Ашық сабақ 'Тау жыныстары'. Табии орта жадайын баылау Мониторинг принциптері жне типтері
 Скачать 1.09 Mb.
|
|
Тапсырма 2 Антропогендік факторлардын әсерінен топырақтың бұзылуын анықтау Мақсаты: білген аймақты әр түрлі антропогендік факторлармен танысу және әр түрлі бұзылулардың нәтижесінде қоршаған ортаға кері әсерлердің салдары. Антропогендік ықпал топырақтың бұзылуына әкеледі. Бұзылулар көбінесе күрделі болып келеді, олар тура және тура емес ықпал етеді. Топырақтағы бұзылулар, сондай-ақ табиғи процестермен байланысты болуы мүмкін- өрт, мезгілдік климаттық құбылыстармен, жаңарту процестермен, аппаттық жағдайлар. Топырақтарды бұзылмаған деп көруге болады, егер табиғи жағдайларда тіршілік ететін болса. Құрал-жабдықтар: аймақ картасы Жұмыс барысы: - сізге жақсы белгілі болып отырған аймақты таңдаңыз; 6.2 Кестені толтырып, топырақтың антропогендік бұзылуларын көрсетіңіз. 6.2 кесте- Анторопогендік ықпалдың нәтижесінен бұзылған топырақ түрлері
6.3 Кестені толтыра отырып, топырақ бұзылуларын сипаттаңыз 6.3 кесте – Топырақтың анторопогендік ықпалдың нәтижесінен бұзылуының басты көрсеткіштері
Нәтижені өңдеу және қорытынды: 1) топырақтың антропогендік бұзылуларын аймақ картасына салыңыз. Аймақ туралы мағлұматтарды пайдаланыңыз: тұрғын пунктердің, көшелердің, жолдардың, өзендердің атаулары. 2) анықталғанбұзылулар арқылы экологиялық салдарға болжам жасаңыз. 3) топыраққа анторопогендік ықпалды төмендететін және топырақты қайта қалпына келтіру бойынша атқаруға болатын ұсыныстарды ата және Сіздің ұсыныстарыңыздың ішіндегі ұйымдасқан және техникалық мүмкін болатын шараларды белгіле. Тапсырма 3 – Топырақ құрамындағы органикалық заттарды анықтау Мақсаты: топырақтағы органикалық заттарды анықтау. Топырақ немесе жер қыртысының жоғарғы қабаты әртүрлі факторлар нәтижесінде пайда болды: аналық тау жыныстары, климат, өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру процесінен, антропогендік және т.б. процестер. Топырақтың басқа тау жыныстарынан ерекшеленетін қасиеті- оның құнарлылығының болуы. Оның ең басты шарты, органикалық немесе қарашірінді заттың болуыда. Құрамында қарашірінді бар топырақтарды бай деп те атайды. Органикалық зат қалыптасуының қайнар көзі ---организмдердің қалдықтары және аз мөлшерде микрофауна, макрофауна қалдықтары жатады. Топырақтың құрамында органикалық заттаың болуы, оның аналық тау жыныстарының өзгеруіне әкеледі. Топырақта оргиникалық затты анықтайтын тәсіл бар. Ол оның жеңіл болуында негізделеді. Минералдық бөлшектерді суға батырғанда батады, ал органикалық заттың бөлшектері су бетіне қалқып шығады. Құрал-жабдықтар және материалдар: 1) сызғыш; 2) қасық; 3) зертханалық ыдыс немесе 1 л шыны банка; 4) таза су; 5) әр жерден алынған топырақ үлгісі. Жұмыс барысы: - 0,3 л көлемі бар ыдысқа топырақ үлгісін салыңыз; - оны сумен толтырыңыз және ыдысқа шамамен көлемі 1 л дейін жеткізіңіз; - колбаның құрамындағы сұйықтықты топырақ сулану үшін және ауа көпіршіктері шыққанға дейін араластыру керек; - массаның қабаттануынан кейін тұнбадағы қабаттардың және бетке шыққан топырақтың биіктігін сызғышпен өлшеңіз; - экспериментті топырақтың әр үлгісімен жасаңыз. Нәтижені өңдеу және қорытынды: 1) көргеніңізді дәптерге жазыңыз. Неліктен топырақтың бір бөлшегі қалқып шықты, ал екінші бөлшегі ыдыстың түбінде тұнба ретінде қалып қойды. 2) әр бір зерттелген топырақ қабатының биіктігін кестеге жазыңыз. Мөлшерін формула арқылы есептеңіз h -------үстінгі H астынғы 3) 6.4 Кестедегі берілгендерді бір-бірімен салыстырыңыз және зерттелген үлгілердің органикалық затпен байланыстылығы туралы қорытынды жасаңыз. 6.4 кесте- Топырақ құрамындағы органикалық заттар
Бақылау сұрақтары 1 Топырақтың механикалық құрамы неге байланысты болады? 2 Қызанақ, бұршақ және бидай үшін рН мәні неге тең? 3 Топырақтың бұзылуының кезеңдерін ата? 4 Жеңіл еритін тұздардың концентрациясын қалай анықтауға болады? 5 Бұзылған топырақты қайта қалпына келтіру бойынша атқарылатын ұйымдастыру және техникалық шаралардың бір-бірінен қөандай айырмашылықта? Мысал келтіріңіз. 6 Қандай процестердің нәтижесінде топырақ деградацияға ұшырайды? 7 Агрохимиялық зерттеу мақсаты үшін қанша уақыт аралығанда топырақ үлгісіне анализ жасауға болады? 8 Қандай процестер топырақтың химиялық заттармен ластануына себеп болады? 9 Топырақтың құрамындағы зиянды заттарды гигиеналық нормалаудың тәжірибесі мен теориясының негізігі ережелерін атаңыз? 10 Топырақтың сапасын бағалаудың қандай түрлері бар? 7 Ќоршаѓан табиѓи ортаны ластаушы заттарды бакылаудын жања єдістері 7.1 Зертханалыќ ж±мыс Азыќ-т‰лік µнімдеріне экологиялыќ баѓа беру Сабаќтыњ маќсаты – азыќ-т‰лік µнімдерініњ негізгі сапа кµрсеткіштерін зерттеу, азыќ-т‰лік µнімдерініњ негізгі ластаушыларымен танысу (2 саѓат). Тєтті сусындардаѓы С витаминін аныќтау (2 саѓат). Азыќ-т‰лік µнімдерінде темір ќ±рамын аныќтау (2 саѓат). Нитрат ќ±рамына байланысты азыќ-т‰лік µнімдерініњ сапасын баѓалау (2 саѓат). Зертханалыќ ж±мысты орындауды тµмендегідей ќауіпсіздік техникасыныњ ережелерін (ЌТЕ) саќтау ќажет: Химикаттар мен ерітінділердіњ сілемейлі ќабыќшаѓа,теріге, киімге т‰суі; азыќты ќабылдау; єсіресе жаѓымсыз иісі бар жєне ±саќ кристалды (шањ-тозањ т‰зетін) химикаттармен жєне ауаментыныс алу; химикаттар ќаптамасыныњ мыќтылыѓына, жаќсы жєне т‰сінікті жазылѓан этикеткаларѓа назар аудармау, сонымен ќатар жараланбау ‰шін шыны заттармен ж±мыс істегенде байќаусыз болу; ауа ластаѓыштарын ‰лгілеу эксперименттерін ж‰ргізу кезінде концентрациялы жєне араласќан ќышќылдарын (к‰кірт, т±з, азот, ќ±мырсќа) ќолдану кµзделген. Практикум барысында пайда болѓан кейбір газдар да адам денсаулыѓына ќауіп тµндіруі м‰мкін. ‡лкен ќауіп кµзі минералды жєне ќ±мырќа ќышќылдары болып табылады. Теріге ќышќыл тисе, оны тез арада кез-келген тампонмен сіњірілетіндей с‰ртіп алу ќажет. Ол жерді су аѓынымен жєне сабынмен жуу керек. 7.2 Теориялыќ бөлім 7.2.1 Азыќ-т‰лік µнімдерін зерттеудегі концепциялар мен критерийлер Азыќ-т‰лік сапа нормаларын ±сыну олармен ќамтамасыз ету ж‰йесімен тікелей байланысты. Д‰ние ж‰зі халыќ саныныњ µсуіне азыќ-т‰лік µнімдерін єлемдік µндіру кµлемі шектеуші фактор болып табылады. Сондыќтан экологиялыќ химия ‰шін азыќ-т‰лік жєне азыќ-т‰лік сапа мєселесі негізгі болып табылады. Азыќ-т‰лік µнімдеріндегі антропогендік химиялыќ заттарды баѓалау табиѓи азыќ-т‰лік µнімдерініњ ќ±рамына негізделген. Олар азыќ-т‰лік µнімдерініњ ќ±рамды заттары да, табиѓи ластаушы заттар да болуы м‰мкін. Зиянды заттар азыќ-т‰ліктіњ µзінде ѓана емес, сонымен ќатар оны шыѓару ‰шін керекті шикізатта да болуы м‰мкін. Азыќ-т‰лік ќ±рамында зиянды, тіпті улы, заттар болуына ќарамастан ±шыну сирек кездеседі, себебі м±ндай заттар асты дайындау процесінде ыдырайды. Адам азыќпен ќабылдайтын улы заттар ‰шін олардыњ зиянсыздыѓын т‰сіндіретін концепция бар, олар: азыќ-т‰лік µнімдеріндегі ќалыпты концентрацияларѓа н±сќау жасалады; єрт‰рлі табиѓи заттардыњ улылыѓы бірге алынбайды; улы єсер кµптеген антогонистикалыќ єсерлер арќылы азаяды. 7.2.2 Табиѓи ластаушы заттар Бµтен табиѓи кµздерден азыќтыњ ластануы м‰мкін. Мысалы, кейбір минералдар экстремальды аз немесе кµп мµлшерде болатын, улы жоѓарѓы сатылы µсімдіктері болатын, дайын азыќ-т‰лік µнімдерінде немесе азыќтыќ µсімдіктерде сапрофит немесе паразит есебінде болатын жєндіктер мен микроорганизмдері болатын топыраќтардан. Табиѓи ластанудыњ мысалдары: егер дєнді даќылдар селені кµп болатын егістіктерде µсірілсе, онда аминќышќылындаѓы к‰кірт селенге ауысады. Азыќ-т‰лік µнімдерінде ботулизм азыќ-т‰лік µнімдеріндегі токсиндері – бактериялык улы заттар болуы м‰мкін. 7.2.3 Атропогендік ластану Ќоршаѓан ортаѓа т‰сетін антропогендік химиялыќ заттар индиффирентті, жаѓымсыз жєне тіпті улы заттар болуы м‰мкін. Азыќтыќ даќылдарын µњдегенде немесе µсіргенде химиялыќ заттарды (тыњайтќыштар мен пестицидтер) єдейі енгізеді. Улы заттардыњ азыќ-т‰лік µнімдеріне абайсыздан да т‰с‰і м‰мкін. М±ндай заттар дайындау ережелерін д±рыс орындамаѓанда жєне µнім ќаптамаларынан енуі м‰мкін. Антропогендік кірісу табиѓи заттар концентрациясын кµбейтеді немесе бµгет заттардыњ пайда болуына єсер етеді. Антропогендік заттарѓа баѓа берудіњ критерийлері: халыќтыњ улы заттарды ќолдану дењгейін аныќтау ‰шін азыќ-т‰лік µнімдері толыќ тексеріледі, негізінен нарыќтаѓы ораташа бµлікке анализ µткізіледі, сонымен ќатар асханалар мен ресторандардаѓы дайын таѓамдарына,б±л шаралар тек жалпы маѓл±мат алуѓа м‰мкіндік береді. Улы заттардыњ ќоршаѓан ортадаѓы айналулары толыќ зерттелмегендіктен жєне таѓамѓа абайсыздан т‰с‰ м‰мкіндіктері бар болѓандыќтан ластаушы заттарды жоюдыњ ќосымша єдістері керек екені аныќ. 7.2.4 Антропогендік заттардыњ баѓалау критериі Халыќќа зиян келтіретін заттардыњ пайдалану дєрежесін аныќтаѓан кезде, барлыќ азыќ-т‰лік ќ±рамы зерттеледі. Ењ негізгі єдіс орташа нарыќтыќ азыќ себет бойынша ж‰ргізіледі, соымен ќатар дємхана мен асханадаѓы дайын таѓамдар. Б±л жаѓдайдаѓы зеррттеу єдісі, тек зиянды заттардыњ пайдалануыныњ жалпы кµрінісін келтіреді, сондыќтан да ќазіргі кездегі б±л мєселе репрезентативті ‰лгілер аныќтауда шешілген жоќ. Органикалыќ заттардыњ ќоршаѓан ортада пайда болуы ±заќ уаќыт ішінде аз зерттелді. Ќоректік тізбекте єдейі емес ќосылыстардыњ кµптеген жаѓдайлары бар, ластаушы заттарды жою ‰шін арнайы кµмек керек. Мысалы, пайдаланатын пестицидтер мµлшерін тµмендету шараларын µсімдіктердіњ кешенді саќтауында жєне эиянкестерге тµзімді, жања сорттарды µсіру болып табылады. 7.2.5 Азыќ-т‰лік ќ±рамындаѓы ластаушы заттардыњ нормалары Азыќ-т‰лік ќ±рамыныњ негізгі ластаушылары ауыр металдар, синтетикалыќ химиялыќ ќосылыстар, пестицидтер, нитрат пен нитриттер, радионуклидтер, микроаѓзалар токсиндері жєне дєрілік µсімдіктер болып табылады. Ластаушы заттар азыќ-т‰лік ќ±рамына, кейін адам аѓзасына т‰суі м‰мкін. Єр т‰рлі жолдар арќылы, ауадан- µсімдіктіњ вегетативті м‰шелері, топыраќтан- µсімдіктіњ тамыр ж‰йелері арќылы. Азыќ µнімдері биологиялыќ контаминанттармен де ластануы м‰мкін, сонымен ќатар µмір с‰ру барысындаѓы жануар тумасы ‰шін. Биологиялыќ контаминанттар, олар вирустар, бактериялар, риккетсиялар, сањырауќ±лаќтар, ќарапайымдылар мен паразиттер. ЌР 14 химиялыќ элементке баќылау ж‰ргізіледі, соныњ ішіне ењ ќауіптілері – кадмий, ќорѓасын, сынап. Азыќ µнімдері мен таѓам шикізатыныњ кадмиймен ластануы, аѓынды сулар жєне т.б. µнеркєсіптік µндірістердіњ ќалдыќтары арќылы ластанады. Б±л µнеркєсіп µндірістері арнайы ќосылыстардыњ µндіруі мен ќолданылуы, автоматиктер, жартылай µткізгіштермен, атом жєне ракета техникасымен, антикорозиялыќ жабындыларымен, полимерлермен байланысты. Атмосфера ауасыныњ кадмиймен ластануы, пластмасса ќалдыќтарын жойѓан кезде ж‰ргізілетін процесс. Ќоршаѓан ортаныњ кадмиймен ластануы арнайы назарын ќажет етеді, адам аѓзасына µте ќауіпті ксенобиотик. Экологиялыќ жаѓдай нашар аудандардаѓы топыраќ пен суларда – кадмий, ќорѓасын, мышьяк єр т‰рлі ауруларѓа єкеледі. Ауыр металдарѓа жататын басќа биоцид – сынап, табиѓатта айналымныњ 2 т‰рі болады. Бірінші, жаратылыс табиѓи, бейорганикалыќ (элементар) сынаптыњ ауысуы, екінші – локальі, бейорганикалыќ сынаптыњ метилировальды ќ±былысарќылы, яѓни ќоршаѓан ортаѓа адамныњ шаруашылыќ іс-єрекеті арќылы ж‰зеге асады. Сынап каустикалыќ соданыњ µндірісінде, пластмасс синтезінде, электротехникалыќ µндірісінде ќолданылады. XX ѓ. 90 ѓ-ѓа дейін ќ±рамында сынабы бар ќосылыстар ауыл шаруашылыѓында кењінн пайдаланады. Жылына атмосфераѓа сынап 80 мыњ тоннаѓа дейін аэрозоль, бу ретінде шашыратылады. Кейін сынап жєне оныњ ќосылыстары топыраќта µсімдіктермен, суда гидробионттарымен миграциялайды. Суда, микроаѓзалар єрекетінен сынаптыњ метилденуі басталады, кейін метилсынап т‰рінде трофикалыќ тізбек арќылы, су жєне жер экож‰йесіне дейін барады, адамдаауыр ауруларды тудырады (сµйлеудіњ б±зылуы,есту аппаратыныњ тµмендеуі, кµру жєне т.б.), адам ќайиыс болуы да м‰мкін. Сынаппен улану «Миномат ауруы» деген атау алды. Ќоршаѓан ортаныњ ќорѓасын ќосылыстарымен ластануы этилденген бензинніњ ќолдануы болып табылады, сєйкесінше ќорѓасын концентрациясыныњ кµп мµлшері автострадаларда,µсімдіктіњ жасыл массасындаѓы атмосферасыныњ ауасында байќалады. Ќорѓасын ќоректік тізбекке т‰скенде, адам аѓзасына µсімдік жєне жануарлар µнімдерімен т‰суі м‰мкін. Ќорѓасынмен улануыныњ бірінші симптомдары, жоѓары белсенділікпен жєне т‰стіњ жоѓалуымен сипатталады. Кейін єлсіреуен, депрессиямен, ішектіњ іс-єрекетініњ, ќан айналым ж‰йесініњ б±зылуы, ж‰йке ж‰йесініњ перифериялыќ ауруларымен сипатталады. Ќорѓасын аѓзада материалды кумуляцяѓа, єсіресе с‰йек ±лпасында бейімделген. Адам аѓзасына єрдайым т‰сетін ауыр металдардыњ ішіндегі 20 пайызы ауадан т‰седі, ауадаѓы ауыр металдар гигиеналыќ нормаларда мањызды роль атќарады. 7.1 кесте – азыќ µнімдеріндегі ауыр металдар пдк, мг/кг
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||