,58. 5.Фаоллик — 1,7,13,19,25,31,37,43,49,55. 6.Нофаоллик — 2,8,14,20,26,32,38,44,50,56. Биринчи вазият.1.«Ана, холоо...с!» 2. «Хуш, сенга нима кулгили туюлаяпти?» 3. «Кулгинг келган бўлса, майли хоҳлаганингча кулавер!». 4. «Нима, сен аҳмоқмисан?» Иккинчи вазият. Биринчи-иккинчи дарсингиз бошиданоқ ёки бир неча машғулот ўтказганингиздан кейин ўқувчилардан бири сизга «Менинг фикримча, сиз педагог сифатида бизга бирор нарсага ўргата олмасангиз керак» деган фикрни билдирди. Сиз унинг бу фикрига қандай муносабат билдирган бўлардингиз? 1. «Сенинг ишинг — ўқиш, ўқитувчига ўргатиш эмас». 2. «Албатта, сенга ўхшаганларга мен ҳеч нарса ўргата олмайман». 3. «Эҳтимол, яхшиси сенинг бошқа синфга ўтганинг ёки ўзга ўқитувчидан сабоқ олганинг маъқулдир?». 4. «Сен дангасасан, ўзинг ўқишни истамайсан». 5. Сенинг нима учун бундай ўйлашинг сабабини билиш — мен учун қизиқ». 6. Кел, яхшиси бу ҳақда сен билан б.Батафсил гаплашиб олайлик. 6.Эҳтимол, менинг хулқ-атворимда сенда ана шундай фикр туғдирган бирор камчилик бордир». Учинчи вазият. Дейлик, сиз ўқувчига бирор топшириқ бердингиз. У уни бажаришни истамади ва «Мен бу ишни қилишни хоҳламай- ман» деб сизга эътироз билдирди. Сиз бундай ҳолатда қандай йўл тутган бўлар эдингиз? 1. «Топшириқни бажаришни хоҳламасанг — бажаришга мажбур қиламиз». 2. «Топшириқни бажаришни хоҳламасанг, сен нима учун ўқишга келдинг». 3. «Топшириқни бажаришни қанчалик хоҳламасанг, шунчалик ўзинга ёмон бўлади, ўқишни истамасанг баттар бўл. Сенинг феъл-атворинг бамисоли ўзининг хунуклигини кўриб, бурунини кесмоқчи бўлган одамнинкига ўхшайди». 4. «Бу ишнинг оқибати нима билан тугаши ҳақида ўзинга ҳеч ҳисобот бериб кўрганмисан». 5. «Агар бунинг сабабини сен менга тушунтириб бера олсанг, жуда яхши бўларди.» 6. «Кел, яхшиси бу масалани сен билан биргаликда муҳокама этиб кўрайлик, балки сен ҳақдирсан». 7. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...Сенга бошқа вазифа бераман. Тўртинчи вазият. Дейлик, ўқувчи ўзининг ўқув фаолиятида жуда катта ютуқларга эришди. У ҳатто бундан ажабланди ҳам ва ўз қобилиятига, ўқув материалларини тўла ўзлаштириб олганига шубҳаланди. Натижада у сизга шундай сўзлар билан мурожаат қилди: «Сизнингча, мен аъло баҳоларга ўқий оламанми, синфдаги бошқа ўқувчилардан ўзлаштириш борасида орқада қолиб кетмайманми? Сизнинг шу ҳақдаги фикрингизни билмоқчи эдим.» Сиз қуйидаги жавоб вариантларидан қайси бирини танлаган бўлардингиз? 1. «Тўғрисини айтганда, сенинг яхши ўқиб кетишинга шубҳа билан қарайман». 2. «Албатта, сен бунга ҳеч шуҳбаланмасанг ҳам бўлади». 3. «Сенинг жуда ажойиб қобилиятинг бор, мен сенга жуда катта умид билан қарайман». 4. «Сен нима учун ўз қобилиятинга шубҳа билан қарайсан?» 5. «Кел, яхшиси сен билан бу ҳақда батафсил гаплашиб олайлик ва муаммонинг сабабини ойдинлаштирайлик». 6. Кўп нарса менинг сен билан қандай ишлашимга боғлиқ бўлади». 7... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Бешинчи вазият. Ўқувчи ўқитувчига дейди: Сизнинг кейинги дарсингизга мен қатнаша олмасам керак, чунки ёш ижрочилар иштирокида ўтказиладиган концертга бормоқчи эдим (вариантлар: дўстларим билан учрашиб сайр қилмоқчи эдим, спорт мусабоқаларида иштирок этмоқчиман, дарслардан толиқдим, дам олмоқчи эдим)». Бу гапга сизнинг муносабатингиз қандай бўлади? қуйида келтирилган вариантлардан бирини танланг: 1. «Дарсимга қатнашмай кўр-чи». 2. «Агар сен менинг навбатдаги дарсимга қатнашмасанг, кейинги сафар таълим муассасасига ота-онангни таклиф этамиз»! 3. «Бу сенинг ишинг, имтиҳон (синов) топширадиган сен, мен эмас. қолдирган дарсларингни бари бир ўзлаштиришинг керак, чунки мен уларни сендан сўрайман». 4. «Менинг назаримда, сен машғулотларга масъулият билан ёндашмайсан». 5. «Балки сен ўқимасдан коллежни умуман ташлаб кетарсан?» 6. «Агар сен ҳозир ўқимай қўйсанг, кейин нима билан машғул бўлмоқчисан»?. 7.Концертга боришинг (дўстларинг билан сайр қилишинг, мусобақани томоша қилишинг) сен учун коллеждаги машғулотга қараганда ҳам қизиқми? Бунинг сабаби бўлса керак, билсак бўладими?». 8. «Албатта, мен сени тушунаман. Дам олиш, концертга бориш, мусабоқаларни томоша қилиш, ҳақиқатан ҳам сен учун коллежда ўқишдан кўра қизиқроқ. Шундай бўлса-да, мен бунинг нега айнан сен учун муҳимлигини билишни истайман». 9. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Олтинчи вазият. Синфга кириб келганингиздан кейин ўқувчилардан бири сизга қараб шундай дейди: «Домла, бугун негадир сиз анча ҳорғин ва толиққан кўринасиз. Тобингиз йўққа ухшайди?». Сиз ўқувчининг бу гапига қандай муносабат билдирган бўлардингиз? 1. «Менинг назаримда, сенинг менга бундай танбеҳ беришинг одобдан эмас». 2. «Ҳа, тўғри айтасан, мен ўзимни негадир ёмон ҳис қилаяпман». 3. «Мен ҳақимда қайғурмай қўя қол, яхшиси ўзингнинг аҳволинга бир назар ташлаб кўр». 4. «Бугун мен яхши ухлай олмадим, ишларим эса жуда кўп». 5. Сен ташвиш чекма, менинг бу ҳолатим машғулот ўтказишимга сира халақит бермайди». 6. «Сен жуда эътиборли ўқувчисан-да, менга ғамхўрлигинг учун сенга раҳмат!» 7. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... |