Эксперименталдыпсихологияпрактикумыкурсыныңпәніменміндеттері. Экс псих РК1. Практикум Эксперименталдыпсихологияпрактикумыкурсыныпніменміндеттері
 Скачать 89.87 Kb.
|
|
20. Бақылау эмпирикалык зерттеу әдісі ретінде. Бақылау — тәртіптің мәні мен мазмұнын анықтау үшін қолданылатын жүйелі және бағытты психологиялық-педагогикалық зерттеу әдісі. Психология саласындағы зерттеудегі бақылау екі қызмет атқарады: а) теориялық зерттеуді эмпирикалық ақпаратпен қамтамасыз ету; б) теорияның тәжірибедегі тепе-теңдігі мен шыншылдығын тексеру. Бақылау әдісі — ұзақ мақсатқа бағытталған және жоспарды қабылдауға негізделген педагогикалық үрдіс танымының әдісі. Бақылаудың негізгі міндеті — тәжірибе мәселесіне жауап беретін ғылыми-зерттеу мәселелерін дұрыс анықтап алу. Бақылау әдеттегідей алдын-ала белгіленген жоспар бойынша нақты бақылау нысандарын анықтау арқылы жүзеге асырылады. Мақсатты түрде бағытталған бақылау ғылыми қызметкерге қызығушылық тудырған құбылыстарды айқындайтын жағымды және жағымсыз факторларды жинастыруға мүмкіндік береді. Алайда, бақылау алға қойылған сұраққа анық жауап бере алмайды, олар тек эмпириялық таным тудырады. Эмпириялық білім толық түрде анық емес, дәлелсізі көбінесе қате болады. Педагогикалық ғылымнын міндеттері осы кемшіліктерді жеңу, педагогикалық білімді тереңдету, нақтылау, дәлелдемелі қылу, себебі осыларға сүйене отырып педагогикалық үрдіске одан да тиімді түрде басқару жүргізу. Бақылауды жіктеудің түрлі жолдары бар. Бақылау жиілігіне қарай тұрақты, қайталанбалы, біржолғы болып бөлінеді. Тұрақты бақылау, мысалға белгілі бір уақыт жиілігінде кейбір пән бойынша сабақты қамтиды; қайталанбалы белгіленген мезгіл аралығында, біржолғы — бір сабақтағы көрініс қана тіркеледі. Бақылаудың ерекшеліктері: Бақылау белгілі бір мақсатты ұстауы тиіс; Бақылау алдын ала жасалынған жоспар бойынша өтуі қажет; Зерттелетін белгілердің саны аз және олар нақты анықталған болуы керек; Құбылысты бақылау нақты табиғи жағдайда жүргізілуі тиіс; Қайта бақылауды тең уақыт жиілігінен кейін өткізу керек; Түрлі бақылау жолдары арқылы алынған мәлі-мет- тер салыстырмалы болуы қажет. Бақылауға дайындық және өткізу кезендері: Нысан таңдау, бақылау мақсаты мен міндеттерін қою; Бақылау жоспарын жасау; Бақылау құжаттары мен жабдықтарын дайындау (нұсқаулар, хаттамалар, жабдықтар); Бақылау деректерін жинау (жазбалар, хаттамалар, кестелер және т.б.) Бақылау нәтижелерін ресімдеу; Бақылау нәтижелерін талдау; Бақылаушының теориялық және тәжірибелік қорытындыл ары. 21.Бақылау күнделігін қалай жургізу керек «Бақылау күнделігі» - бұл қысқаша ақпаратты жазатын құжат, бала және оның отбасы, жеке қасиеттері мен мінез-құлқының даму динамикасы анықталатын мұғалімдер алдында тұрған психологиялық-педагогикалық міндеттер және одан әрі баламен бірге жұмыс істеу мақсатында психофизикалық дамудың кемшіліктерін барынша түзету. Мүмкіндігі шектеулі әр оқушы үшін бақылау күнделігі құрылады және шығарылады баланың мектепке жазылу сәтінен бастап, мектеп бітіргенге дейін жүргізіледі. Күнделікке жазу педагогикалық сипаттамалардың негізі болып табылады . Бақылау күнделіктерін тіркеу және жүргізу кезінде мұғалімдер байқауға міндетті келесі талаптар: нормативтік құжат белгілерінің болуы; құжаттарды рәсімдеудің біртектілігі, қызметтік және іскерлік нормаларын сақтау сөйлеу мәнері; құжаттағы даралықтың, психофизикалық сипаттамалардың көрінісі; ақпараттың объективтілігі мен сенімділігі, оның жеделдігі мен жүйелілігі күнделікке жазбалар; қойылған міндеттердің ерекшелігі және даму динамикасының көрінісі; құжаттың және ондағы жазбалардың эстетикалық көрінісі. 22.Жалпығылымдық зерттеу әдістері. Ғылымның алдына қоятын негізгі мақсаты –өз нысанын жан-жақты танып білу, оның белгісіз сырларын, заңдылықтарын ашып айқындау. Мұндай мақсатты орындау үшін ғалымдар зерттеудің әр түрлі амал-тәсілдерін қолданады. Ондай амал-тәсілдердің жүйесі мен жиынтығын зерттеу әдістері деп атайды. Тіл білімінің зерттеу әдістеріне айтылғанда әдіс (метод), әдістеме (методика), әдіснама (методология) және тәсіл (прием) деген терминдері қолданылады. Алдыңғы үшеуінің ішіндегі ең жалпысы және мағынасы жағынан ауқымдысы –әдіснама да, ал нақтылысы –әдіс термині. Әдіснама (методология) –жаратылыс пен қоғам өміріндегі құбылыстардың зерттеудің, танып-білудің, түсіндірудің жалпы ғылымдық, философиялық бағыт-бағдарын, жолын көрсетеді. Ол барлық ғылым салаларына ортақ. Мысалы: бұрынғы Кеңес Одағындағы мұндай әдіснамалық принцип –тарихи материализм немесе маркстік диалектика деп аталынған. Ол барлық ғылым салаларына басшылық жасады және бірден-бір ғылыми жол деп есептелінді. Ал әдіс (метод) дегеніз –әр ғылымның тек өзіне ғана тән арнаулы зерттеу жолы, амалы. Яғни ол –әр ғылымның өз нысанын теориялық тұрғыдан зерттеуде қолданылатын амал-тәсілдердің жиынтығы. Мысалы: биология ғылымында –биологиялық әдіс, тіл ғылымында –структуралық әдіс деген сияқты. Әдіс, белгілі дәрежеде, әдіснамаға тәуелді, соған бағынады. Әдіснама дүниедегі алуан түрлі құбылыстарды ғылыми тұрғыдан танып-білудің жалпы ұстанымдарын белгілейді. Әрбір ғылым өз нысанын зерттеуде қандай әдіс қолданса да, оны ортақ әдіснамалық ұстанымға бағындырады. Тәсіл–ол бір әдістің ішіндегі одан гөрі майдарақ, одан гөрі нақтылау келеген іс жүргізу амалы. Тәсіл қажетті материалды қалай жинауды, қалай екшеп сұрыптауды, қалай топтап жіктеуді айқындап береді. Бұл жағынан алғанда тәсіл әдістің көмекші құралы қызетін атқарады. Зерттеу әдістері мен тәсілдерін таңдау –зерттеушінің өз еркіндегі нәрсе емес, ол –жұмыстың тақырыбына және алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне қарай айқындалатын нәрсе. Әрбір ғылыда біренеше әдіс болуы мүкін. Мәселен, тәл білімінде мынадай әдістер бар: сипаттамалық әдіс, салыстырмалы әдіс, салыстырмалы-тарихи әдіс, салғастырмалы әдіс, структуралық әдіс, статистикалық немесе сандық әдіс т.б. 23.Экспериментатор мен зерттелушінің тұлғасы мен іс-әрекеті. Психологиялық эксперимент – бұл сыналушының экспериментатормен кездесуі мұнда адамның қатысуымен өткізілетін эксперимент туралы айтылады. Эксперимент зерттеу объектісі адам ал зеттеу пәні адам психикасы болып табылатып зерттеу. Ол зерттеуге сыналушыныңқатысуынсыз өтпейтіндігімен ерекшеленеді сыналушы зерттеудің мақсатымен міндеттерін (шынай болмасада) біліп қана қоймай эксперимен барсында не істеу керектігін түсінуі керек және осы іс әрекетті қабылдауы керек.Сыналушының көз қарасы бойынша эксперимент – өзінің жеке мәселелерін шешу үшін экспериментатармен бірге өткізілеті бір белігі. сыналушы оқуда, ойында, қарым қатнастабелсенді болуы мүкін, ол эмоцалды немесе шығармашылық сипатта көрінеді. Кез-келген жағдайда ол зерттеу барысында осы қасиеттің көрсете білуі керек, осыған байланысты жүріс – тұрыстық міндеттерді орындағанда экспериментатор осы ерекшеліктерді ескере отырып, зерттеуді ұйымдастыруы керек.Эксперимент сынаушының көзқарасымен реалды іс-әрекет болып саналады. Сондай – ақ кез – келген экспериментте ойының элементтері бар. Зерттеу процесі мен нәтижесі оның қандайда бір мәселесін шешуге көмек теседі. Сынаушы мен экспериментатордың қарым қатынасы олардың біріккен іс әрекетін тиімді ұйымдастыру мен сынаушының іс – әрекетін реттеуге тиімді жағдайы болып табылады. Адам экспериментке толық тұлға ретінде қатыстырылады. Г. Е. Журавлиев эксперименті сыналушының іс – әрекеті ретінде қарап,оны сипаттаудың мынандай жоспарлары көрсетеді. Физикалық эксперименке қатыстырушы адамдар, объектілер, жағдайлар құралдар эксперимент өткізілетін ретінде қарастырылады. Функционалды сыналушының әрекет тәсілдері, сыналушының компонеттерін деңдейі эксперинттің өткізілуімен сыналушының сипаттамасы. Белгілі симвоменалдық: 1 сыналушы іс әрекетінің мақсатымен зертеу мақсаты, 2 әрекет тәсілдері мен ережелері. Экспериментарормен қарым – қатынас, Мотиватциялық бағытпен танысу. Психологиялық эксперимент басқа ғылыми зерттеулермен салыстырғанда инстукциясымен ерекшеленеді. Сыналушы онымен таласқанна кейін, барлық талаптарды өз еркімен орындауға кіріседі истукцияны алғаннан кейін сыналушытапсырманы түсінуі және орындауы керек. Егер ол тапсырманы түсінбесе ол операцияны дұрыс орындамайды сондықтан инструкцияны дұрыс түсінуін мұқият бақылап, сұрақ қойып оның дұрыс түсінгендігіне көз жеткізу керек. Зерттеу аяқталғаннан кейін сыналушымен инструкцияны талаптарында, оны орындауда қандай қиындықтар болуы, сол туралы интервью өткізеді.Сыналушы эксперименталды тапсырманы қабылдамауға немесе оны орындауда бас тартуға құқылы.Сыналушы экспериментаторды жене тапсырманы орындаса, экспериментатор нәтижеге жетумен көмектеседі.Сыналушылар зерттеуге өз еркімен және мәжбүрлі түрде қатыстыруы мүмкін. Ырықты қатысуға негізгі себеп бұлардың мотивициясына байланысты. Көбінесе олар өз – өздерін танып, айналасындағылармен қарым қатынасты жақсарту үшін қатысады.Егерде сыналушы мәжбүрлі түрде қатысатын болса, эспериментке сонымен, экспериментаторға қастықпен қарайды және өздерін объективті көрсетпей, нәтижені өзгерту мүмкін.Р. Розенталь ырықты сыналушылық мәжбүрлі сынылушыдан мынадай айырашылықтары бар деп көрсетеді. Білім деңгейінің жоғары болуы. Әлеументтік статусыны біршама жорғарлығы. Интелект деңгейінің жоғары болуы. Әлеуенттік мақұлдануға қажеттілігінің жоғарылығы М. М. Этмен сыналушыларды позитивті даярланған, негативті даярланған және енгіш сыналушылар деп бөледі. 24.Тәуелді және тәуелсіз ауыспалыларды бөлу. Тәуелді және тәуелсіз айнымалылар олар кез-келген эксперименттің немесе зерттеудің екі негізгі айнымалысы. Тәуелсіз (VI) - бұл тәуелді айнымалыға (VD) әсерін зерттеу үшін өзгеретін немесе басқарылатын. Тәуелді-зерттелетін және өлшенетін айнымалы.Содан кейін оларды себеп (тәуелсіз айнымалы) және нәтиже (тәуелді айнымалы) ретінде қарастыруға болады. Тәуелсізді экспериментатор басқарады, ал тәуелді адам тәуелсізге жауап ретінде өзгереді. Мысалы:Алкогольді тұтынудың қан қысымына әсерін зерттеу үшін зерттеу жүргізгіміз келеді. Күнделікті тұтынылатын алкоголь мөлшері тәуелсіз айнымалы болады (себеп), ал қан қысымы тәуелді айнымалы болады (әсер). Басқа мысалдар: - Темекінің физикалық қарсылыққа әсері. Темекіні пайдалану (VI), физикалық тұрақтылық (DV). - Қант тұтынудың салмаққа әсері. Қантты тұтыну (VI), салмақ (VD). Тәуелсіз айнымалы (VI) - бұл тәуелді айнымалыға (VD) әсерін көру үшін өзгертілетін немесе басқарылатын айнымалы. Мысалы, зерттеуде біз өсудің салмаққа әсерін өлшегіміз келеді. Биіктігі VI, салмағы VD. Ол өздігінен тұра алады және экспериментатордың немесе сол эксперименттің басқа айнымалысының әсеріне ұшырамайды; демек, оның атауы "тәуелсіз". Бұл бақыланатын өзгерістер тәуелді айнымалыға тікелей әсер ететін экспериментатормен жүйелі түрде өңделетін немесе өңделетін айнымалы. Математикалық тұрғыдан алғанда, олар теңдеудің немесе зерттеу моделінің кіріс элементтері болып табылады және графикте абсцисса (х) осінде ұсынылған. Басқаша айтқанда, бұл зерттелген қатынастардағы болжамды "себеп". Әдетте тәуелді айнымалыға бірнеше факторлардың бір уақытта әсер етпеуі үшін тәуелсіз айнымалы ретінде тек біреуі таңдалады. 25.Эксперименталды психологияның пайда болуы мен дамуы. Эксперименталды психология – эксперименттік әдістерді қолдану арқылы психикалық құбылыстарды зерттейтін психология ғылымының саласы.Эксперимент (лат. Experimentum - “эксперименттеу” тәжірибе, сынау, бақылау, көру деген мағынаны береді) – ғылыми мәнде жасалған тәжірибе; тәжірибе жүзінде бақылауды іске асыру;Теориялық білім адам психологиясы, әрекеті санасына байланысты мәселелерді жалпы талап бойынша шешуде қолданылатын жалпы ғылыми бағыт болып табылады. Ал, қолданбалы салада адамның іс - әрекетін жетілдіруде, оның әрекетін жақсартуға, психологиялық дамуын жоғарлатуға, практикалық – кеңестік сипаттама жасауға байланысты практикалық міндеттерді ғылыми негізде қою және шешу болып табылады. Қолданбалы саладағы бұл міндеттер эксперимент арқылы шешіледі.Эксперименталды психология пәні – психологияның теориялық және эмпирикалық білім туралы мәселелерді, психологиялық эксперименттік психологиясын іс - әрекеттің табиғи және жасанды түрлері туралы сондай-ақ жеке адамның санасының эксперименттік психологиясын қарастырады.Зерттеу алғашқы ойлар ежелден – ақ келе жатыр. Алғаш адамзатты зерттеу мәселесі Қытай империясында пайда болды. Ал, дене дамуы, ойлау, талдау өнері туралы баға беру Грецияда пайда болды. Эксперименттік зерттеудің алғашқы элементі Платонның зерттеулері болды. Ол адамдардың әскери қабілеттілігін зерттеді. Б.з.д. IV – ғасырда өмір сүрген Греция өкілдері тек адамзатты ғана емес, табиғатты да зерттеген. Айталық, А. Македонский өзінің оқытушысына өзі жеңіп алған аймақтардағы табиғатын, өсімдіктерін зерттеуді бұйырған. Осының негізінде түрлі фактілерді жинақтай отырып, тірі организмдер тіршілігіне талдау жасалынды. ХV – ғасырда өмір сүрген Френсис Бэкон Англияда эмпиризм ғылымының эффекті әдістеріне тәжірибе жасау арқылы ғылымның методологиясына жаңа идеялар енгізді. Дж. Локк адам санасының пайда болу жағдайларына тәжірибе жүргізді. Р. Декарт теория мен тәжірибені өзара байланыстырушы өкілдің бірі. Эксперименталды психологияның негізін неміс ғалымы В. Вундт (1832-1920) қалаған. В. Вундт 1879 жылы Лейпциг қаласында психикалық құбылыстарды эксперимент әдістері арқылы зерттейтін физиологиялық лаборатория ашты. Сонымен қатар ол алғаш Лейбцинг қаласында 1876 жылы арнайы педогогикалық институт ашты. Онда 136 неміс, 14 американ, 10 ағылшын, 6 поляк, 3 орыс, 2 француз оқыдыжәне олар психологиялық эксперименттің алғашқы түлектегі ұрпақтары болды. Арнайы лабораториялық кабинеттерді Вундт ғылымдағы жан құбылыстарын терең тану үшін арнайы приборды эксперимент жүргізу арқылы іске енгізген. Мұнда алғаш қолданылған негізгі әдіс интроспекция әдісі еді. (Интроспекция (лат. Introspektare-ішіне қарау)- өзінің психикалық тәжірибесін зерттеу, ішкі жақты қарау процесі. Адамның өзінің санасының психикалық мазмұнын, ішкі әлемін зерттеуі. Интроспекция психиканы толық зертеуге негіз бола алмайды, тек жасырын психикалық іс-әрекет тікелей бақылауға келмегенде ғана кейбір психолингвистикалық эксперименттерде қолданылады. Интроспекция ұғымы өзін-өзі бақылау ұғымымен түсіндіріледі. Өзін-өзі бақылау ішкі сана құбылыстарының тіркеуге мүмкіндік беретін ішкі өзіңнің психикалық өміріңді бақылау. Интроспекцияны өзін-өзі бақылаудан ажырату керек.)Ең алғаш ақыл-ойды эксперименттік негізде зерттеген ғалым американ ғалымы Р. Кэттелл болды. Ол өзінің докторлық диссертациясында В. Вундттың эксперименталды лабораториясында дайындады.Кейінгі уақыттарда 1888 жылы Гальтонмен бірлесе жұмыс істей отырып, адамдардың жеке даралық ерекшеліктерін анықтау мәселесіне ерекше көңіл бөлді.Кэттелдің басқа зерттеушілерден ерекшелігі ол өте күрделі психикалық функцияларды зерттеді. Осы бағыттағы Крепелин зерттеулері қарапайым арифметикалық тапсырмаларды шешудегі зерттеулерге бағытталған.Француз дәрігері, психологы және педагогы А. Бине және В. Анридің зерттеу жұмыстары эксперименттік зерттеу мәселелеріне бірқатар жаңалықтар енгізді. Сонымен, эксперименталды психологияның дербес ғылымға айналуына ассоциация ілімдер өкілдерінің еңбектері себепші болды.Р. Декарт, В. Вундт, Ф.Бэкон, Дж. Локк, Р. Кэттел, Крепелин еңбектеріндегі зерттеу жұмыстарында ашқан жаңалықтары эксперименттік психологияның алғашқы фундаменті болды.Ресейдегі эксперименттік психологияға жаңа жетістіктер әкелген Н. Лангенің Новосибирск университетіндегі лабораториясындағы зерттеулері және Токарскийдің Москва Мемлекеттік Университетінің лабораториясында В.В. Чиктің Харьков Университетінің лабораториясындағы зерттеу жұмыстары болды. Эксперименталды психологияда А. Лазурскийдің (1874-1917) еңбектерін ерекше атап өткен жөн. Петербург университетіндегі жүйке және жан аурулары кафедрасында жұмыс атқара отырып, лабораториялық экспериментте адамдардың жеке даралық ерекшеліктерін ілім ретінде көрсете отырып, жеке адамның құрылымын жасады. Қазіргі кездегі эксперименталды психологияның дамуы бірнеше жылдар бойы жинақтаған білімдерді тәжірибеде қолдану негізінде адамдардың іс-әрекеті туралы жаңа ілімдерді кеңейтумен сипатталады. Еліміздегі психология ғылымының қолданбалы саласында психологтардың көпшілігі зерттеу жұмыстарын оқыту жұмыстарының психологиялық заңдарын ашумен шұғылданса, енді біреулері қолданбалы өңдеулермен, енді біреулері психотерапия және психодиагностикалық көмек көрсетумен айналысады. 26.Ғылыми мәселе, болжам. Ғылыми болжам - теориялық және тәжірибелік деректерді тұжырымдауға және дамудың объективті заңдылықтарына сүйене отырып, табиғат пен қоғамның, зерттелмеген немесе тәжірибеде әлі де болса анықталмаған құбылыстарын болжау. 27.Эмпирикалык мәліметтерді жинау әдістері. 1.Бақылау-объективті шыйнайлықты арнайы түрде қабылдау; 2.Суреттеу-объектілер туралы мәліметті табиғи және жасанды тілдің көмегімен бекіту; 3.Өлшеу-объектілерді ұқсас қасиеттері немесе белгілері бойынша салыстыру; 4.Тәжербие жасау-құбылыс қайталаған кезде қажетті жағдайлар қайталағанына байланысты өзгерістерді арнаулы дайындалған орындар арқылы бақылау. 5. Сауалнама-арнайы дайындалған жауаптар және зерттеудің негізгі міндетіне сәкес сұрақтар негізінде ақпарат алудың эмпирикалық әлуметтік-психологиялық әдісі. 28.Бақылау және эксперимент. Психологиялық зерттеу әдістеріне: Бақылау әдісі және эксперимент әдісі жатады. Бақылау әдісі Бақылау әдісі – әр түрлі табиғи жағдайда жеке тұлғаның іс-әрекеті мен қылықтарын қабылдаудың негізінде мақсатты зерттеу. Бақылау табиғи жағдайда жүргізіледі. Ескеретін мәселе, бақылау жүргізілген кезде сол қадағалау нысаны болып отырған адам бақылау жүргізіліп жатқанын білмеуі керек, егер сезген жағдайда шынайылық жоғалады. Психологиялық зерттеулердің табиғилығын сақтау-бақылауға қойылатын бірінші талап. Бақылау әдәсәне қойылатын екінші талап – бақылау үнемі мақсатты болуы қажет, яғни зерттеудің мақсаты мен міндеттері айқын қойылуы керек. Бақылау әдісіне қойылатын үшінші талап – оның нәтижесін тіркеу. Негізінен әртүрлі техникалық құралдар (бейнекамера, фотокамера, т.б.) жазбалардың түрлері (стенограммалар, хаттамалар, бақылау күнделіктері т.б.). Психологияның негізгі әдістерінің бірі – эксперимент. |