История, зачёт 09.11.2021. Метадалагічныя асновы і прынцыпы вывучэння гісторыі, яе перыядызацыя. Фармацыйны і цывілізацыйны падыходы да вывучэння гісторыі. Цывілізацыя як стадыя развіцця грамадства. Тыпы цывілізацый

• Название: Метадалагічныя асновы і прынцыпы вывучэння гісторыі, яе перыядызацыя. Фармацыйны і цывілізацыйны падыходы да вывучэння гісторыі. Цывілізацыя як стадыя развіцця грамадства. Тыпы цывілізацый
• Дата: 09.11.2021
• Размер: 207.32 Kb.
• Имя файла: История, зачёт 09.11.2021.docx
• Тип: Документы; #267695
• страница: 2 из 10

Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя перадумовы фарміравання ВКЛ. Роля ўсходнеславянскіх зямель у працэсе дзяржаўнага будаўніцтва ў ВКЛ.

Пасля смерці Усяслава Чарадзея Полацкае княства было падзелена на шэраг удзельных княстваў. У канцы ХІ – першай палове ХІІ стст. узніклі Менскае, Віцебскае, Друцкае, Лагойскае і іншыя княствы. У шасці з іх княжылі сыны Усяслава, якія вялі паміж сабой барацьбу. Такім чынам, напачатку ХІІ ст. у беларускіх землях пачаўся перыяд феадальнай раздробленасці. Феадальная раздробленасць была, дарэчы, заканамерным працэсам, працэсам прагрэсіўным адносна станаўлення і наступнага развіцця беларускай дзяржаўнасці. Такія працэсы праходзілі практычна ва ўсёй Заходняй Еўропе. Самастойныя каралеўствы з феадальнымі сеньёрамі на чале з’явіліся ў Італіі, Францыі, Нямеччыне і інш.
Полацк па-ранейшаму лічыўся важнейшым палітычным і гандлёва-рамесным цэнтрам. Паступова на ролю лідэра на нашых землях пачало вылучацца Менскае княства. Менскі князь Глеб, паставіўшы мэту пашырэння межаў сваіх зямель, уступае ў супрацьстаянне з кіеўскім князем Уладзімірам Манамахам.
Падчас паходу на нашы землі ў 1119 годзе Манамах захапіў Менск. У выніку гэтага горад быў далучаны да Кіеўскіх уладанняў ажно да сярэдзіны ХІІ – пачатку ХІІІ стст. Глеб Усяславіч, трапіўшы ў палон, быў вывезены ў Кіеў, дзе і памёр.
Летапісы сведчаць, што феадальную раздробленасць перажывалі ў ХІІ – ХІІІ стст. і іншыя беларускія землі. Тураўская зямля, якая набыла самастойнасць у час княжання Юрыя Яраславіча, падзялілася на Тураўскае, Пінскае, Клецкае, Слуцкае, Дубровіцкае княствы. Паступова яны трапілі пад уплыў Кіева і Галіцка-Валынскай Русі.
Усходнія землі нашай Бацькаўшчыны ў той час знаходзілся ў складзе Смаленскага княства – гэта Орша, Копысь, Крычаў, Мсціслаў і інш. Траплялі яны і пад залежнасць ад Менскага княства, а потым зноў падпарадкоўваліся Смаленску. У складзе ўладанняў чарнігаўскіх князёў былі Гомель, Чачэрск і Рэчыца. Мазырская і Брагінская землі належылі Кіеву.
У сярэднім цячэнні Заходняга Буга знаходзілася Берасцейская зямля. Яе галоўнымі гарадамі ў ХІ – ХІІ стст. былі Бярэсце, Кобрын, Камянец і інш. Спачатку яна была ў сферы ўладанняў кіеўскіх і валынскіх князёў, пэўны час (канец ХІ – сярэдзіна ХІІ стст.) – пад уладай Тураўскага княства. А ў верхнім і сярэднім Панямонні ў пачатку ХІІ ст. ўтварылася Гродзенскае княства, а потым з’явіліся і пачалі сваё развіццё гарады Навагрудак, Слонім, Ваўкавыск, праз якія пралягалі гандлёвыя шляхі ў Прыбалтыку.
Навагрудскае княства, як самостойнае, ўзнікла, відавочна, пазней. Навагрудскі князь Усяслаў упершыню прыгадваецца ў летапісе толькі ў 1235 годзе.
Такім чынам, першапачатковая дзяржаўнасць, якая ўзнікла найперш у Полацкім і Тураўскім княствах, пацярпела на працягу ХІІ – пачатку ХІІІ стст. драбленне і стала свайго роду стартавай пляцоўкай для кансалідацыі ўлады і непасрэдна геаграфічных тэрыторый на больш высокім узроўні – у межах Вялікага княства Літоўскага.
Закладзеныя ў Х-ХІ стст. падмуркі самастойнасці Полацкай землі сталі перадумовай таго, што ў ХІІ ст. яна паспяхова адстойвала свае межы. У пачатку ХІІІ ст. нашы продкі сталі на абарону ўсходнееўрапейскіх інтарэсаў, уступіў у цяжкую барацьбу з крыжакамі.
Крыжовы паход германскіх рыцараў і каталіцкага духавенства спачатку быў накіраваны ў Прыбалтыку, дзе ў 1201 г. была заснавана Рыга. Рыцары-мечаносцы амаль знішчылі плямёны ліваў, пагражалі жамойтам і латгалам. Для далейшай экспансіі рыцары будавалі невялікія мураваныя крэпасці і т. чынам прасоўваліся ўверх па Западнай Дзвіне, пагражаючы Полацку.
Здарылася так, што палачане першымі з усходніх славян сутыкнуліся з крыжакамі. Атрады з Полацка і іншых гарадоў дапамагалі насельніцтву сучасных Латвіі і Эстоніі адбіваць напады рыцараў-тэўтонаў. Так, дружыны полацкага князя Уладзіміра летам 1203 года асадзілі дзве нямецкія крэпасці Гольм і Укскуль, але значнага поспеху не мелі.
У 1205 годзе рыцары сабралі вялікія сілы і накіраваліся далей на ўсход, пры гэтым яны разбуралі і знішчалі ў пажарах усё на сваім шляху. Каб спыніць пранікненне крыжакоў на свае землі, полацкі князь Уладзімір у 1206 годзе зноў асадзіў нямецкі замак Гольм, які знаходзіўся ў ніжнім цячэнні р. Даўгавы. Узяць крэпасць полацкія дружыны не змаглі.
Тым часам у 1208 годзе нямецкія рыцары асадзілі полацкі фарпост ў нізоўях Заходняй Дзвіны горад Герцыке. Абаронцы горада на чале з князем Вячкай мужна адбіваліся ад захопнікаў. Але сілы былі няроўныя. Вячка вымушаны быў спаліць горад і з дружынай у 200 чалавек пакінуў свае землі. Праз год той жа лёс напаткаў горад Герцыке.
У 1210 г. паміж рыжскім епіскапам Альбертам і полацкім князем Уладзімірам быў заключаны мірны дагавор. Паводле яго Полацк захоўваў сваё права на атрыманне даніны з ліваў. Праз два гады адбыліся новыя перагаворы. На іх крыжакі прымусілі полацкага князя адмовіцца ад Ніжняга Падзвіння, што было для Полацка цяжкай стратай. Дамовіліся яшчэ аб тым, што купцам будзе адкрыты свабодны шлях па Заходняй Дзвіне. Але рыцары парушылі пагадненне і ўварваліся ў землі эстаў.
У 1216 г. палачане сумесна з эстамі і літоўцамі рыхтаваліся да сумеснага пахода супраць крыжакоў. Аднак у дзень адпраўлення з Полацка князь Уладзімір раптоўна памёр і паход не адбыўся.
Полацк, першым з усходніх славян уступіўшы ў процістаянне з крыжакамі, саступіў ім вусце Дзвіны і некаторыя іншыя землі, аднак межы свайго княства абараніў. З цягам часу палачанамі разам з Псковам і Ноўгарадам быў утвораны сапраўдны антыкрыжацкі фронт, і рыцары не змаглі перанесці сваю экспансію на славянскія землі. Вынікам гэтых падзей стала бітва наўгародцаў на чале з князем Аляксандрам Яраславічам (Неўскім) на раке Няве ў 1240 годзе, дзе праславіўся сваёй адвагай Якаў Палачанін. А ў бітве на лёдзе Чудскага возера ў 1242 годзе Аляксандр ушчэнт разбіў войска крыжакоў. Усе гэтыя здарэнні прыпынілі рух захопнікаў у старажытнарускія землі.
Другой небяспекай для нашых продкаў гэтага перыяда былі мангола-татары. У пачатку ХІІІ ст. ў стэпах Центральнай Азіі склалася моцная мангольская дзяржава і пачалася паласа заваяванняў манголаў, якая закранула ўсю Азію і многія краіны Еўропы.
Унук заснавальніка дзяржавы Чынгісхана – Батый пачаў заваёўніцкі паход на захад. Зімой 1237 – 1238 гг. мангола-татары захапілі і разрабавалі Разань, Каломну, Маскву і Уладзімір. У бітве на раке Сіці былі разбіты аб’яднаныя сілы старажытнарускіх князёў.
У 1238 годзе захопнікі накіраваліся далей на поўнач, але не дайшлі да Ноўгарада і Смаленска і чамусьці павярнулі назад у стэпы. Ужо зімой 1239 года мангола-татары ўварваліся ў паўднёварускія землі, знішчаючы ўсё на сваім шляху.
Насельніцтва Беларусі аказалася пад вялікай пагрозай татарскага зняволення ў 1239-1240 гг., але заваёўнікі павярнулі на поўдзень. Яны прайшлі па тэрыторыі Чарнігаўскай зямлі, у склад якой уваходзілі паўднёва-усходнія раёны сучаснай Беларусі. Верагодна, тады быў знішчаны Гомель. А ў Іпацьеўскім летапісе пад 1240 годам паведамляецца аб разбурэнні Бярэсця.
Трэба адзначыць, што большая частка тэрыторыі Беларусі не зведала мангола-татарскай навалы ў 1238-1240 гг. У навукоўцаў ёсць шэраг версій на гэты конт. Адны з іх лічаць, што войска Батыя было аслаблена барацьбой з паўночна-усходнімі рускімі княствамі. Другія сцвярджаюць, што захопнікі не хацелі ісці ў беларускія лясы і балоты. Існуюць і іншыя меркаванні. Але прымальнага тлумачэння, чаму мангола-татары абмінулі нашы землі, пакуль не існуе.
У 1241 годзе мангольскае войска з цяжкімі баямі прайшло па Польшчы і левабярэжнай Венгрыі, Малдавіі, Румыніі, Славакіі, Сербіі і інш. краінам. Наступленне мангола-татараў, якое пачалося з Ніжняга Паволжжа, спынілася каля межаў Італіі. Вялікія страты прымусілі захопнікаў ў 1242 годзе павярнуць назад.
Такім чынам, як было ўжо вышэй сказана, асноўная тэрыторыя не падверглася мангола-татарскаму пагрому ў 1237 – 1241 гг. і беларускія землі пазбеглі ярма Залатой Арды. Але пагроза такога зняволення не знікла.

5. 
   Фарміраванне дзяржаўнай тэрыторыі ВКЛ. Знешняя палітыка ВКЛ. Барацьба з Тэўтонскім ордэнам, татарамі і суперніцтва з Маскоўскай дзяржавай.
   

1. Страта Полацкам функцый кансалiдуючага цэнтра ўсходне­славянскіх зямель з-за націску нямецкіх крыжакоў. Так, ў 1201 г. з дазволу князя Ва­лод­шы нямецкія місіянеры-крыжакі Ордэна мечаносцаў заснавалі вус­ці Дзвіны крэпасць Рыгу і неўзабаве пад выглядам хрышчэння бал­ц­кіх плямёнаў пашырылі экспансію на іх землі. З узнікненнем яшчэ аднаго – Тэўтонскага ордэна над По­лац­кім і ін­шы­мі рускімі княствамі навісла небяспека заваявання.
2. Феадальная раздробленасць Полацкага княства.
Важнейшай перадумовай фар­ма­ван­ня ВКЛ з’яўляліся:
1. узнікненне больш развітага гаспадарчага цэнтру ў Наваградку – стал­i­цы ўдзе­ль­на­га княс­т­ва, якое ўзнікла ў верхнiм i сярэднiм Па­ня­моннi. Таму паспрыяла яго эка­на­міч­нае развіц­цё, заснаванае на пе­ра­да­вым на той час зем­ля­роб­с­т­ве, дас­ка­на­лым ра­мяс­т­ве і гандлі, а так­са­ма зручнае ге­аг­ра­фіч­нае ста­но­віш­ча, адсутнасць пагрозы з боку кры­жа­коў і манго­ла-татараў.
Наваградскае княства межавала з племем літва, якая пражывала ў міжрэчча Нёмана і Віліі.
Па ўзроўнi сацыяльна-палітычнай арганізацыі, эканомікі і культу­ры літва адставала ад славян і яшчэ ў ХІІ ст. жылі племянным ладам. У 1248–1249 гг. літоўскі князь Мін­доўг (1195–1263) падпарадкаваў Наваград­с­ка­му княству свае землі і ўзначаліў усю дзяржаву. Каб прыпыніць пагрозу нападу з боку крыжакоў, ён ў 1251 г. прыняў каталіцтва, а летам 1253 г. у Наваградку адбы­ла­ся яго ўрачыстая каранацыя.
Значны ўклад ва ўмацаванне княства пасля смерці Міндоўга (1263) унёс яго сын Войшалк, які ў 1264–1267 гг. пашырыў межы дзяр­жа­вы за кошт пiнскіх, нальшчанскіх, дзяволтваўскіх, полацкіх, вiцеб­с­кіх зямель. Паспяхо-вую барацьбу з крыжакамі і мангола-татарамі за захаван­не дзяржавы вёў князь Трайдзень (1270–1282).
Новыя тэрыта­ры­я­ль­ныя здабыткі княству прынёс вялікі князь Вiцень (1293–1315), які ў 1307 далучыў Полацк, а ў 1315 г. Віцень адваяваў у Галіц-ка-Валынска­га княс­т­ва Берасцейскую зямлю. Паводле Іпацьеўскага летапісу, ён «измысли себе герб и всему княжеству печать: рыцер збройный на ко­не з мечем, еже ныне наричут погоня».
Князь Гедымiн (1316–1341) у 1323 г. перанёс сталiцу ў Вiльню. У сярэ-дзiне 1320-х гг. яго ўладу прызналi князi Менска, Друцка, Лу­ком­ля, Турава-Пiнскай зямлi. Шлюбы Альгерда з віцебскай і Любар­та – з валынскай князёў­на­мі таксама ўзмацнілі дзяржаву. За гады яго княжання ў склад дзяржавы ўвайшла ас­ноў­ная частка сучаснай Беларусі, а таксама ўсходнія рускія землі. Са­ма дзяржава стала звац­ца «Вялікае княства Літоўскае і Рускае».
Сын Гедыміна Альгерд (1345–1377) далучыў да княства беларускае Па-дняпроўе і Бранскае княства, а пасля разгрому мангола-татараў на Сiнiх Во-дах у 1372 г. – Кiеўскую зямлю, Мазырскую i Брагiнскую воласцi, Чарнiга­ва-Северскую, Падольскую i Валынскую землi.
Вялікаае княс­т­ва Маскоўскага таксама выступіла ў ролі «збіральніка Ру-сі», таму паміж двума княствамі разгарэлася вострае суперніцтва. Так, войска ВКЛ тройчы – у 1368, 1370 і 1372 гг. хадзіла на Маскву, але ўзяць яе так і не здолела. Праў­да, Альгерду ўдалося падпарадкаваць Смаленскае княства, на якое прэтэндавала Масква.
Такім чынам, да 1370-х гг. на тэрыторыі колішніх паўднёва-заход­ніх- і ўсходнерускіх княстваў, а таксама балцкіх плямёнаў узнікла і ўма­ца­ва­ла­ся магутная дзяржава – Вялікае княства Літоўскае і Рускае. У яго склад увайшла большая частка колішняй Кіеўскай Русі разам са ста­лі­цай. У ліку шляхоў па-шырэння дзяржавы былі мірныя і ваенныя, доб­ра­ах­вот­ныя і гвалтоўныя. Як правіла, кожная з новых зямель, састу­піў­шы частку ўпраўленчых функцый цэнтральнай уладзе, захоўвала ра­ней­шы жыццёвы ўклад.
Пасля смерці Альгерда вялікакняскі трон дастаўся яго сыну ад другога шлюбу Ягайлу (1377–1392).
Прызначэнне яго вя­лі­кім князем выклікала незадавальненне звод­на­га брата – Андрэя, які княжыў у Полацку. У 1381 г. супраць Ягай­лы выступіў яго дзядзька Кейстут і прымусіў адрачыся ад тро­на. Толькі на наступны год Ягайлу з дапамогай кры­жа­коў удалося ад­на­віць уладу. Узяты ў палон Кейстут быў задушаны ў Крэўскім замку, але за зброю ўзяўся яго сын Вітаўт.
Урэшце барацьба скончылася на карысць Ягайлы. Неўзабаве яго канды-датура стала сур’ёзна разглядацца ў якас­ці прэтэндэнта на польскі трон. У 1382 г. пасля смерці караля яго спад­ка­ем­цай заставалася непаў­на­га­до­вая дачка Ядзвіга. 14 жнiўня 1385 г. з Кра­ка­ва ў Крэва прыехалі паслы. Паміж імі з аднаго боку, а так­са­ма Ягайлам і яго братамi з другога адбылося падпiсанне акта уніі, па­вод­ле якой Ягайлу прапа­ноў­ваў­ся шлюб з Ядзвiгай і польскі трон. Не­аб­ход­ны­мі ўмовамі надан­ня акту юрыдычнай сілы прыз­на­ва­лі­ся: пры­няц­це каталіцкай веры вя­лі­кім князем, яго братамі і сваякамі; вызва­лен­не палон­ных палякаў. І нарэшце, што мела асаблiвую знач-насць, дагавор абавязваў вялікага кня­зя «назаўсёды далучыць свае Лiтоў­с­к­iя i Рускiя землi да каралеўства Польскага».
Крэўская ўнiя была зацверджана ў 1386 г. пас­ля каталіцкага хрышчэн­ня Ягайлы, яго шлюбу з Ядзвiгай i ўрачыстай каранацыi ў Кра­ка­ве. Ён атрымаў імя Уладзіслаў і пачаў афiцыйна звацца «кара­лём По­ль­ш­чы, вярхоўным князем лiтоўскiм i дзедзiчам рускiм». Вярнуўшы­ся ў 1387 г. у Вiльню, новы кароль ажыццявiў хрышчэнне лі­тоў­с­кай зна­ці. Створанае ім каталіцкае біскупства з кафедрай у Вільні надзя­ля­ла­ся багатымі ўладаннямі.
З юрыдычнага боку унія азначала iнкарпарацыю Вяліка­га княс­т­ва Лiтоў­с­ка­га і Рускага ў склад Кароны. Сваiм намеснiкам у княс­т­ве Ягай­ла пакiнуў брата Скiргайлу. Але зімой 1389 г. Вiтаўт распачаў барацьбу за вя­лі­как­няс­кі трон. У вы­ні­ку 4 жніўня 1392 г. у Востраве, што недалёка ад Лiды, па­між вара­га­ваў­шы­мі бакамі было падпiсана пагадненне, на пад­с­та­ве якога ўла­да ў ВКЛ пажыццёва пе­ра­да­ва­ла­ся Вiтаўту (1392–1430) як «вялiкаму князю Лiтвы і пану i дзедзiчу зямель Русi». Ха­ця пасля пры­сягi на вер­насць Ягайлу i Ядзвiзе ён i зас­та­ваў­ся ў ва­са­ль­най за­леж­насцi ад По­ль­с­ка­га каралеўства, па­гад­нен­не 1392 г. на­да­ва­ла дзяр­жа­ве пэў­ную са­мас­той­насць і спрыяла ад­наў­лен­ню яе су­ве­рэн­i­тэ­ту.
У студзені 1401 г. у Вільні былі падпісаны акты новай Віленска-Ра­дам­с­кай уніі з Польскім каралеўствам. Яна прызнавала палітычную асоб­насць ВКЛ, улада ў якім пажыццёва належала Вітаўту, а пасля яго смер­ці мусіла перайсці да Ягайлы ці ягоных пераемнікаў. Калі б бяздзет­ным памёр Ягайла, то польскі двор мусіў узгадніць кандыдатуру но­ва­га караля з Вітаўтам. Такім чынам, урэгуляванне ў ліку іншых пы­тан­ня статусу ВКЛ здымала напружанасць паміж бакамі і спрыяла іх агульным інтарэсам. Яскравым прыкладам таго стала перамога над Тэў­тон­с­кім ордэнам пад час Грунвальдскай бітвы 1410 г.
Акт новай уніі быў прыняты ў кастрычніку 1413 г. на з’ездзе польскіх і літоўскіх паноў і баяр у Горадлі над Бугам. Ён прызнаваў, што як дзяржава ВКЛ захавае сваю асобнасць і пасля смерці Вітаўта. Літоў­с­кія баяры абавязваліся не выбіраць нікога вялікім князем без зго­ды Ягайлы, а польская шляхта – не выбіраць новага караля без узгад­нен­ня з вялікім князем літоўскім. Вынікамі яе стала набыццё літоў­с­кай знаццю права распараджэння атрыманай у спадчыну зямлёй. Асоб­ныя літоўскія феадалы былі набліжаны да знатных польскіх родаў і атрымалі дазвол на карыстанне іх гербамі.
Праводзячы ўмацаванне вялікакняскай улады, Вітаўт не быў пасля­доў­ным. З аднаго боку ў барацьбе супраць сепаратызму ўдзельных кня­зёў ён даручаў уладу сваім намеснікам. А з другога боку, адда­ю­чы пе­ра­ва­гу каталіцкай шляхце, ён тым самым адхіляў ад удзелу ў кі­ра­ван­ні дзяржавай баярства ўсходняй яе часткі. Так, па падабенстве з ад­мі­ніс­т­ра­цый­на-тэрытарыяльным уладкаваннем Польшчы, у ВКЛ ут­ва­ра­лі­ся Віленскае і Трокскае ваяводствы. Менавіта на каталіцкую знаць гэ­тых тэрыторый і распаўсюджваліся прывілеі Гарадзельскай уніі. Не­вы­пад­ко­ва, што пасля яго смерці феадалы абодвух веравызнанняў апы­ну­лі­ся ўцягнутымі ў грамадзянскую вайну 1430–1440 гг.
Абранне новым кіраўніком дзяржавы 13-гадовага Казіміра Ягелон­чы­ка (1440–1492) здавалася кампрамісным варыянтам, тым больш, што праз 4 гады яму была прапанавана і польская карона. Палітычнай ста­бі­лі­за­цыі паспрыяў прывiлей, выдадзены Казiмiрам у 1447 г., паводле якога князi, паны i баяры ўсяго ВКЛ, незалежна ад веравызнання, на­бы­ва­лі асабiстую недатыкальнасць, мелі права самастойна судзіць ся­лян і не выконвалі павiннасцей на карысць дзяржавы.
Такім чынам, ураўнанне ўсёй шляхты ў палітычных правах і іх знач­нае пашырэнне прадухіляла міжусобныя войны і спрыяла цэн­т­ра­лі­за­цыі дзяржаўнага кіравання.
Аляксандр Казіміравіч 1492-1506
Жыгiмонт (Казіміравіч) I Cтары (1506–1544)
Жыгiмонт II Аўгуст (1544–1572).
У часы іх княжання адбыліся пэўныя перамены ў дзяржаўным кіраванні
У ХІІІ – пачатку ХІV ст. ВКЛ складва­ла­ся як спадчынная феадальная манархiя. Уладаром дзяр­жа­вы быў вялiкi князь, або, як ён называўся ў ак­тах ХV ст., – гаспадар. Яго ўла­да нiчым i нiкiм не абмяжоўвалася. На ім замыкалiся ўсе фун­к­цыi кiравання дзяржавай. Па меры яе развiцця спатрэбiлася ўтва­рэн­не спе­цыяльных пасад. Пры Вiтаўце з’явiлiся гаспадарскi i земскi мар­ша­лак, пiсар, кухмiстр, канцлер, падча­шы, падскарбi і інш. У ХV ст. былi створаны пасады гетмана найвышэйшага, харунжага, меч­н­i­ка, пад­с­тол­iя, скарбнага i iнш. Той, хто атрымлiваў пасаду, як прав­i­ла, ва­ло­даў ёй пажыццёва.
Першым iнструментам па абмежаваннi ўлады вялiкага князя стала княс­кая рада.
У адпаведнасці з прыв­i­ле­ем Казiмiра ад 1447 г., радзе надавалася права выбiраць пасля смер­ці манарха новага гаспадара. Вядомы Судзебнiк 1468 г. быў складзе­ны «с князьмi i с паны-радою нашою ВКЛ». З выпадку частых ад­’­ез­даў Казiмiра рада пачала выконваць функцыi вярхоўнай улады.
Поўнае юрыдычнае замацаванне ролi гаспадарскай рады як дзяржаў­на­га органа зафiксавалi прывiлеi Аляксандра Казiмiравiча ад 1492 i Жыгiмонта Старога ад 1506 гг. З канца ХV да сярэдзіны ХVI ст. кан­чат­ко­ва зацвердзiўся яе склад: усе ва­я­во­ды i старасты, валынскi мар­ша­лак, канцлер i падканцлер, гетман, мар­ша­лак земскi i дворны, пад­с­карбi. З духоўных асоб у лік паны-рады ўваходзілі толькі 4 ката-ліц­кія біскупы.
На пачатку ХVI ст. ясна вызначылiся i паўнамоцтвы рады. Яна веда­ла дыпламатычнымi дачыненнямi дзяржавы, абаронай i фiнансавымi пы­тан­нямi, а таксама займалася справамi шляхецтва, кантралявала раз­да­чу зямель і вы-конвала шэраг судовых функцый.. Ні адзін дакумент не мог уступіць у сілу без дзяржаўнай пячаткі, якая захоўвалася ў канцле­ра, і без яго подпісу. Iм жа належала i права выбару вялiкага князя. Так, былi абраны Аляксандр Казiмi-равiч (1492–1506), Жыгiмонт I Cтары (1506–1544) i Жыгiмонт II Аўгуст (1544–1572).
Палiтычная вага паноў-рады пачала змяншацца ў сярэдзіне ХVI ст. у сувязі з павышэннем палітычнай актыўнасці шляхты, якая ў кож­най зямлi княства мела права склікаць свой сход (соймік). Спачатку ўдзел у ім бралi прадстаўнiкi розных сацыяльных груп – баяр, шляхты i мяшчан. Пад канец ХV ст. на аснове абласных соймiкаў паўстаў агу­ль­ны для ўсiх зямель ВКЛ сойм. Манарх мусiў склiкаць на агульны з’езд ужо не толькi вышэйшую элiту – раду, але i прадстаўнiкоў усёй шляхты. Вальным соймам быў толькi той, на якi, апрача гаспадарскай ра­ды, з’язджалiся князi, паны i баяры з усiх зямель дзяржавы.
+Падобныя форумы сталi звычайнымi тады, калi для вырашэння дзяр­жаў­ных пытанняў першаступеннай важнасцi цэнтральнай уладзе бы­ло важна атрымаць згоду зямель-абласцей. Так зрабiлi паны-рада ў 1492 г., калi спатрэбiлася абраць новага манарха. Упершыню ў Вiльнi но­ва­га гаспа-дара абiралi князi, паны i зямяне з тэрыторыi цэлай дзяржа­вы, незалежна ад веравызнання. Пастаянна ж соймы пачалi склiкацца ў часы княжання Жы-гiмонта I Старога. З пачаткам вальных соймаў пал­i­тыч­нае адзiнства дзяр-жавы забяспечвалася не толькi прызнаннем ма­нар­ха, але i ўдзелам прад-стаўнiкоў розных тэрытарыяльных частак у цэнтральным органе ўлады. З 1512 г. была ўведзена норма прадстаўнiц­т­ва ўпаўнаважаных паслоў – па 2 шляхцiчы ад зямлi цi павета. Князi, паны i ўраднiкi запрашалiся паiменна. Новы палiтычны iнс­ты­тут – вальны сойм – замкнуў сiстэму органаў вярхоўнай улады ў дзяржаве. А манархія з абсалютнай ператварылася ў больш прагрэсіў­ную – саслоўна-прадстаўнічую
(Знешняя палітыка ВКЛ).
Найбольш трывалыя і канструктыўня адносіны склаліся ў ВКЛ з Польшчай. Вынікам іх стала падпісанне некалькіх уній – Крэўскай, Віленска-Радамскай, Гарадзельскай.
Найбольш напружаныя адносіны існавалі паміж ВКЛ і крыжакамі.
З моманту з’яўлення ва Ус­ход­няй Еўропе манаска-рыцарскіх ор­дэ­наў нямецкая экспансія на землі прусаў, куршаў, ліваў, эстаў і ін­шых плямёнаў пад выглядам іх хрыс­ці­я­нізацыі несла ў сабе пагрозу за­ва­я­ван­ня зямель ВКЛ. Актыўную ба­рацьбу супраць кры­жа­коў вялi Міндоўг, Трайдзень, Вiцень. Асабліва напружаныя адносіны ВКЛ з крыжакамі ўзніклі пасля смер­ці Ге­ды­мі­на. Барацьба з імі адбывалася з пераменным пос­пе­хам. Так, у 1363 г. кры-жакі разграмілі вялікакняскае войска і заха­пі­лі Гародню. Са свай­го боку Кей-стут з 1345 па 1382 г. здзейсніў ка­ля 30 паходаў у Прусію і 10 – у Лівонію.
Віленска-Радамская унія, акра­мя іншага, паспрыяла кансалідацыі По­ль­ш­чы і ВКЛ у барацьбе з нем­ца­мі. 15 ліпеня 1410 г. каля Грунва­ль­­да супраць войска вялікага магістра Тэўтонскага ордэна Ульрыха фон Юнгінгена Вітаўт выставіў каля 40 харугваў, у тым ліку 28 з беларус­кіх гарадоў, а таксама татарскую кон­ні­цу. Ягайла выставіў 51 харуг­ву і чэшскі атрад. Бітва скончылася поў­ным разгромам крыжакоў. Па­вод­ле Тарунскага міру, усе захопленыя імі гарады вярталiся ўлада­ль­­н­i­кам, Жамойць пераходзiла ў пажыц­цё­вае ўладанне Вiтаўта. З таго часу дзяржава стала звацца «Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае».
У час, калі немцы каланізавалі Балтыйскае ўзбярэжжа, з ман­го­ль­­с­кіх стэ-паў на Еўропу рухалася арда Чынгісідаў. У 1236 г. манго­лы раз­г­ра­мі­лі вол-жскіх балгараў, а з 1237 – пачалі заваяванне Русі. Вяр­та­ю­чы­ся з перамож-нага еўрапейскага паходу, у канцы 1241 – пачатку 1242 г. яны прайшлі далё-ка на поўдзень ад тэрыторыі сучаснай Бе­ла­ру­сі. ВКЛ не мела такiх разбу-рэнняў, як шматлiкiя рускiя княс­т­вы. Не­ка­то­рыя з іх добраахвотна перахо-дзiлi ў яго склад, каб паз­бег­нуць ман­го­ла-татарскага прыгнёту. Узмацнiў-шыся, войскi ВКЛ маглi на­ват пры­пынiць заваёўнiкаў, як гэта адбылося ў 1362 г. на Сiнiх Во­дах. У да­лей­шым князi ВКЛ iмкнулiся ўсталяваць з ман-гола-татарамi са­юзныя адносiны, скiраваныя, у першую чаргу, супраць Мас­коўс­ка­га княс­т­ва як палiтычнага канкурэнта на мiжнароднай арэ­не.
1392 г. Ві­таўт выдаў татарам прывілей на пасяленне ў межах дзяр­жа­вы. Плённыя адносiны ВКЛ з татарамi яскрава праявiлiся i ў час Грун­ва­ль­д­с­кай бiт­вы 1410 г. Саюзнiцкую з татарамi палiтыку працяг­ваў Казiмiр Ягелончык.
Другая палова ХV ст. характарызуецца пагаршэннем адносiн памiж ВКЛ i Крымскiм ханствам – колішняй часткай Залатой Арды. Саюзнiк Масквы хан Менглi-Гiрэй здзяйсняў частыя набегi на паўднёвыя землi ВКЛ. У перыяд з 1500 па 1569 г. беларускiя землi падверглiся 45 набегам. У 1505 г. заваёўнікі захапілі Менск i Наваг­ра­дак і палані­лі каля 100 тыс. жыхароў. У наступным, 1506 г. гетман ВКЛ М. Глiнскi ў баi пад Клецкам разбiў татарскае войска i вызвалiў палонных. У далейшым асноўнай сiлай, якая стрымлiвала паходы татараў на ВКЛ, стала казацкае войска Запарожскай Сечы.
У ХІV ст. другім пасля Вільні цэнтрам па «збіранні» ру­с­кіх зямель стала Масква. Карыстаючыся падтрымкай зола­та­ар­дын­с­кіх ханаў, князь І. Каліта (1325–1340) далучыў некалькі сусед­ніх княстваў. Каб не даць Маскве ўзмац-ніцца, ВКЛ аказвала дапамо­гу яе праціўнікам, і асабліва Цвярскому княству, вядома ж, спадзеючы­ся на ўласнае да­мі­на­ван­не ва ўсходнеславянскіх землях. Гедымін і яго нашчадкі шу­ка­лі саюзу з Ноўгарадам, Псковам, Смаленскам, а Аль­герд ажаніўся з цвярской князёўнай і на пэўны час узяў пад абаро­ну ўсё княства, здзей­с­ніў­шы тры паходы на Маскву.
Пад канец княжання Альгерда Маскве ўдалося падпарадкаваць Цвер і прыпыніць актыўнасць ВКЛ. Узмацненне Масквы не выйшла з по­ля зроку новага князя ВКЛ Ягайлы, які абяцаў дапамогу хану Мамаю ў яго барацьбе супраць Дзмітрыя Іванавіча пад час Кулікоўскай біт­вы ў верасні 1380 г. Вы-карыстоўваючы замацаваны дынастычным шлю­бам саюз з Мас­к­вой, Вітаўт пра­цяг­ваў пашыраць свой уплыў на ўсход­нія славянскія землі. Неўза­ба­ве яму ўдалося падпарадкаваць Вя­зь­му (1403) і Смаленск (1404), а з 1427 г. ён нават усталяваў пратэк­та­рат над Вялікім княствам Мас­коў­с­кім, дзе княжыў яго малалетні ўнук пад рэгенцтвам дачкі – Соф’і Ві­таў­таў­ны.
Разам з тым у краіне існавала істотная баярская плынь, незадаволе­ная прапольскай арыентацыяй двара, распаўсюд­жан­нем каталіцызму і нераўна-праўным становішчам праваслаўнай зна­ці. З другога боку, уз­рас­тан­не ма-гутнасці Масквы, якой у 1480 г. уда­ло­ся канчаткова вызва­ліц­ца з-пад улады Залатой Арды, рабілася ўсё больш прывабным для гэтай часткі вышэйшага саслоўя ВКЛ. Невыпадкова, што ў 1481 г. тут адбылася спроба дзяржаўнага перавароту. Яго ўдзельнікі – князі Га­ль­шанскi i Алелькавiч былi пакараны смерцю, Бельскi з Глiнскiм уцяклi ў Маскву і паступілі на службу да Iвана III.
Князь ВКЛ Аляксандр Казiмiравiч не здолеў аказаць дзей­с­на­га ва­ен­на­га адпору Маскве i iмкнуўся ўладзiць вайну мiрнымi сродкамi. У прыватнасцi, ён адмовiўся ад падтрымкi варагаваўшых з Мас­к­вой Ноў­га­ра­да, Пскова, Цвяры, Разанi. Мiрнае пагадненне мусiла за­ма­ца­вац­ца дынастычным шлю-бам: Аляксандр Казiмiравiч ажанiўся з дачкой Iвана III Аленай. Але ў 1500 г. баявыя дзеяннi аднавiлiся iзноў i амаль бесперапынна працягвалiся да 1537 г. Толькі за час баявых дзеян­няў з 1501 па 1503 г. ВКЛ страцiла чвэрць сваiх тэрыторый, у тым лiку населеных беларусамi.
Новы цар Маскоўскі і ўсёй Русі Васіль ІІІ пасля смерці Аляк­сан­д­ра Казі-міравіча (1506) спрабаваў праз сваю сяс­т­ру Алену (удаву князя ВКЛ) пад-парадкаваць усю дзяржаву Мас­к­ве. Абранне паны-радаю нова­га князя – бра-та Аляксандра, Жыгiмон­та Казiмiравiча падштурхнула Мас­к­ву да новых ваенных па­хо­даў супраць ВКЛ. Нягледзячы на здабы­тую гетманам К. Аст-рожскім перамогу пад Оршай у верасні 1514 г., дзяр­жа­ва стра­ці­ла Смаленск і многія ўсходнія землі. Перамiр’е, заклю­ча­нае ў 1537 г., працягвалася крыху больш за 20 гадоў. Асноўным рэг­iё­нам узброеных сутыкненняў абедзвюх дзяржаў з’яўлялiся тэрыто­рыi, якiя знаходзiлiся памiж iмi, у першую чаргу Cмаленшчына, Бран­ш­чы­на i iнш. Палітычнае процістаянне паміж дзяржавамі ўзмацня­ла­ся рэлігійным.

Барацьба вкл з Тэўтонскім ордэнам і суперніцтва з Маскоўскай дзяржавай

У XIV-XV стагоддзях Вялікае княства Літоўскае і Рускае было рэальным супернікам Маскоўскай Русі ў барацьбе за панаванне ва Усходняй Еўропе. Яно ўмацавалася пры князь Гедымін (кіраваў у 1316-1341 гг.). (Гл. гістарычную карту «Вялікае княства Літоўскае і Рускае ў 13 - 15 стст.») Рускі культурны ўплыў у гэты час тут пераважала. Гедэмин і яго сыны былі жанатыя на рускіх князёўнамі, пры двары і афіцыйным справаводстве панаваў рускую мову. Літоўскай пісьменства ў той час не існавала. Аж да канца 14 ст. рускія вобласці ў складзе дзяржавы не выпрабоўвалі нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту. Пры Альгердзе (кіраваў у 1345-1377.) Княства фактычна стала дамінуючай дзяржавай у рэгіёне. Асабліва пазіцыі дзяржавы ўмацаваліся пасля таго, як у 1362 Альгерд разбіў татараў у бітве пры Сініх водах. У час яго праўлення у склад дзяржавы ўваходзілі вялікая частка цяперашняй Літвы, Беларусі, Украіны і Смаленскай вобласці. Для ўсіх жыхароў заходняй Русі Літва стала натуральным цэнтрам супраціву традыцыйным праціўнікам - Ардзе і крыжакам. Акрамя таго, у Вялікім княстве Літоўскім у сярэдзіне XIV стагоддзя лікава пераважала праваслаўнае насельніцтва, з якімі язычнікі-літоўцы ўжываліся даволі мірна, а часам здараліся хвалявання хутка душылі (на прыклад, у Смаленску). Зямлі княства пры Альгердзе распасціраліся ад Балтыкі да прычарнаморскія стэпы, усходняя мяжа праходзіла прыкладна па цяперашняй мяжы Смаленскай і Маскоўскай абласцей. У наяўнасці былі тэндэнцыі, якія вядуць у бок складання новага варыянту рускай дзяржаўнасці на паўднёвых і заходніх землях былой Кіеўскай дзяржавы. Гэтыя тэндэнцыі былі зламаны, калі вялікім князем стаў Ягайла (кіраваў у 1377-1434 гг.). Ягайла прыняў каталіцтва, ажаніўся на спадчынніцы польскага пасаду і стаў каралём Польскага каралеўства (застаючыся пры гэтым Вялікім князем Літоўскім). Пачалася каталіцкая экспансія на заходнія рускія землі Русі. Літоўская арыстакратыя змяніла культурную арыентацыю з рускай на польскую. Пачалася нацыянальна-рэлігійная варожасць, якой не было да 80-х гг. 14 ст. Ягайла перадаў вялікакняскі прастол свайму стрыечнаму брату Вітаўту ў 1392 г. У 1399 Вітаўт (кіраваў у 1392-1430 гг.) Яшчэ раз паспрабаваў далучыць Маскоўскае княства, на гэты раз у саюзе з ардынскім ханам Тахтамышам, уцекачам ў Літву і марыць вярнуцца сабе ханскі пасад, аднак пацярпеў жорсткае паражэнне ў бітве на Ворскле. Гэта паражэнне моцна аслабіла Літву, і ў 1401 г. яна вымушана была пацвердзіць рэжым «асабістай униии» з Польшчай, што прывяло да ўзмацнення пазіцый польскага дваранства (шляхты) на землях княства. Ў 1405 г. Вітаўт напаў на Навагародскай і Пскоўскія зямлі, і тыя звярнуліся за дапамогай да Масквы.Наспявала вайна, але сілы Літвы і Масквы былі прыкладна роўныя, да таго ж ні той, ні іншы баку канфлікт не быў выгадны, і ў 1408 г., пастаяўшы з войскамі на Угры, Вітаўт і маскоўскі вялікі князь Васіль Дзмітрыевіч заключылі свет. У гэты час на захадзе польска-літоўскае дзяржава вяло жорсткую барацьбу з Тэўтонскім ордэнам. Свет на ўсходніх рубяжах шмат у чым спрыяў таму, што ў 1410 г. злучаныя войскі Каралеўства Польскага і Вялікага княства Літоўскага нанеслі сакрушальнае паражэнне Ордэну ў Грунвальдскай бітве (бітва пры Таненбергу).Прамым следствам гэтай перамогі стаў канчатковы адмову Ордэна У 1422 г. ад Жамойці і канчатковая ліквідацыя Ордэна па Другому Торуньскім міры ў 1466 Яшчэ раз Вітаўт паспрабаваў ўмяшацца ў маскоўскія справы ў 1427 г., калі ў Маскве пачалася дынастычная нязгода, якая атрымала назву «Шамякіна смута ».Вітаўт, абапіраючыся на тое, што вялікая княгіня маскоўская разам з сынам, людзьмі і землямі, сама аддалася яму пад абарону, сур'езна прэтэндаваў на прастол караля Літвы і Русі. Справа была за афіцыйным прызнаннем з боку імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі. Прызнанне Вітаўта каралём і, адпаведна, яго краіны - каралеўствам, азначала б радыкальнае змяненне статусу Вялікага княства Літоўскага на міжнароднай арэне. Гэта было зусім не выгадна Ягайлы і Каралеўстве Польскаму, які імкнуўся пашырыць свой уплыў на ўсходняга суседа. Паводле легенды, карону Вітаўта спынілі на тэрыторыі Польшчы, і Ягайла асабіста рассек яе мячом. Такога ўдару ўжо немалады Вітаўт не вытрымаў і памёр ў 1430 годзе. Мабыць, гэта была апошняя спроба зацвярджэння Вялікага княства Літоўскага ў якасці незалежнай дзяржавы. Рашучае насаджэнне каталіцкай веры і пашырэнне ўплыву палякаў, хоць і спрыяла ўздыму гаспадаркі, культуры і навукі, разам з тым моцна прывязвалі краіну да больш развітой каталіцкай Польшчы, а сістэма прывілеяў, падараваных каталіцкай шляхце, раздзірала ўнутранае адзінства краіны. Масавым стаў пераход праваслаўнага дваранства ў каталіцтва. Пасля смерці Вітаўта ў Літве пачалася грамадзянская вайна. Справа ў тым, што вялікакняскі прастол перайшоў да малодшага брата Ягайлы - Свідрыгайла Альгердавіч, даўняму праціўніку польскага вектару палітыкі Вітаўта і прыхільніку стварэння Літоўска-Рускай дзяржавы. Гэта абурыла каталіцкіх іерархаў, і яны змаглі ў 1432 ўзвесці на віленскі пасад брата Вітаўта - Жыгімонта. Гэта прывяло да расколу Літвы на Вялікае княства Літоўскае (са сталіцай у Вільні) і вялікае княства Рускае са сталіцай у Полацку, дзе па-ранейшаму правілаў Свідрыгайла. Зыход барацьбы вырашыўся ў 1435 г. у бітве пад Велькамером, у якой Свідрыгайла пацярпеў паразу. За гэты час скончылася «Феадальная вайна», і Маскоўская дзяржава істотна адужэла. Літва ж, наадварот, была аслаблена. Ў 1449 г. кароль польскі і вялікі князь літоўскі Казімір IV заключыў з маскоўскім вялікім князем Васілём II мірны дагавор, які дзейнічаў да 80-х гадоў XV стагоддзя, калі на службу да маскоўскага вялікаму князю сталі пераходзіць праваслаўныя князі. У пачатку XVI стагоддзя пачалася новая вайна Вялікага княства Літоўскага з Маскоўскай дзяржавай. Яна працягвалася некалькі гадоў, у выніку да Масквы адышлі так званыя Северскія княства і Смаленск, а Літва была значна аслаблена і ў 1569 годзе па Люблінскай уніі вымушана была аб'яднацца з Польшчай - у Рэч Паспалітую.

6.