Эксперименталдыпсихологияпрактикумыкурсыныңпәніменміндеттері. Экс псих РК1. Практикум Эксперименталдыпсихологияпрактикумыкурсыныпніменміндеттері
 Скачать 89.87 Kb.
|
|
14. Бақылау және эксперимент. Бақылау әдісі психологиядағы ескі және бір қарағанда өте қарапайым әдіс секілді. Ол әдеттегі өмір сүру жағдайындағы адамның қызметіне бақылаушы кіріспей, жүргізілетін жоспарлы бақылауға негізделеді. Бұған психологияда бақыланатын құбылыстарды толық және дәл сипаттау, сонымен бірге оларды психологиялық тұрғыдан түсіндіру жатады. Міне, психологиялық бақылаудың басты мақсаты осы: деректерге сүйене отырып, олардың психологиялық мазмұнын ашу. Бақылау - ол барлық адамдардың пайдаланатын әдісі. Ал қарапайым адамдардың бақылауы мен ғылыми бақылаудың айырмашылығы өте көп. Ғылыми бақылау жүйелілігімен сипатталып, объективті шындықты алу үшін белгілі бір жоспарға негізделе отырып, жүргізіледі. Яғни, ғылыми бақылау жүргізілгенде арнайы білім және сапаны психологиялық көріну объективті ашылатын арнайы дайындықты талап етеді. Бақылау адамның психикалық өмірін зерттеу әдісі ретінде психологияда жиі қолданылады. Бақылаудың көмегімен жеке психикалық үрдістерді (ес, зейін, ойлау), жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін зерттейді, олар сырттай әртүрлі адамзаттың іс-әрекеттері (еңбек, оқу, ойын), психикалық қалпы (көңіл-күй, аффект) түрінде аңғарылады. Бақылау әдісі адамның психикасының, сыртқы көрінісін (іс-әрекеттері, қылықтары, басқа адамдармен қарым-қатынаста аңғарылатын тілдік ерекшеліктері, тұтастай мінез-құлқы) зерттеу табиғи өмір жағдайында іске асады. Зертеуші адамдардың іс-әрекеті мен қылықтарын бақылау арқылы олардың психикалық өмірінің ерекшеліктері туралы бағалай алады, демек, сыртқы объективтілік факторлардан адамның ішкі субъективтік дүниесін түсінуге бағытталады. Психологиялық бақылау мақсатты болуы қажет: бақылаушы кімді не үшін бақылайтынын нақтылы білуі және түсінуі керек. Олай болмаса, бақылау кездейсоқ деректерді жа\инақтауға айналады. Психологиялық бақылау белгілі жоспармен немесе бағдарламамен жүргізілуі тиіс. Бақылау бағдарламасы бақылаушыны күні бұрын дайындалған зерттеу мәселереі және деректеермен қамтамасыз етеді. Белгіленген жоспарсыз немесе бағдарламасыз бақылаудың негізгі бағыты жойылады, соның салдарынан адамның психикалық іс-әрекетінде негізгі және маңызды жағы назардан тыс қалуы мүмкін. Бақылауды бір жүйелі жүргізіп отыру керек. Бір жүйелі бақылау бақылаудың тұрақты жағдайын сақтауға мүмкіндік береді, сонымен қатар бақыланатын деректердің арасныда тығыз байланыс жасауға жағдай тудырады. Психоллогиялық бақылау, ереже бойынша, ұзақ уақытты қажет етеді. Бақылау неғұрлым ұзақ жүргізілсе, солғұрлым тереңірек және сенімдірек психологиялық қорытынды жасайды. Көп жағдайда ұзақ мерзімді бақылау шәкіртердің жас ерекшеліктерін зерттеуде қолданылады, мәселен, тілі мен ойлауын дамыту ерекшеліктері, эмоциялық ерекшеліктері мен ерік-жігер іс-әрекеттері, қызығуы мен бейімділігі, мінез бітісі мен қабілеттілігі. Сонымен, бақылау әдісі дегеніміз әртүрлі табиғи жағдайда жеке тұлғаның іс-әрекеті мен қылықтарын қабыладаудың негізінде мақсатты зерттеу. Бақылау табиғи жағдайда жүргізіледі. Ескеретін мәселе, бақылау жүргізілген кезде сол қадағалау нысаны болып отырған адам бақылау жүргізіліп жатқанын білмеуі керек, егер сезегн жағдайда шынайылық жоғалады. Психологиялық зертеулердің табиғилығын сақтау – бақылауға қойылатын бірініші талап. Бақылау әдісіне қойылатын екінші талап, бақылау үнемі мақсатты болуы қажет, яғни, зертеудің мақсаты мен міндетері айқын қойылуы керек. Бақылау әдісіне қойылатын үшінші талап – оның нәтижесін тіркеу. Негізінен әртүрлі техникалық құралдар (бейнекамера, фотокамера т.б.). жазбалардың түрлері (стенограммалар, хаттамалар, бақылау күнделіктері т.б.). Бақылау әр түрлі нұсқаларда жүре алады. Мысалы, кеңінен қолданылатын әдіс - қосылған бақылау. Бұл әдіс психологтың өзінің қатысуымен жүргізіледі. Егер зерттеушінің қатысуынан, оның жағдайды қабылдауы мен түсінуінен нәтиже бұзылатын болса, онда болып жатқан жағдайларды объективті түсіну үшін шеттен бақылаған жөн. қосылған бақылау мазмұнына қарай басқа әдіске - өз-өзін бақылауға ұқсас. Өз-өзін бақылау, яғни өз қалып-күйлерін бақылау тек психологияда қолданылатын әдіс. Бұл әдістің артықшылығымен қатар бірнеше кемшіліге де бар. Біріншіден, өз қалпыңды бақылау өте қиын. Бақылауға орай, олар дұрыс болмауы мүмкін немесе тоқтап та қалады. Екіншіден, бұл бақылауда субъектіліктен құтыла алмайсың, өйткені біздің қабылдауымыз субъективті бояуға ие. Үшіншіден, біздің кейбір қалыптарымызды түсіндіру бұл әдісте қиын. Дегенмен, өз-өзін бақылау әдісі психолог үшін аса маңызды. Тәжірибеде басқа адамдардың мінезін көргенде психолог оның психологиялық мазмұнын білгісі келеді. Көбінесе, ол өз тәжірибесіне, өз қалпын талдауға сүйенеді. Сондықтан психолог табысты жұмыс істеуі үшін өз жағдай мен қалпын объективті түрде бағалауды үйренуі керек. Бұл әдіс, көбінесе экспериментте пайдаланылады. Мұнда бұл әдіс дәл сипатталып, мұны эксперименталды өз-өзін бақылау деп атайды. Бұл жағдайда зерттеушінің аса қызықтыратын кездеріне дәл есептелген жағдайда адамға сауал қойылады. Мұндайда өз-өзін бақылау әдісі сауалнама әдісімен бірге жүргізіледі. Бақылау әдісі мынадай этаптардан тұрады: Бақылау пәні, заты анықталады және объект таңдалынады. (топ немесе жеке адам) Бақылау тәсілі таңдалынады. Бақылау жоспары жасалынады. Бақылауды нәтижесін өңдеу жолы таңдалады. Зерттеу нәтижесі жарияланады. Психологияның негізгі әдістерінің бірі – эксперимент. Эксперимент әдісі. Егер бақылауда зерттеуші өзін қызықтыратын психикалық үрдістердің байқалуын бейжай күтетін болса, ал экспериментте зерттеуші өзіне қажетті жағдайды жасайды. Сөйте отырып, экспериментатор оларды тұрақты қамти алады. Басқа зерттеушілермен бірдей жағдайда зерттеуді қайталай отырып, экспериментатор зерттелушінің әрқайсысының үрдістерінің дара ерекшеліктерін анықтай алады. Экспериментатор өзінің жағдайына қарай тәжірибені жүргізу шартын өзгерте алады. Бұл эксперименттің негізгі артықшылығы, сонымен қатар ол оқу-тәрбие үрдісінде тиімді тәсілдерді табуға мүмкіндік береді. Эксперименттің барысында арнаулы құралдар мен аппаратардың көмегімен психикалық үрдістер өзгерістерінің уақытын дәл көрсетуге болады, мәселен, жауап беру (реакция), оқу, еңбек дағдыларының қалыптасу жылдамдығы. Объективті мәліметтерден зертелетін қасиет бөлініп, дұрыс бағаланатын жасанды жағдай жасалуға негізделген эксперимент әдісінің көмегі арқылы алуға болады. Зерттелетін феноменннің басқа феномендерден себептік байланысы жайлы, құбылыстың пайда болуы мен дамуын ғылыми тұрғыдан түсіндіретін басқа психологиялық әдістерге қарағанда, эксперимент ең сенімдісі. Эксперименттің екі түрі бар: зертханалық және табиғи. Олар бір-бірінен эксперимент жүргізудегі жағдайларымен ажыратылады. Зертханалық экспериментте зерттелетін қасиет дұрыс бағаланатын жасанды жағдай жасалады. Зертханалық эксперимент арнайы ұйымдастырылып, құралдар мен аспаптар қодану арқылы жүргізіледі. Зертханалық эксперимент адамның психикалық ерекшеліктерінің физиологиялық тетігін зерттеуде ерекше. Бұл әдіс жекелеген таным үрдістері мен психикалық қалыпты тиімді зертеу үшін қолданылады, ең алдымен, түйсіктер, қабылдау, ес зейін зертеледі. Мәселен, қабылдаудың жылдамдығы, зейіннің көлемі, ес ассоциациясының ерекшелігі қарапайым немесе электрондық тахистоскоп сияқты құралдар көмегі пайдаланылады. Ғылымның тарихы ғылыми білімнің саралануы мен дамуында тәжірибелік әдіс жетекші рөл алатындығын дәлелдеді. Психология ертеден келе жатқан ғылымдардың бірі, ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өз алдына жеке ғылым болып, философиядан бөлініп шықты. Осы кезеңде психологияда бір жүйелі эксперименталдық зертеулер жүргізіле бастады. (В.Фехнер, Э.Вебер, В.Вунд және т.б.) Эксперимент – бұл себеп салдарлық байланысты зертеу мақсатындағы зертеушілік қызмет болып табылады. Ол төмендегіше іске асады: Зерттеуші зерттейтін құбылысты өзі табады және оған белсенді әсер етеді; Экспериментті жүргізуші өтіп жатқан құбылыстың шартын өзгертуі мүмкін; Экспериментте оның нәтижесін бірнеше рет қайта жаңғыртуға мүмкіншілігі болады; 15. «Менің мүдделерім» (Мой интересы ) тақырыбына сауалнама жүргізу үшін сұрақтаржасаңыз 1. Сіз мектепте көбінесе қандай көңіл-күйде боласыз? Әр жұптың ішінен сізде жиі болатынын таңдаңыз: а) көңілді - өкінішке орай ә) мен тырысамын, тырыспаймын в) Мен алаңдаймын -уайымдамаймын г) Мен шаршадым - Мен шаршамадым д) Қуаныштымын –реніштімін е) Оңай - қиын ж) Мен жеңімпазмын - мен жеңілгенмін з) Мен депрессияны сезінемін - өзімді көтеріңкі сезінемін. 2. Мектепте жүргенде көңіл-күйіңізді қалай жақсартуға болады? Демалыс с үйірмеге қатысу Отбасымен байланыс Оқушылармен байланыс Спорт 3. Сіз мектепте кез-келген іспен айналысасыз ба? _______________________ 4. Сіздің сүйікті ісіңіз қандай? ___________________________ 5. Сіз оқығанды ұнатасыз ба? _______________________________________________ 6. Қандай кітаптар сізге көбірек ұнайды? _______________________ 7. Сіз қандай үйірмемен айналысасыз? _____________________ 8. Қандай үйірмеге барғыңыз келеді? _________________________ 9. Сіз кинотеатрдан фильмдерді көруді ұнатасыз ба? ________________________ 10. Сізге қандай фильмдер көбірек ұнайды? ______________________ 11. Сіз қандай фильмдер көргіңіз келеді? __________________________ 12. Сізге мектеп сабақтары ұнайды ма? ______________________________ 13. Сіз қай пәнді басқаларға қарағанда жақсы көресіз? ______________ 14. Сіз сабақтан кейінгі уақытты қалай өткізгенді ұнатасыз? 15. Осы уақытта немен айналысқыныз келеді? ________________________ 16. Сіз мектепте қандай демалысты қалайсыз: а) көркем шығармаларды оқу; б) модельдердің құрылысы; в) ашық ойындар (футбол, теннис және т.б.); г) интеллектуалды ойындар (дойбы, шахмат); д) ойын-сауық іс-шаралары (дискотекалар, демалыс кештері); е) теледидар бағдарламаларын қарау; ж) табиғат аясына шығу; з) сіздің ұсынысыңыз ___________________________________________ 17. Қалған оқушылармен қандай қарым-қатынас жасайсыз?____________________________________________________________ 18. Сіздің мектепте досыңыз бар ма? ________________________________ 19. Оқуыңызға, жұмысыңызға, жүріс-тұрысыңызға көңіліңіз тола ма? _______________ 20. Осында бола отырып, сіз өз қателіктеріңізді түсінесіз бе? ________________ 21. Құқық бұзушылықты қайталауға бола ма? __________________________ 22. Сіз мектепте қиындық көресіз бе? ________________ 23. Кездескен қиындықтарды қалай жеңесіз? ____________________________________________________________________________________ 24. Басқа студенттер сізге қалай қарайды? _______________________ 25. Сіз оларға қалай қарайсыз? _______________________________________ 26. Сіз бұзақы нәрселерді жасайсыз ба? _________________________________________________________________________ 27. Мекеме қызметкерлері сізді жиі жазалай ма, бұл қалай көрінеді? ________________________________________________ 28. Бұл жазалар әділ ме? ________________________________ 29. Қандай ойындарды жиі ойнайсыз? ________________ 30. Сізді қызықтырады ма? _______________________________________________ 31. Сізге қандай сұхбаттар неғұрлым ұнайды? _________________________ 32. Сіздің хоббиіңіз бар ма? ____________________________________________ 33. Мекеме қызметкерлерінің кез-келгенін сіздің үлкен досыңыз, анаңыз немесе әкеңіз болғанын қалайсыз ба? ________________________________ 34. Сізге не қажет: бұл жерден тезірек кету немесе осы жерде тұру? _______________________________________________________ 35. Сіз мұндай мектепте жұмыс істегіңіз келе ме, иә болса, кім? ____________ 16. Эксперименттегі психолог пен зерттелушінің қарым-қатынасы. Психологиядаэкспериментжүргізудеэксперименталдыжағдайдаавтоматтықұралдарынауыстыратынболсақ, олидеалдыэксперименткеайналғанболареді. Бірақ психологияда барлық жағдайда автоматтандыруға келмейді. Сондықтан экспериментатор субъективті тұлға болғандықтан онда қателіктер, нәтиженің өзгеріске ұшырауы кездесуімүмкін. Бірақ та ол қателікті дұрыстауға түзетуге болады . Мұндай еске алатын нәрсе экспирименталды ситуацияда экспериментатор жүріс-тұрысының тенденциясы бейсаналы түрде сыналушының жүріс –тұрысының өзгеруіне әкелуі мүмкін. Сонықтан экспериментатордың жүрі-тұрысы мен іс-әрекеті максималды түрде объективтік болуы керек . Сыртқы жағдайлардың әсерінен қарамастан нәтиже объективті көрсетілуі керек . Іс-әрекет тұрғысынан алғанда эксперимент сыналушының психикасын зерттеп анықтау мақсатында жүргізілетін іс-әрекет . Эксперимент жүргізуде экспериментатор белсенді болуы керек, мұнда ол сыналушыға зерттеуді ұйымдастырып оған тапсырма береді, сыналушының жүріс-тұрысын жазып, нәтижесін бағалайды және қортынды шығарады . Әлуметтік-психологиялық тұрғыдан алғанда экспериментатор жетекшінің мұғалімнің,ойында басқарушының ролін атқарады, ал сыналушы болса орындалушының, оқушының, ойынға қатысушының және бағынушының ролін атқарады. Экспериментті экспериментатордың іс-әрекеті ретінде қарастыратын болсақ необихевиоризм моделіне сәйкес келеді . Стиумул – аралық уақыттан кейін- реакция , яғни экспериментатор оған сыналушыға тапсырма береді, ол сыналушы тапсырманы орындайды. Егер экспериментатор өзінің болжамына қызығушылығы жоғары болса, онда ол экспериментке бейсаналы түрде субъективті пікірін қосып нәтижесіне өзгеріс енгізуі мүмкін, яғни сыналушының болжам бойынша жұмыс істеуіне жағдай жасайды. Бұл экспериментатордың іс-әрекетін американ психологы Р. Розенталь “Пигмалион” эффектісідеп атаған . 17.Эксперименталды болжамның қүрылуы. Эксперименталдыболжамдегеніміз - бұрынғыпсихологиялықфактінітүсініксізнемесебасқашатүсіндіретінкейбірпсихологиялықфактінідемонстрациялықтүсіндірутуралығылыминегізделгенболжам. Болжам - бұлпсихологиялықбілімдідамытуформасы. Бұлескіргентеорияғақатыстыбелгілібірсабақтастықтысақтайотырып, жаңатұжырымдамалықбілімдіқамтуымүмкінжаңанемесеәлеуеттісенімдібілім. Бірпроблеманыңшеңберіндебірнешезерттеуболжамдарытұжырымдалуымүмкін, кейдедиаметрлітүрдеқарама-қарсыболады. Бұлқұбылыстыәртүрлі, әртүрлітеориялықұстанымдардантүсіндіретінқарама-қарсыболжамдарбәсекелесдепаталады. Бір-бірінеқарама-қарсыбірнешеболжамдардансенімдіболжамдытаңдаумәселесікөбінесеүлкенәдістемелікқиындықтарменбайланыстыжәнееңалдыменэксперименталдырастаудыңқандай-дабірмөлшеріболжамныңақиқаттығынакепілдікбермейді, теконысендіреді. Болжамдаркемдегендеүшкезеңненөтеді. Біріншісі - болжамныңықтималдылықкезеңі, авторұсынғанидеяныңболуықтималдығынемесеықтималдығы 50% -данжоғарыболуымүмкін. Екінші кезеңде болжамды негіздеу, ұсынылған болжамдық ережелердің теориялық негіздерін анықтау жүреді. Болжамды тестілеудің үшінші кезеңінде теориялық және практикалық тестілеу мен эксперименталды растау / теріске шығару процедурасы анықталады. 18.Ғылыми нәтижелерді ұсыну кезеңдеріндегі зерттеушінің этикасы Психологиялық зерттеулер жүргізу және оның нәтижелерін ұсыну кезінде туындайтын этикалық мәселелер өте маңызды. Зерттеу немесе эксперимент жүргізу процедурасы кейде шешілуі қиын этикалық дилеммаларды көтереді. Бұл дилеммалар кәсіби психологтан кез-келген ғылыми зерттеулерге қойылатын талаптарды және осы зерттеуге субъект ретінде қатысатын адамның құқықтары мен құндылықтарын үнемі теңестіріп отыруды талап етеді. Зерттеулер жүргізуде және оның нәтижелерін жариялауда адамдармен өзара әрекеттесудің бірінші этикалық принципі - тәуекелді барынша азайту принципі, бұл көп жағдайда зерттеу кезінде қабылданатын тәуекел күнделікті өмірде қолайлы тәуекелден аспауы керек. Адам зардап шекпеуі немесе жарақат алмауы керек. Сонымен бірге, белгілі бір ғылыми жобада психологиялық стресстің қандай шамада этикалық тұрғыдан негізделгендігін бірмәнді түрде шешу мүмкін емес. Зерттеу этикасы әділеттілік, құрмет, пайда және зиян тигізбеу қағидаттарына негізделген және алынған нәтижелердің ғылыми қауымдастық үшін құнды болуын және қатысушылардың құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етуге тырысады. 19.Эксперименталды психологияның даму тарихы. Жалпыалғанда, эксперименталдыпсихологияныңтарихытөртмағынаныанықтайтынкезеңнентұрады: В.ВундтжәнеСтивенстүсінігібойыншаэксперименталдыпсихологияныңнегізіндеадамдарменжаунуарлардыңәрекеттерінзерттепжатыр. Ғылыми психология мен психологияның философиялық, интроспекциялық, ойша жорамалдаушылық және гуманитарлық көзқарастармен қарсы тұрады. Эксперименталды психология нақты зерттеулерде іске асатын экспериментті әдістер мен әдістемелерді нақты бір жүйеге келтіріп, дәлелдеп түсіндіреді. Эксперименталды психология терминнің оның мағынасын кеңейте отырып, психологтар, психологиялық зерттеу мәселелерімен айналысатын ғылыми пәндер жүйесі үшін қолданылды. Эксперименталды психология психологиялық эксперименттік теориясын эксперименттің жалпы ғылыми теорияларына негіздеу және оны жоспарлау және алынған мәліметтерді өңдеу туралы мәселені қарастырды. Елімізді эксперименталды психология курсы 70 жылдардан бастап оқытыла бастады. Ал Ресей Университеттерінде бұл пән профессор Челпановтың лекцияларынан басталады. Ол 1909 жыл еді. Челпанов эксперименталды психология оқу пәнін психологиялық “зерттеулер әдістемесін, нақтырақ айтқанда психологиядағы эксперимент әдісін қарастыратын ғылым”, - деді. Эксперименталды психология саласы бойынша орыс психологы Н. Ланге (1858-1921) зейін мен қабылдауға зерттеу жүргізді. Француз психологы А. Бине (1857-1911) алғаш рет ойлау процесіне тәжірибе жасады. Осы зерттеулердің нәтижелері психологтардың І дүниежүзілік конгресінде Париж қаласында 1889 жылы талқыланды. ХХ ғасырдың басында орыс психологы Г. И. Челпанов психологиялық лаборатория ұйымдастырды. Психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін ашуда әйгілі академик И. П. Павлов (1849-1936) шартты рефлекстер әдісін ашты. Н.И. Красногорский (1882-1961) балалардың жоғары жүйке қызметінің даму жолдарының қызметін зерттеді. А.Г. Иванов – Смоленский адамдардың бірінші және екінші сигнал жүйелерінің қызметін зерттеді. |